Een wereld in beroering. Verdere mémoires (1936-1946)

[p. 103]

26

Welk een vreemde aandoening schonk het mij toen ik in de voorzomer 1945, in een militaire machine die haastig was omgebouwd voor passagiersvervoer, boven de Noordwijkse duinen vloog en in de luwte daarvan op een Hollands vliegveld landde. Het duinzand blonk in de zon; een zeebries speelde met het zilveren helmgras. Hier stond ik, na vijf onwerkelijke jaren, dan weer op vaderlandse bodem. Om mij heen weer de vertrouwde Nederlandse klanken.

De contrôle van papieren en bagage vond nog in een grote schemerige legertent plaats, maar er werd al voortvarend gebouwd aan een loods die de vroegere, afgebrande vervangen moest. Ik had meer dan vijftig kilo voedsel voor vrienden en kennissen bij me en zeulde m'n koffers moeizaam naar de uitgang.

Een autotocht naar Den Haag. De wegen nog verlaten; het ganse, eens zo bedrijvige leven van dit kleine land scheen tot stilstand te zijn gebracht; uit allerlei symptomen sprak de totale ontwrichting. Niet alleen geen auto's, maar ook weinig door paarden getrokken karren; in de weiden vrijwel geen vee. Lege winkelvensters; kinderen zonder schoenen, fietsen zonder banden. Stilliggende fabrieken; nu, in de volle morgen, reeds een lange queue voor 'n bioscoop die een Engelse of Amerikaanse film had aangeslagen; onder de gegadigden voor deze vertoning veel jonge mensen die in een normale maatschappij op kantoor of werkplaats zouden zijn geweest.

Den Haag was zo stil als ik het nooit had gekend. Het scherpe ratelen van stalen fietsvelgen over het plaveisel scheen zowat het enige gerucht in de vreemd-lege, doodse straten. Ik herinner mij nu nog een niet meer jeugdige heer, type van de Haagse ambtenaar, die met onwankelbaar besef van eigenwaarde op zo'n obsceen rammelend en kletterend vehikel langs me heen reed: rechtop in het zadel, zijn actentas over de middenstang - en absoluut niet kon begrijpen waarom mijn blik stil-verwonderd aan hem bleef hangen.

Ik zocht allereerst een goede oude vriend op, de aquarellist Rudolf de Bruyn Ouboter, en vond hem in Wassenaar, waarheen hij was geëvacueerd. Hij zag er grauw en vermagerd uit, twintig jaar ouder geworden in deze vijf jaren. Elk gelaat droeg toen trouwens de sporen van honger en zorg; ik was er op voorbereid geweest, maar schrok toch telkens weer. Wat had deze oorlog met het Nederlandse volk gedaan?

Op straat voor het huis vond juist pap-uitdeling plaats, en men wachtte - à la guerre comme à la guerre - geduldig met z'n pannetje tot men aan de beurt was.

Ik kreeg de schuilplaats gewezen waarin de zestienjarige zoon des huizes

[p. 104]

verstopt was geworden, telkens wanneer de Duitsers weer de mensenjacht openden. Ik moest het zelf-gefabriceerd komfoortje zien waarop men met uiterste zuinigheid gekookt had toen gas en electriciteit niet meer werkten. Ik hoorde de verhalen over het provianderen buiten de stad, de misère van het zich voortslepen langs beijzelde wegen, het schuchter aankloppen bij boeren die reeds half dol waren van al dit gebedel om wat aardappelen of bonen of 'n paar eieren...

Toen ik die avond enkele passen met mijn vriend omliep, wees hij me, ons gesprek onderbrekend, de ingang van een school en zei: ‘Daar stond altijd een Duitse schildwacht.’ Hij moest dit even aan me kwijt, in zijn vreugde er over dat die Duitser in uniform er nu niet meer stond. Zo sterk was de suggestie van dat enkele woord dat mijn verbeelding mij de schildwacht onwillekeurig voor ogen toverde en ik acuut weer even de benauwenis voelde die van deze bezetting was uitgegaan. ‘Ik liep meestal maar de andere kant om’, zei mijn vriend nog.

De volgende morgen liet hij mij zijn laatste schilderijen zien. ‘Wat 'n bof was het dat ik aquarelleer en niet in olieverf werk’, zei hij met 'n lach. ‘Water hadden we gelukkig nog genoeg...’ Ik knikte en keek intussen met afwezige gedachten, om meer dan één reden ontroerd, naar de bijna onstoffelijk tedere bloemenstillevens waarmee hij in de stilte van een geïmproviseerd atelier, zich afsluitend voor alles wat zijn geloof aan de schoonheid van dit leven dreigde te breken, was voortgegaan de wereld te verrijken.

*_**

In de auto van een andere vriend, de Chinese dokter Ongkie Hong, die zich onder de bezetting een glorieuze reputatie heeft verworven door, wie hij maar kon, af te keuren voor de Duitse arbeidsdienst, maakten wij een tochtje naar de Haagse ‘Vogelbuurt’, waar de Bruyn Ouboters huis-en-atelier stond en waar ook ik voor de oorlog eens 'n jaar of wat had gewoond. De bezetter had de ganse wijk met vier-en-twintig uur opzeggen laten ontruimen, om er troepen van de kustverdediging in te legeren en bedieningsmanschappen van de V.2, die uit de nabije duinen werd afgeschoten. Er was een grondige ravage aangericht. Tanks hadden het straatdek vernield, en in de barsten van het asfalt was het onkruid welig opgeschoten. De halfkapotte, verlaten huizen gingen schuil in echte Doornroosje-tuinen. Hier en daar nog 'n bordje: ‘Achtung! Minengefahr!’ Wij waagden het er toch maar op, binnen te gaan. Niet zonder emotie betrad de schilder zijn atelier; door de gapingen in het dak scheen de zon naar binnen; in een hoek stond, geheel verregend, warempel nog 'n map oude tekeningen waarvoor das Militär blijkbaar geen belangstelling had gehad. Voor de rest hadden de ongevraagde gasten alles meegeno-

[p. 105]

men wat maar los te schroeven viel, tot deurknoppen en electrische schakelaars toe. Vensters waren met consequente vernielzucht ingeslagen; geen stuk glas had heel mogen blijven, al was het maar 'n bescheiden W.C. raampje; hier en daar had een geweerkolf of een genagelde soldatenschoen een deurpaneel ingebeukt. Van sommige huizen was zelfs de ganse voordeur verdwenen, en bij het weer in bezit nemen van de Vogelbuurt door de rechtmatige bewoners schijnt een resolute dame er door de politie op te zijn betrapt dat zij de deur van een nog niet teruggevorderd huis uit de hengsels lichtte en over de straat naar haar eigen, gapende huisingang droeg...

Met een bizondere vergunning - die men toen nog nodig had - bereisde ik de zuidelijke provinciën, de verwoeste streken van Gelderland en Brabant, het verdronken Walcheren, waar Den Doolaard materiaal verzamelde voor zijn Het Verjaagde Water. Ik trof hem aan bij de grondwerkers in de buurt van Westkapelle en deelde enkele uren lang in de opwinding over het sluiten van een dijk. Het moddergrauwe water kolkte en raasde door de smalle opening, vretend aan de wanden, en gespierde Zeeuwen zwoegden verbeten om het schijnbaar onmogelijke te volbrengen in de korte spanne tijds tussen eb en vloed, wanneer de Zee haar adem inhoudt. Een wolkenhemel, dramatisch doorschoten van bundels zonlicht, koepelde zich over dit spiegelende landschap van slijk en water, en temidden der elementen bewogen zich als insecten de mannetjes in hun hoge baggerlaarzen; ze ramden palen in de grond en zeulden met basaltstenen en bundels riet. Zandzuigers spoten volhardend hun modder tegen de stroom die deze modder èn de basaltstenen, zoals alles waarmee men zijn vrijheid wilde beknotten, weer even snel scheen te verzwelgen.

Een spookachtige tocht over het Verdronken Land. De ‘duck’, waarin we uit Middelburg voeren, koerste tussen schoorstenen en de toppen van telegraafpalen door en stuwde z'n door de boeg naar links en rechts geworpen golven tegen de bovengevels der huizen op; het water klotste hol en geheimzinnig tegen de achterwanden van zolderkamers, waarin nog slechts ratten woonden. Hier en daar 'n terp, 'n paar koeien die ons met lome belangstelling opnamen; ze hadden zich al aan het nieuwe en ongewone gewend en keken naar de roeiboot uit waarin hun tweemaal per dag het voer werd gebracht en waarin ook de meid of de knecht zat die hen van het hinderlijk zwellen hunner uiers zou bevrijden. Ik hoorde het verhaal van de stier die op het hulpeloos en klagend geloei over het water galant was komen aanzwemmen, wel van drie kilometer ver...

O, die prachtige oude Walcherse boerderijen, met hun machtig geboomte dat nu, in de volle zomer, kaal en dood z'n takken over de donkere rieten daken spreidde. Ook als Walcheren straks weer uit de golven zou zijn her-

[p. 106]

rezen, het kon nooit meer het schilderachtige eiland van de oude drachten worden, van de traditioneel versierde boerenbruiloftskoetsen en de majestueuze zeven tiende-eeuwse hofsteden.