Een wereld in beroering. Verdere mémoires (1936-1946)

32

Gaandeweg landden er Britse troepen op Java en de Japanse schildwachten te Batavia maakten plaats voor Punjab-soldaten, en Seaforth Highlanders. De Schotse ‘pipers’ vormden een grote sensatie voor het straat-publiek wanneer ze met joelende doedelzakken langs het Molenvliet kwamen gemarcheerd, voor de aflossing der wacht bij het Hotel des Indes. De ‘kamar bola’, de biljartkamer van de Harmonie, werd cantine, en buiten dromden lachende groepjes katjongs, vruchtenventers en andere nontonners (niet gepresseerde

[p. 138]

toeschouwers) die met de biljarters daarbinnen een Engels-Maleise conversatie gaande hielden en op 'n Players hoopten. De verbroedering was spontaan en algemeen. Jonge Schotten amuseerden er zich - en de omstanders - mee de verbouwereerde Indonesische verhuurder van een ‘tiga-roda’ als passagier in zijn eigen voertuig te zetten en rond te rijden. Voor de rest jakkerden ze in hun jeeps door de toen nog ongevaarlijke stad, vaak in gezelschap van 'n half dozijn blanke kinderen die tuk op zo'n ritje en trots op de vriendschap waren. De ouders in hun kampkleren keken met een glimlach toe - beseften de Britse soldaten welke een ontroering van zo'n tafereeltje kan uitgaan wanneer men aan vriendelijkheid van vreemden ontwend is geraakt?

Toen voor het geallieerde hoofdkwartier de Nederlandse vlag in top ging, geflankeerd door de Engelse en de Amerikaanse, verspreidde dit nieuws zich als een lopend vuurtje door de kampen, en menigeen die nimmer zulke hyperpatriottische sentimenten in zich had vermoed, maakte een lange wandeling in de middagzon om z'n in gevangenschap opgedaan nationaal inferioriteitscomplex te overwinnen bij de aanblik van dit feestelijk rood-wit-blauw. De hongerige ziel verzadigde zich aan de omstandigheid dat ons dundoek de ereplaats innam tussen de Union Jack en de Stars and Stripes. Men was de Engelse commandant dankbaar voor deze hoffelijke geste - een symbool dat ook aan de voor zoiets zo gevoelige inheemse bevolking niet kon ontgaan.

Kort daarna voerden de Engelsen echter een politiek die de Nederlanders op Java diep schokte en ook thuis in het vaderland een nog jaren lang voortdurende verbittering zou wekken.

Onze mannen en vrouwen in de kampen hadden Soekarno's jeugdige volgelingen (toen nog als ‘Hei-ho's’ en ‘Soekarella's’ bekend) treiterend met Japanse vlaggetjes zien zwaaien en hun ook verder van hun onprettigste kant leren kennen: als hulp-cipiers in dienst van de vijand, kleine sadisten-in-den-dop. Men vertrouwde er op dat de geallieerden, die de gemechaniseerde legers van Duitsland, Japan en Italië hadden verslagen, ook wel raad zouden weten met deze handvol halfwassen zakformaat-fascisten. Evenmin twijfelde men er in de kampen ook maar één ogenblik aan of Soekarno, bekend om zijn anti-geallieerde agitatie, zijn gelukwens-telegrammen aan mede-collaborateurs in de Philippijnen en in Birma, zijn beroemde leuze ‘Amerika kita-strika, Inggris kita linggis’ (Amerika zullen wij platstrijken, Engeland zullen wij breken met een koevoet), zou onmiddelijk na aankomst der geallieerden worden gearresteerd. Men stond als aan de grond genageld toen het Engels oppercommando, inplaats daarvan, de luitenant-kolonel Van der Post als vreedzaam afgevaardigde naar de door de Japanners aangestelde president van een uit Japanse handen ontvangen republiek zond, teneinde zijn medewerking in de handhaving van orde en rust in te roepen. Men dacht niet

[p. 139]

anders dan dat dit een misverstand moest zijn: blijkbaar waren de Engelsen onvoldoende ingelicht! Maar dat scheen bij nader inzicht toch ook weer niet goed mogelijk, daar Van der Post (een Engelse Zuid-Afrikaan) immers zelf zojuist uit een der Batavia'se kampen was ontslagen!

De Engelsen waren naar Java gekomen met de strikt omlijnde opdracht, de Japanners te ontwapenen en voor de veiligheid der burgerbevolking zorg te dragen. Dat zij, indien zij op Empire-grond hadden gestaan, een Soekarno als collaborateur ter verantwoording zouden hebben geroepen, lijdt wel geen twijfel, maar zij voelden er weinig voor zich de vingers te branden aan onze koloniale moeilijkheden. Zij beriepen zich op hun militair nog uiterst précaire positie; zij hadden niet de troepen om de blanke vrouwen en kinderen in ver-afgelegen kampen te beschermen, indien fors optreden tegen Soekarno tot repercussies in het binnenland mocht leiden.

Intussen viel niet moeilijk te voorspellen welk een uitwerking de mare van dit hoffelijke Engelse bezoek aan ‘Boeng Karno’ door gans Java moest hebben. Duizenden Hei-ho's, die zich uit angst voor een geallieerde tuchtiging in het binnenland hadden schuil gehouden, kwamen weer te voorschijn, zoals de vogels en de dieren des velds na een onweer. En vele Nederlandse gezinnen werden slachtoffer. Toen het nog ‘veilig’ was, waren zij in goed vertrouwen naar hun vroegere woningen in Malang, Madioen, Djocjakarta teruggekeerd - om nu totaal onbeschermd te zijn uitgeleverd aan de benden pemoeda's die brooddronken het land afstroopten.

Soekarno en zijn kabinet konden daar zelfs met de beste wil ook niets aan doen, en zo ontstond de pijnlijke toestand dat men de verslagen en op ontwapening wachtende Japanners de verantwoordelijkheid voor het handhaven van rust en orde in steden als Bandoeng, Buitenzorg en Semarang moest opleggen. Een situatie die, met elke week dat ze voortduurde, beschamender voor de overwinnaar werd, en die onvermijdelijk tot de beschuldiging moest leiden dat de geallieerden met de Japanse vijand heulden tegen het aldus ‘verraden’ Indonesische volk. Wie zich niet minder verraden voelden, waren de Nederlanders op Java, vooral toen de Engelsen - nog steeds in de hoop, door een strikte neutraliteitspolitiek de orde te kunnen herstellen - zich tegen het aanvoeren van Nederlandse troepen kantten. Onze mannen, die hun vrouwen en kinderen in het binnenland in gevaar wisten, werden er dol onder en ik heb in die dagen menig wrang woord (ook menige dwaze uiting van ongegronde argwaan) aan het adres van het perfide Albion opgevangen.

Uiteraard werden de Engelsen van hun kant weer geprikkeld door de scherpe critiek die op zulk een ‘bevrijding’ werd uitgeoefend. De hogere Britse officieren klaagden er over dat men hen van Nederlandse zijde onvoldoende had ingelicht omtrent de toestand op Java; dat men de ernst daarvan

[p. 140]

opzettelijk voor hen verborgen had gehouden in het vertrouwen dat Tommy Atkins de kastanjes wel uit het vuur zou halen.

Zo werkte de Japanse tijdbom dan boven verwachting goed, en zelfs nog in onvoorziene richting.

De Tommies, met hun jarenlange oorlogservaring, beschuldigden onze uit krijgsgevangenschap ontslagen soldaten ervan ‘triggerhappy’ te zijn. En als ik onze mannen, bleek en mager en het geweer in de aanslag, in trucks zag voorbijrijden, kwam de vrees over mij, dat het verwijt gegrond was. Zij beseften zelf de gevaarlijke toestand van overspanning niet waarin zij verkeerden. Het doorgestane leed brandde nog in hun ogen. Jarenlang hadden zij vernederingen moeten dulden; zij waren geslagen, getrapt, half uitgehongerd, en hadden zich niet kunnen weren. Nu hielden zij een karabijn in hun hand; dit wapen betekende macht, autoriteit; nu behoefden zij zich niets meer te laten zeggen. En zij hadden een rekening te vereffenen. Met de Jap in de eerste plaats, en daarna nog met de Indonesische bengels die hen bij de gratie van de Jap hadden mogen mishandelen en bespuwen. Zij wisten ook wat hun vrouwen van de Hei-ho's te lijden hadden gehad. Hun vrouwen, die zij in vele gevallen nog niet hadden gezien, omdat die met de kinderen in het onbereikbare binnenland zaten, uitgeleverd aan de nationalisten. De Jappen waren nu soumis genoeg; men zou nog bijna lachen als men zag hoe ze zich, nog voor het hun werd gezegd, al in gevangenschap begaven in de door henzelf gebouwde (en met gestolen meubelen comfortabel gemaakte) kampen. Maar de Hei-ho's liepen nog met hoge borst rond, ja, reden eveneens gewapend door de stad, na zich bij de Engelsen, God beter 't, als vrijwillige hulp-politie te hebben aangeboden! Hulp-politie! Nu, ze hielpen dan ook goed de orde handhaven, bijvoorbeeld door flink mee te doen aan het rampokken en door de pasars te terroriseren, zodat men, als men dorstig was, zelfs geen paar ramboetans of 'n sawoe manilla meer kon kopen!

Het was gemakkelijk te begrijpen hoe licht een geweer onder zulke omstandigheden moest losbranden.