Een wereld in beroering. Verdere mémoires (1936-1946)

33

Onze Ambonnese soldaten keken vroeger al wat uit de hoogte neer op de Javaan. Door hun fanatieke loyaliteit aan de Nederlandse vlag waren zij thans het mikpunt van de haat der pemoeda's. Hun vrouwen werden maar al te vaak mishandeld, vermoord, en de Ambonnezen konden er niet op wachten tot de Engelsen daar 'n stokje voor zouden steken. Zelf Aziaten, hadden zij er hun eigen opvatting over hoe men tegen Aziaten moest optreden. Terreur beantwoordden zij met terreur. Zo overvielen zij op een keer een Indo-

[p. 141]

nesisch politiebureau, waaruit schoten waren gevallen, en namen de ganse staf ‘krijgsgevangen’. En zo rolden zij bij een andere gelegenheid een vat petroleum in een Batavia'se kampong en staken er de brand in; de hemel ten oosten van het Koningsplein zag er zwart van.

De Engelsen protesteerden tegen zulke wild-west-methodes en dreigden alle Ambonnezen weg te zenden, indien zij zich niet aan militaire tucht konden onderwerpen. Maar de tijd zou komen dat ook de Engelse soldaat tegenover de pemoeda's zijn geduld ging verhezen.

Toen ik eens in een truck vol Ambonnezen door Batavia reed, kon ik met eigen ogen zien dat zij zich onder de bevolking géén vrienden hadden gemaakt. Afgewende gezichten, koele blikken. De mannen in uniform maalden er weinig om. Onder elkaar grapjes makend, wachtten zij slechts op 'n schot van de andere zijde (het schieten was te Batavia inmiddels reeds een alledaags vermaak geworden) om uit de auto te springen en van leer te trekken. De pemoeda's weerhielden zich echter van zulke aanvallen bij vol daglicht; zij kenden hun Ambonnezen en kozen voor hun schoten uit een hinderlaag liever blanke slachtoffers.

De mannen in de truck vormden versterking voor de Nederlandse voorpost Kebajoran, waar de dag tevoren een vrij zwaar gevecht was geleverd. Kebajoran ligt even ten zuidwesten van Djakarta aan de spoorlijn naar Rangkasbitoeng, in het Bantamse, dat altijd de reputatie heeft gehad veel gevaarlijk volk te herbergen. Duizenden (naast allerlei misdadige elementen ook nog een gans leger van door armoede en ellende tot desperado's gewordenen) trachtten Batavia binnen te dringen, aangelokt door de mare der volgestapelde pakhuizen. De bezetting van Kebajoran had tot taak die stroom, voor zover mogelijk, te stuiten, en haalde zich daardoor de haat der pemoeda's op de hals. Bij tussenpozen stond het kamp aan nachtelijke overvallen bloot. De bewoners van de nabije kampong, die onze soldaten van verse groente en fruit voorzagen, bevonden zich bij dit alles in een weinig te benijden positie: de Bantamse vrijheidsstrijders koelden hun woede in de eerste plaats op hèn. Menig armoedig tani-huisje ging in vlammen op, en daar bleef het niet altijd bij...

Nadat we de stad verlaten hadden, werd in de truck niet meer gesproken: donkere ogen hielden scherp uitkijk: achter elke bocht kon een barricade zijn opgeworpen. Bij Kebajoran lagen de gesneuvelden van de vorige dag nog langs de weg, half verdronken in de sawah. Wat 'n nietig hoopje mens maakt de Dood uit ons.

En zie, daar kregen mijn Ambonnezen dan toch 'n hoera'tje. 'n Wat macabere hulde was het wèl - ze kwam van een groep kampongbewoners die in de hete ochtendzon in de weer waren de lijken uit hun rijstveld weg te slepen

[p. 142]

en langs de bosrand te begraven. Hun veiligheid hing af van de sterkte van het Nederlandse kamp...

In dit kamp hoorde ik bizonderheden over de aanval. 'n Tweehonderdvijftig pemoeda's, in 'n bijeenraapsel van Japanse en Nederlands-Indische uniformen, en gewapend met Hembrug-karabijnen en enkele Japanse mitrailleurs (na de vlucht achtergelaten), waren 'n half uurtje van hier uit de trein gesprongen en door het donkere terrein naderbij geslopen. Vluchtelingen hadden de zaak echter bijtijds gerapporteerd, zodat men gereed was. En lang had het gevecht niet geduurd.

Terwijl een luitenant mij dit verhaal deed, keerde de garnizoenscommandant juist met 'n handvol manschappen van patrouille terug. Hij was van boven tot onderen bezweet, en wij wachtten tot hij zich bij de put had verfrist. Daarna werd het eten opgediend: rijst met kip en sajoer; de mannen tastten hongerig toe. Veel gesproken werd er niet; men was moe van de onafgebroken spanning. Ik kreeg 'n paar dum-dum kogels te zien, gisteren op de vijand gevonden. Men draait de kogel eenvoudig in de huls om, zodat de stalen mantel naar achteren is gekeerd en het weke lood naar voren steekt.

De methode is simpel genoeg; het effect afschuwelijk.

Het kampement was met prikkeldraad omheind, en hier en daar stond een schildwacht op post en tuurde zwijgend in het omringend groen, zonder zich te laten afleiden door een vraag van de misschien wat argeloze bezoeker uit de stad, over wie de obsessie van het steeds loerend gevaar nog geen macht had. Elke man in het kamp wist hoe gemakkelijk het voor een alléén opererende vijand was ongemerkt tot op 'n honderd meter te naderen, van achter een boom zorgvuldig z'n karabijn aan te leggen en na enkele snelle schoten weer te verdwijnen lang voordat er een patrouille had kunnen uitrukken. Dagelijks vielen zulke schoten, en de schildwachten waren het aangewezen doelwit. Scherp uitkijken was daarom geboden, tot de ogen pijn deden van het brandende zonlicht. Bewoog daar niet iets tussen de struiken bij die grote doerian-boom?

In het duister groeide de dreiging tot in het onbestemde. Het plotseling blaffen der kamponghonden kon op een onschuldige voorbijganger duiden, maar ook op het stille opdringen van een overmacht. Een enkele aanvaller kon, met wat geluk en stoutmoedigheid, in een maanloze nacht bijna tol sprongafstand aansluipen en dan zijn slag slaan met een der in ere herstelde oude wapenen, die minder gerucht maken dan de wapenen der blanken maar daarom nog niet minder doeltreffend zijn.

O ja, de nachten in die vooruitgeschoven stelling vraten aan de zenuwen ook als men op z'n brits lag, vertrouwend op de waakzaamheid der posten Maar de mannen vonden hier toch meer innerlijke rust dan in de stad. Ir

[p. 143]

tegenstelling met hun makkers daarginds, mochten zij hier althans strijden. Een gevecht schrikte hen niet af, integendeel - als het voorbij was voelde men zich bevrijd, en men sliep weer eens goed voor 'n paar uren. Het was alleen dat sluipmoorden...

Toevallig zag ik twee of drie weken later voor een militair gebouw in de Willemslaan nog weer een konvooi gereed staan om naar Kebajoran te vertrekken, en daar het kamp het de laatste dagen weer zwaar te verduren had gehad, kwam de gedachte in me op, binnen te lopen en te vragen of ik mee mocht en dan meteen 'n nacht overblijven. Maar de Nederlandse overste die me te woord stond durfde het niet aan zonder er eerst de generaal in te hebben gekend, en de generaal bleek, naar de aard van generaals, onvindbaar, zodat ik het konvooi voor mijn neus zag wegrijden. De duidelijke onwil om mij op mijn eigen verantwoordelijkheid te laten meerijden kwam minder uit bezorgdheid om mijn kostbare leven voort dan uit een diep geworteld wantrouwen tegen de pers, die overal haar neus in stak en soms zeer onaangename dingen schreef. Het was menselijk en begrijpelijk, dit gevoel van onbehagen, maar het geheimzinnig doen van onze militairen wekte bij buitenlandse correspondenten weer vaak de verdenking dat wij iets te verbergen hadden.

Bij de Engelsen werd ik in dit opzicht nooit voor het hoofd gestoten, en ik ben met de Seaforth Highlanders dan ook menigmaal mee op nachtelijke patrouille geweest in de meest beruchte wijken van de Batavia'se Benedenstad zonder een ander advies mee te krijgen dan ‘See that you don't get holes in you’.

Mijn connectie met dit Schotse regiment, die langzamerhand een vriendschappelijke werd, had ik te danken aan een jonge kamergenoot, captain Charteris van de Scottish Guards. Na - ik meen bij Cassino - zwaar gewond te zijn, was hij als liaison-officer aan Public Relations toegevoegd. Of hij in die functie even goed voldeed als bij de troep, weet ik niet, maar ik waag het te betwijfelen, want zijn nog zeer onstuimige jonge hart trok hem van het bureau en de schrijftafel weg naar waar de strijd woedde. Deze nachtpatrouilles waren 'n kolfje naar zijn hand, en in zijn drie-en-twintigjarige onvermoeibaarheid lachte hij om mijn verzuchting dat ik ook wel weer eens 'n nacht rustig wilde slapen. Terecht merkte hij op dat dit toch in elk geval een vrome wens moest blijven, daar er zelfs in het centrum van de stad nauwelijks 'n nacht zonder stoornis voorbij ging. Speciaal achter het Hotel des Indes - dus in het zicht van onze kamer - vonden nog al eens schietpartijen plaats, waarschijnlijk in verband met de Ambonnese kazerne in het laantje, dat de schilderachtige naam ‘Djaga Monjet’ (Apenwacht) draagt.

De eerste compagnie van de Seaforth Highlanders was ondergebracht in het gebouw van de Factorij (De Nederlandse Handelmij) dat met z'n stevige

[p. 144]

muren en zwaar getraliede benedenvensters een soort fort vormde. Van daaruit vertrokken de patrouilles: twee of drie trucks onder leiding van een luitenant, en op de normale rondes werden de posten bezocht, die verdeeld waren over minder prettige buurten als Djembatan Lima, Kalimati, Pasarpisang en Malaka. Ik zal die langzame ritten door nachtelijk Oud-Batavia niet gauw vergeten. De straten waren doods en verlaten; op wat rondsluipende katten en 'n verdwaalde geit na scheen de stad uitgestorven. Maar door de kieren van gesloten luiken wist men zich gadegeslagen; elke donkere tuin achter de golvende lijn van 'n Chinees muurtje hield een stille bedreiging in.

Toen de pemoeda's later ontdekten dat zelfgemaakte handgranaten een doelmatig middel tegen militaire vrachtauto's waren, werden deze nachtpatrouilles vrij riskant; in den beginne rekenden wij nog niet met een zo modern uitgeruste tegenstander. Maar het bewustzijn van onzichtbaar gevaar had ons daarom toch wel in z'n greep. De posten waren dan ook opgelucht ons te zien verschijnen, al trachtten ze het in hun stem niet te verraden. Het bezoek mocht kort duren, het brak toch de urenlange verlatenheid. De luitenant riep een geruststellend woord naar private MacDonald - of wie de soldaat mocht zijn die met het geweer in de aanslag stond tot hij er zeker van was dat zich achter de verblindende koplampen geen extremisten bevonden.

‘Things okay here?’

‘Thanks sir, fine.’

‘Ali right, we go on.’

‘Sweet dreams,’ zei 'n soldaat achter in de truck, en private MacDonald wenste hem naar een nog heter oord dan dit Oud-Batavia.

Nadat de geïsoleerde Britse posten te Soerabaia onverhoeds waren overvallen en afgemaakt, werden de posten te Batavia tot enkele kleine centra tezamengetrokken - een maatregel die verslagenheid teweegbracht onder de Chinese eigenaars van pakhuizen en winkels (daarover later meer). Bij alle gevaren waaraan een eenzame schildwacht in de Batavia'se Benedenstad blootstond, kwamen ook nog Eva's verlokkingen. Maar toen een jonge Schot door een vrouw was meegetroond en in 'n nabijzijnd kroegje van zijn geweer beroofd en ‘getjintjangd’ (in stukken gekerfd), zat de schrik voor amoureuze invitaties er wel in.

*_**

De patrouilles hadden het aanvankelijk nog bijna het drukst met het bevrijden van in het nauw geraakte Japanners. De bevolking vatte gretig de gelegenheid aan, met haar vroegere beulen af te rekenen waar zij er de kans toe kreeg, en hier en daar zat nog 'n groepje half ontwapende soldaten van Dai Nippon in een school of een goedang. Zelfs als men a priori niet geneigd was

[p. 145]

sentimenteel te voelen ten opzichte van deze in de val geraakte ratten - men kon er niet werkeloos bij toezien dat ze door het gepeupel op beestachtige wijze werden afgemaakt.

Om op deze rondes niet geheel en al nutteloos te zijn, had ik mij als Maleise tolk aangeboden en de Tommies reeds geleerd dat men een vluchtende rampokker met meer kans op succes ‘Brenti!’ kon toeroepen dan ‘Come 'ere, you son of a bitch!’. Ik had echter niet voorzien dat ik ook nog eens tussen Schotten en Maleis brabbelende Japanners zou moeten bemiddelen. Op 'n avond kwam er bericht dat een Japans sergeant met twee dozijn man door een vijandige menigte belegerd was, en wij trokken er op af.

Het joelende volk maakte voor onze trucks vrijwillig plaats; ik kreeg meer de indruk van een vrolijke rel dan van een gevaarlijke dorst naar bloed - wat intussen nog niet zeggen wilde dat de Japanners het er levend zouden hebben afgebracht indien zij zich buiten het gebouw hadden gewaagd waarin ze verschanst zaten. De Japanse schildwacht bij de poort besefte dat ook wel en snelde dankbaar toe om voor dit welkome bezoek het ijzeren hek te ontgrendelen. Bijna wat verlegen zag hij het aan hoe onze mannen uit hun trucks sprongen en de wacht bij de ingang zolang overnamen terwijl wij hem met 'n klein groepje naar binnen volgden. De belegerden waren zichtbaar verwonderd over onze komst. Vanwege de warmte en het late uur liepen de meesten half gekleed rond, het massieve, gespierde bovenlijf bloot. De rijgtouwtjes van hun broekspijpen flodderden hun om de dikke, smerige enkels.

De sergeant knoopte z'n jas dicht, trok z'n petje over het sluike, veel te lang gegroeide zwarte haar en bracht het militair saluut. Daarna viel er een zwijgen. Tot hij had begrepen dat wij een rapport over de toestand van hem verwachtten.

‘Vanmiddag zijn ze al begonnen te schreeuwen, banjaq riboet sekali, en ze hebben ook wat stenen gegooid. Later zijn er meer gekomen,’ lichtte hij ons in.

‘Heil, ik geloof niet eens dat hij hulp nodig heeft,’ zei de luitenant. ‘Vraag hem eens of hij erg in de rats zit?’

‘Ada takoet?’

‘Tida, toewan!’ ontkende de sergeant. ‘We zullen wel zorgen dat ze niet binnenkomen. En daar buiten mogen ze gerust schreeuwen.’

Een grijns verscheen op al die botte ongewassen Aziatische boerengezichten, die ons nu van nabij nieuwsgierig en impertinent opnamen.

‘Happy innocence,’ zei de luitenant. ‘Vraag voor de aardigheid eens wat ze aan wapenen bezitten.’

Ik deed het, en de sergeant begon op te sommen:

‘De post bij het hek heeft 'n geweer.’ Dat hadden wij zelf al gezien. ‘En

[p. 146]

wij hebben drie revolvers en dan dit hier.’ Hij duidde op zijn zwaard, en zijn makkers kwamen er met nog 'n paar aandragen, die aan een rek tegen de wand hingen of op tafel lagen.

Nu het tot hen begon door te dringen waarvoor wij waren gekomen, deden zij hun best ons toch vooral gerust te stellen; zij schenen ontroerd door onze bevreemdende zorg voor hun veiligheid. Ze bleken gevreesd te hebben dat wij hen kwamen gevangen nemen en opsluiten, of erger, en waren opgelucht te vernemen dat zij wat ons betrof mochten blijven waar ze nu waren.

‘Rijst, water, areng (houtskool) hebben we ook nog, wel voor 'n week, kijkt u maar.’ Ze toonden ons een halfvolle zak rijst, die in een hoek stond. Ze hadden het hier best, dat zagen wij wel, en die volksoploop daarbuiten geneerde hen verder niet; ze vertrouwden op hun éne geweer, hun drie revolvers en hun half dozijn vlijmscherpe Japanse zwaarden.

Wèl scheen het hun te verontrusten dat wij, achter de Schotse luitenant aan, nog een blik in een aangrenzend vertrek gingen werpen; enigszins bedremmeld volgden zij ons met hun blikken. Wat voor geheimen borg dit zijkamertje? Wij waren er niet op voorbereid hier een boudoir te zullen aantreffen. Maar een spiegel, een tafel met wat vrouwelijke ditjes en datjes riepen er, schuchter, de illusie van op. Tegen de wand stond een bed met een muskietennet; over een stoel vóór het bed hing een kleurig zijden baadje, en òp het bed, in rustige slaap, lag een ik zal u maar zeggen luchtiggeklede, jonge Maleise vrouw.

De luitenant herinnerde zich van ons allen het eerst dat men gentleman was. Hij keerde uit het zijvertrek terug en gaf geen ander commentaar op zijn bevindingen dan:

‘Dus ze denken het hier te kunnen uithouden?’

Ik stelde de vraag aan de sergeant, die zichtbaar opgelucht was en daaraan de vrijmoedigheid ontleende, voor te stellen: ‘Misschien zou meneer de luitenant het volk kunnen zeggen, naar huis te gaan?’

Buiten gekomen, deden we een poging in die richting, en inderdaad bleek voor de mensen de sensatie er nu enigszins af te zijn; een latere patrouille meldde dat alles rustig was geworden.

‘Queer chaps, those Japs,’ zei de luitenant nog.

Wat mij het meest intrigeerde, was de vredige slaap van die jonge vrouw. Was zij zó gerust op de weerbaarheid van haar garde d'honneur? Of ontleende zij dit diepe gevoel van veiligheid aan het rood-witte insigne dat ik op het over de stoel gehangen baadje had zien prijken?