Een wereld in beroering. Verdere mémoires (1936-1946)

57

Ik vroeg bij Public Relations passage naar de U.S.A. aan en vernam dat ik me binnen 'n dag of twaalf op de Falcon kon inschepen, die met twee à drieduizend man naar Seattle zou vertrekken. Zo had ik dus nog tijd voor een weerzien met het stille, idyllische Nara en z'n hertenkamp, waaraan mij dierbare herinneringen verbonden, en met de paleizen en tempels van Kioto, de oude Keizerstad, die, naar ik met vreugde had vernomen, terwille van haar unieke cultuurwaarde gespaard was gebleven.

De nacht-express (speciaal gereserveerd voor de bezettingstroepen) bracht mij naar Kioto, en ik vond onderdak in het in Japanse stijl opgetrokken Miyako Hotel waar ik vroeger had gelogeerd - de karpers in de vijver kenden me nog! (Of aten ze in deze democratische dagen iederéén de broodkruimels uit de hand?)

Kioto was zichzelf gelijk gebleven. Het straatbeeld, met z'n bont gewoel van kimono's, was onveranderd; zelfs de kinderen gingen hier meestal nog in de traditionele dracht, inplaats van in de afschuwelijke jurken en matrozenpakjes van het Westen. Men kwam nog altijd bedelmonniken tegen die, het hoofd overkapt door 'n soort kleine bijenkorf, hun bamboefluit bespeelden. Geisha's trippelden in vol ornaat voor 'n klein leermeisje van het theehuis uit, dat hen moest bedienen en het in een zijden zakdoek geknoopte lakkastje met toiletbenodigdheden voor hen droeg. En de meisjes in het Miyako-hotel vroegen ook nu weer of ik voor het ontbijt egg-u of/en otomiel-u (oatmeal) wenste.

De prachtige oude tuinen met hun lotusvijvers, hun sierlijk gebogen bruggen, hun met schone zinnebeeldige namen bedachte rotsgroepen, ze droomden voort in de beschutting hunner hoge muren, gekoesterd door zon en lentewind. In de koele schemer der paleisruimten glom het door de eeuwen veredelde goud der wanden waarop tijgers reeën besprongen, ruiters met hun speren tijgers doodden, en draken de zon verslonden, met vervaarlijk uit-

[p. 233]

gestrekte klauwen uit de wolken te voorschijn schietend. Vanaf het bovenste terras van het ‘Gouden Paviljoen’, behaaglijk naar achteren geleund als was ik Yoshimitsu-de-grote-Shogun in persoon die hier wat verpozing kwam zoeken, sloeg ik, zelf onopgemerkt, 'n paar jongemeisjes in roze en lichtblauwe kimono's gade die, op hun wankele géta van steen op steen stappend, de vijver daar beneden overstaken, zich met hun parasol en één uitgestoken arm in evenwicht houdend en telkens even pauzerend om te lachen en te kwebbelen, of vol onverwachte aandacht gezamenlijk naar een vlinder, een waterkevertje te kijken.

Ik bracht een ganse namiddag door in de wat afgelegen en weinig bezochte Saihoji-tuin, die naar men mij verzekerde de oudste van Japan is (uit de achtste eeuw zou hij stammen), en waar de argeloze bezoeker vergeefs naar één enkele bloem uitkijkt. Een collectie zeldzame mossoorten maakt de rijkdom van deze tuin uit. Dicht geboomte, winter en zomer in blad blijvend, waarborgt de nimmer onderbroken schemer waarin dit mos gedijt en waarin elk ander plantje, elk sprietje onkruid moet verkommeren door gebrek aan licht. Er hing in deze zonloze tuin een onwereldse stilte, en hoewel ik wist dat ik alleen was, voelde ik mij toch niet alleen: om mij heen dwaalden de geesten van gestorven dichters en wijsgeren die hier in teruggetrokkenheid gemijmerd en gefilosofeerd hadden; op 'n zeker ogenblik was deze hallucinatie zo sterk, dat ik in het tussen de bamboes verscholen, vervallen theepaviljoen duidelijk stemmen meende te horen. Toen de avond daalde, ontvluchtte ik deze behekste tuin weer, vóór ik van achter het geboomte, in de bleke glans van doorsijpelend maanlicht, een niet meer tot dit leven behorende gestalte op mij, indringer, had zien toetreden.

Behalve een tuin zonder bloemen, bezit Kioto nog een tuin zonder vegetatie in wèlke vorm ook. Ryuganji heet deze tuin, die slechts uit in figuren geharkt zilverig zand bestaat, waarin (ik meen) elf rotskeien zijn geplaatst volgens een diepzinnige en zo ingenieuze schikking dat men, neerzittend op het lage bordes dat er uitzicht op verleent, er steeds slechts tien tegelijk kan zien. Schikt men 'n eindje opzij, om ook de ontbrekende steen in het vizier te krijgen, dan glijdt er weer 'n andere achter zijn grotere broeder weg. Ryuganji is, zoals u merkt, in het geheel geen tuin, maar hoogstens de abstractie van een tuin, of neen, zelfs dat niet - eerder nog een filosofische doctrina. Deze elf stenen (elf in feite, tien in schijn, maar wat zien wij van dit leven dan ooit méér dan de schijn?) deze 11 = 10 stenen dus werpen ons ganse dogmatische wereldbeeld omver, en dat is ook de bedoeling, want, eenmaal van het voetstukje van ons pover menselijk weten getuimeld, staan wij open voor de grotere wereld van het Ongeziene. Wij zitten daar op dat bordes, eerst verwonderd en wat geamuseerd, en daarna in steeds dieper nadenken, te

[p. 234]

staren naar die stenen en naar het in de zon blinkende witte zand, tot wij er op het laatst de ogen bijna voor moeten sluiten. Niets dat ons afleidt; geen groen blaadje dat ons aan dit vergankelijke aardse toeven herinnert. Niets dan deze kale rotsstenen, die, als men er maar lang genoeg naar tuurt, tot machtige bergen worden. Achter deze stenen (bergen) rijst een vlakke, kleurloze muur die de tuin insluit (of, juister gezegd, de buitenwereld uitsluit) en er op berekend is de vlucht der verbeelding niet tegen te houden. Die verbeelding zou hoogstens kunnen worden geremd door een tussen deze rotsstenen verdwaald torretje dat, moeizaam voortklauterend over de heuvelen en dalen van het zand, ons weer de vertrouwde dimensies van het zichtbare en tastbare leven in herinnering brengt. Maar laten wij dit torretje, zielig verloren in de toch slechts door een hark getrokken groeven, liever als een zinnebeeld van onze eigen nietigheid en hulpeloosheid tegenover de Oneindigheid van Tijd en Ruimte beschouwen waarin wij voor een wijle mogen rondkrabbelen.

De tuin, die (zoals ik reeds zei) geen tuin is, maar een aansporing tot overpeinzing, een poort tot de ijle ruimten van het Mysterie, werd vijf eeuwen geleden geschapen door een monnik van de Boeddhistische Zen-orde. En terwijl ik daar op dat bordes zat en met half verblinde ogen naar deze tien stenen keek die er elf waren, neen, naar deze elf stenen die er tien waren... maar laat ons dit nu in het midden laten... terwijl ik daar dus zo zat en mijn gedachten liet dwalen, verwonderde ik mij voor de zoveelste maal over dit Japanse volk, dat aan uiterste verfijning van geest zoveel lompheid en bestialiteit weet te paren.

Elke samenleving kent haar tegenstellingen, maar nergens schijnen ze zo cru als in Japan. In de delicaat-gouden paleisruimten waarvan ik zoëven sprak heersten Shoguns en Daimyo's die voor geen vuige moord, voor geen onnoembare foltering terugdeinsden. Met hun aanhang van samoerais, vaak roofridders van het kwalijkste soort, ontwierpen ze schurkenstreken waarbij het nageslacht nog verbleekt - maar deze zelfde woestelingen (men moet hen op het Kabuki-toneel in actie hebben gezien om de ganse duisternis van hun ziel te kunnen peilen) gaven zich in hun meer meditatieve stemmingen aan het schrijven van verzen over en bezongen dan de liefelijkheid van de lente en de jonge maan. En elk zwaardgevest in hun knuisten, elke helm op hun bandietenkop was een nobel kunstwerk; zelfs de afschrikwekkende stalen maskers, waarachter hun wrede Aziatische ogen glinsterden van duivelse lust, hadden een stijl die hen thans tot bewonderde museumstukken maakt.

In deze laatste oorlog heeft de wereld slechts de zwartste kant aan Japans Jekyll-en-Hyde-natuur leren kennen. Z'n militairen maakten groot gewag van bushido (de krijgsmanseer en zielenadel van het chevalereske oude Nip-

[p. 235]

pon) - en gebruikten weerloze Chinese krijgsgevangenen voor hun bajonetoefeningen, hakten op zuigelingen in en verkrachtten of vermoordden de jammerende moeders. Voor de getrouwe bezoeker van het Japanse volkstoneel kwam dit overigens niet geheel als een verrassing. Hij had reeds in dramatische vorm kunnen waarnemen tussen welke uitersten van gevoel dit gepassionneerde en onevenwichtige volk wordt geslingerd.

Wat ge ook doet - doe het met hevigheid. Bemint gij de schone Ichiko-san? Spreek haar dan toe met de tederste woorden; eet niet; kwijn voor haar ogen weg; breng uw nachten onder haar venster door, in stromende regen of rillend van de koude; breng haar elk offer dat zij van u mocht vergen, als het moet ook het offer van uw leven. Maar verneemt ge op zekere dag dat zij Samonosuke, uw buurman, boven u heeft verkozen, sluip dan bij donker, gemaskerd, haar vertrek binnen en druk haar, terwijl zij rustig slaapt, een bekken vol gloeiende kolen in het zo geliefde gelaat, opdat zij zal weten wie zij versmaad heeft, en opdat zij - deerlijk verminkt als zij nu is - op háár beurt weer versmaad zal worden. Om het werk te voleinden, kunt ge daarna nog u-zelf op uitgezocht afschuwelijke wijze van het leven beroven en als nachtelijk spook zonder neus en ogen bij de reeds uitzinnig gewordene op bezoek komen...

Dit was de aard van het op de planken gebodene. Maar nu de reacties in de zaal! Ik wist soms niet wat me méér aangreep en verschrikte: de meesterlijk vertolkte Grand-Guignol scène daar vóór me... of de schorre, rauwe kreten van emotie uit het duister, achter me.

Onder het onbewogen Japanse masker, dat de wereld kent en heimelijk bewondert, grijnst de hysterie. De ad absurdum gevoerde vormen der etiquette omknellen het Japanse volk als een te nauw corset waaruit het bij tijd en wijle moet losbreken om te kunnen ademen. De hele Japanse samenleving, met aan het hoofd een tot godheid verheven Mikado, aan wie men blindelings en tot in de dood gehoorzaamheid was verschuldigd, rijmde al sedert lang niet meer met de electrische trams in de straten; met de steeds uitverkochte bioscopen, waar Shirley Temple, ‘the darling of Japan’, haar triumfen vierde; met de overal in de winkels te koop liggende vertalingen van H.G. Wells en G.B. Shaw en For ever Amber en Marie Stopes' Birth Control.

Ook nu nog, nadat deze anachronistische samenleving in theorie (door de vermenselijking van de Mikado) de doodsteek heeft ontvangen, worstelt de Japanner met het krampachtige in zijn omgangsvormen. Alles is stijl, stijl, stijl - maar het leven laat zich niet ongestraft styleren. De vreugde aan het bezoek van een vriend wordt bedorven door de vele verplichte buigingen en de door de goede toon voorgeschreven inleidende conversatie vóór men tot een werkelijke uitwisseling van gedachten en gevoelens komt. Kunnen die ge-

[p. 236]

dachten en gevoelens daarna nog wel spontaan zijn? Denkt en voelt men nog zoals men werkelijk denkt en voelt... of zoals men meent dat men behóórt te denken en te voelen? Geen volk is zo onvrij als het Japanse; zelfs nog in z'n onbespiede ogenblikken kijkt over z'n schouder de zo diep ingeprente etiquette mee.

Tot er dan 'n oorlog komt en men 'n vreemd land binnenmarcheert, waar men zich ineens niet meer bewaakt voelt en eindelijk eens al zijn verdrongen instincten kan botvieren...

Het is mij wel eens zo voorgekomen alsof gans Japan - en nu bedoel ik Japan zèlf, met zijn gevaarlijke vulkanische bodem onder het steeds charmante, ietwat plaatjesachtig gestyleerde landschap - zinnebeeldig is voor het karakter van zijn bewoners.