Een wereld in beroering. Verdere mémoires (1936-1946)

9

Ieder zal zich herinneren welk een druk de ‘phoney war’ in het Westen, het droeve lot van Polen en tenslotte de afschuwelijke tragedie in Finland die winter 1939-'40 over de wereld legden. En na Hitlers verraderlijke overval op Noorwegen begon het spookbeeld van een Duitse invasie zelfs de van na-

[p. 42]

ture zorgeloze Sinjorenstad te verontrusten, waarin wij nu waren teruggekeerd. Toen dan ook op de vroege morgen van de 10de Mei Goerings duikbommenwerpers boven het nog sluimerende Antwerpen verschenen, was dit slechts de bevestiging van wat men innerlijk reeds lang had geweten, alle hoogdravende verklaringen over Duitse goede trouw ten spijt.

Uit ons slaapkamervenster zagen wij de zware Stuka's volkomen ongehinderd op Antwerpens haven neerduiken en hun bommen afwerpen boven een niet-gewaarschuwde en hulpeloze burgerbevolking. Op deze mooie Meimorgen scheen het een dom en kinderachtig spel der vernieling - de schaduw, die de oorlog voor zich uit had geworpen, was zoveel duisterder en imposanter geweest, dat wij thans bijna iets als een anti-climax ondergingen. Ik betrapte er mij op dat ik eigenlijk weinig vrees voelde, eerder nog - ondanks alles - iets als voldoening er over dat de grote krachtmeting nu tenminste in volle ernst begonnen was en dat het eindelijk uit zou zijn met Hitlers al te gemakkelijke overwinningen op een onderling verdeelde, als geparalyseerde wereld. Deze keer zou hij er althans de volle prijs voor moeten betalen, en zo God wilde, zijn hoofd steken in de strop die hij zich zelf gesponnen had. Mijn ganse rechtsgevoel verzette zich tegen de gedachte dat een zo weerzinwekkende ideologie als die van München over de wereld zou mogen triumferen, en ik vertrouwde er op dat de profeten van de leer van het bruut geweld de sluimerende, on-demonstratieve krachten van onze, door hen bespotte, democratische wereld schromelijk zouden blijken te hebben onderschat.

Op mijn beurt de ernst van een aanval met duikbommenwerpers onderschattend, sprong ik met mijn beide jongens op de fiets (mijn vrouw was moe en weer ingeslapen), om naar de in het havenkwartier aangerichte schade te gaan kijken. Bij het Steen vonden we een grote menigte nieuwsgierigen verzameld rondom de metersdiepe inslagen in de kade. Toen joelden de sirenes opnieuw en werden wij door een paar bezorgde Antwerpse agenten teruggedreven in de richting van de Meir. ‘Allé, mensen, kunde-gij dan nie verstaon daddet 'ier gevaorlik is?’ Het scheen echter een vals alarm te zijn geweest, want voorlopig gebeurde er niets, en daar we nog niet hadden ontbeten besloot ik met m'n jongens naar de Groenplaats te gaan, waar met wat geluk al wel 'n paar warme worstjes te krijgen zouden zijn. Juist stonden we bij een patates frites kraam in de queue toen de vliegtuigen weer met een afschuwelijk gierend geluid omlaag kwamen duiken en de bommen donderend uiteenbarstten. De madam van de fritten schudde bedenkelijk het hoofd en stelde voor dat we met ons allen onder 'n portiek zouden gaan schuilen.

Zo was dan het begin van Hitlers machtige invasie. Later reden er brandweerauto's en Rodekruiswagens voorbij, en bij de Schelde stegen donkere

[p. 43]

wolken rook omhoog. Wij gingen naar huis om te rapporteren wat we beleefd hadden.

In de loop van die eerste dag gonsde de stad reeds van geruchten over het innemen van grensforten, over het afwerpen van zestien-, ja veertien-jarige Hitlerjongens boven de straten van Brussel: tot hysterie opgezweepte kinderen die met machinegeweren koelbloedig moordden onder de burgerbevolking ... Hoeveel meer suggestie ging er van het ongeziene uit dan van de waarneembare werkelijkheid! De Propaganda-dienst van de Duitse legerleiding wist dit wel; het verspreiden van de meest onzinnige geruchten door de hulpvaardige geloofsgenoten die zij in elk naburig land bezat was een belangrijk onderdeel van haar oorlogvoering.

In de Van Putlei, waar wij woonden, stonden de radio's de ganse dag op volle kracht aan; wij luisterden naar de officiële communiqué's, afgewisseld door operette-muziek en vrolijke marsen, die bedoeld waren ons een hart onder de riem te steken. De Koning zou Zijn volk toespreken, werd er telkens weer gezegd. Maar wij wachtten vergeefs.

Terwijl men in onze Antwerpse kennissenkring van het begin af skeptisch stond tegenover de doelmatigheid der eigen defensie, heerste alom een merkwaardig groot vertrouwen in Nederlands weerbaarheid. ‘Den Ollander’ was in het algemeen niet bemind, maar men had een, misschien wat naïef, ontzag voor zijn bekwaamheid en stugge energie. Helaas, de berichten uit het vaderland klonken al spoedig alarmerend. Wat kon onze gerenommeerde Waterlinie ons dan trouwens ook baten wanneer vijandelijke valschermtroepen, geholpen door verraders onder het eigen volk, bij Den Haag en Rotterdam landden? Het was of men uit de stemmen onzer omroepers de innerlijke onzekerheid voelde die deze nieuwe oorlogsmethode teweeg bracht. Er werd gewaarschuwd tegen paniek... Héérste er dan paniek in Nederland? Was men er zenuwachtiger dan hier? Had men er met nog veel meer verraad te kampen dan iemand had voorzien?

Eén stem klonk rustig; ik herkende ze niet zonder ontroering als die van mijn oude vriend Herman Salomonson, destijds aan de Nederlandse regerings-radio verbonden. Hij was de ‘Melis Stoke’ die in de laatste tien jaren zijn talrijke lezers verblijd had met amusante en warm-menselijke boeken als Zoutwaterliefde. Vrij spoedig gegrepen na Nederlands overgave, zou hij in een Duits concentratiekamp aan zijn eind komen, betreurd door zijn medegevangenen, die hij met zijn humor en zijn goed vertrouwen door moeilijke uren had heengeholpen. Zelfs zijn nabije vrienden stonden achteraf verbaasd over het voorbeeld van grote persoonlijke moed dat deze op zijn gemak gestelde, alle pathos bespottende mens een door rassenhaat en schijn-heroïsme verdwaasde wereld gegeven heeft.

[p. 44]

Op de Meir verschenen de eerste Franse tanks; ze werden met stormachtig gejuich begroet en schonken een overdreven groot gevoel van veiligheid. De laatste maal dat er zich Franse tanks in Antwerpen hadden vertoond, was het geweest om ‘den Duts’ voor zich uit te jagen, die aan de haal was gegaan. Dat zou men ook nu weer beleven. Men stond niet alléén in de strijd...

De legende van het heroïsche en superieure Franse leger was nog niet dood. Wat het aan organisatie en moderne uitrusting tekort mocht schieten, werd ruimschoots goed gemaakt door de prachtige gevechtskwaliteiten van z'n soldaten. ‘Ils ne passeront pas,’ had Pétain bij Verdun gezegd, en den Duts was er niet doorheen gekomen, al had het hecatomben van jonge Franse levens gekost. Met de herinnering aan zulke wapenfeiten waren de poilu's van 1940 de nieuwe Duitse invasie tegemoet getreden: met het air van doorgewinterde veteranen, de baret schuin op het hoofd, een sigaret onverschillig in de hoek van hun mond. Hun uniformen waren nog altijd slordig en hier en daar reeds gescheurd, maar dat behoorde bij de traditie. ‘On les aura, les Boches,’ riepen ze, meer uit behoefte aan een goedklinkende leuze dan omdat hun Gallische woede tegen de Teutoonse overweldiger reeds werkelijk gewekt zou zijn, zoals in de bittere jaren 1914-'18. Ze lachten er bij, met de overmoed van jongens, en géén aantrekkelijke vrouw ging hun onopgemerkt voorbij.

Maar de stemming van optimisme en goed vertrouwen die zij hadden gebracht sloeg geheel om toen, reeds op Zondag 12 en Maandag 13 Mei, stromen burgervluchtelingen uit het oosten Antwerpen binnenkwamen, met verhalen over brandende dorpen en steden en gedemoraliseerde, verslagen troepen. Het Albertkanaal, waarop zoveel hoop gebouwd was geweest, zou de Duitsers nauwelijks last hebben veroorzaakt; ze waren in volle opmars. De door de censuur gecontroleerde radio zou de pijnlijke feiten slechts aarzelend toegeven en in haar berichtgeving minstens een dag bij de werkelijkheid ten achter zijn...

De radio beluisterend, hoorden wij trouwens zelf wel hoe ernstig de toestand reeds was. Twee bruggen over het Albertkanaal had men niet meer bijtijds kunnen opblazen; forten waren gevallen... Elke hoop op een tot staan brengen van de vijand was, althans in dit vroege stadium, een kinderlijke illusie gebleken. Men behoefde slechts de kaart te bezien: tussen de optrekkende Duitsers en Antwerpen stond niets meer dan de vechtende achterhoede van een overhaast terugtrekkend leger. Om ons heen begon thans een algemene uittocht. Ook ik had goede redenen om bever niet in de handen der Duitsers te vallen. Zo laadde ik onze koffers dan in de auto en zei vaarwel aan m'n schrijftafel en m'n boeken.

Ik had Joris Diels en Ida Wasserman voor de eventualiteit van zulk een plotselinge gedwongen vlucht een plaats in mijn wagen aangeboden, op con-

[p. 45]

ditie dat zij zich in hun bagage tot een minimum zouden willen beperken, en er was in principe afgesproken dat zij dan met ons de veiligheid achter de geallieerde linies zouden zoeken. Maar toen ik die namiddag van de 13de Mei in de Frankrijklei voorreed, waar zij woonden, vond ik Diels temidden van een groep acteurs en actrices - mensen van zijn gezelschap, die in het uur van de nood bij hem waren gekomen om raad en leiding. Hij behoefde het mij niet meer te zeggen: hij was niet vrij om te gaan, zoals ik, maar had hier een verantwoordelijkheid waaraan hij zich noch kon noch wilde onttrekken. Zo bleef hij dus achter - met zijn Joodse vrouw. Een zwaarwegende beslissing. Wij voelden het wederzijds terwijl wij elkaar met een ‘tot spoedig weerziens’ de hand drukten.

Het ganse gezelschap van de Comédieplaats is een dag later in een oude vrachtauto naar het zuiden van Frankrijk gevlucht, en het is een tocht geworden de pen van 'n Goldoni waardig. Later heb ik het verhaal van de avonturen en perikelen van deze Antwerpse komediantentroep nog in geuren en kleuren opgedist gekregen. Hoe de motor onderweg telkens weigerde, en hoe er in het open veld gekampeerd moest worden, onder het onvriendelijk oog van argwanende Franse boeren... Als in de dagen van de Commedia dell' Arte reisden er zelfs dieren mee, tot Ida Wassermans kanarie toe.

Hitlers lange arm achterhaalde de voortvluchtigen echter aan de Rivièra, en Joris Diels en Ida Wasserman zouden hun moedig besluit, om ‘bij de troep te blijven’, nog duur betalen.

In afwachting van de verdere ontwikkeling van de Duitse opmars reed ik voorlopig naar de kust. In het dorpje Wenduyne bij Blankenberghe, waar ik in ons oude hotel onderdak hoopte te vinden, bleek elke kamer bezet, zodat wij maar naast de auto in het duinzand kampeerden - tot verrukking van onze kinderen, die er al zo lang van hadden gedroomd eens ‘echt’ in hun tent te mogen overnachten. Mijn vrouw droeg haar lot stoicijns als steeds.

Wat wij daar aan de kust te zien kregen was overigens niet opwekkend. Wanhopige vluchtelingen - ook een aantal veelgeplaagde Duitse Joden, die in België eindelijk wat rust en veiligheid hadden gehoopt te vinden - verdrongen zich bij de boten naar Engeland. Ik zag het aan zonder zelf reeds op de gedachte te komen de vaste grond van Europa te verlaten. Wel begon ik te vrezen dat het misschien spoedig noodzakelijk zou worden ons heil zuidelijker te zoeken. Achter die Maginotlinie waarover wij jaren lang zulke wonderen hadden gehoord...

Toen ik enkele escadrilles Nederlandse militaire vliegtuigen langs de kust naar Frankrijk zag koersen, begreep ik dat de strijd in het noorden verloren moest zijn, en ik zei m'n jongens de tent op te vouwen, en reed in zuidelijke richting weg.

[p. 46]

Frankrijk aarzelde aanvankelijk de stroom vluchtelingen uit België binnen te laten; anderhalf etmaal lang stonden wij in een eindeloze file bij de grens, langs het kanaal Veurne-Duinkerken. Enkele auto's waren uit de lucht beschoten en vertoonden kogelgaten in de motorkap, het dak en de spatborden; wij kregen afschuwelijke verhalen te horen. Het gevaar van mitrailleuraanvallen uit de lucht bedreigde ons allen; deze schenen van Duits standpunt zelfs ‘gerechtvaardigd’, want uit tegenovergestelde richting passeerden vaak militaire kolonnes, op weg naar het front. Maar wat konden wij doen? Wij gaven ons maar gelaten aan het lot over, maakten 'n praatje met onze vooren achterburen in de file en deelden het die morgen ingeslagen brood. Niet ieder was zo voorzichtig geweest zich bijtijds van leeftocht te voorzien; hongerige autobezitters verlieten hun wagen, in de hoop bij een der in het veld liggende boerderijen nog wat voedsel te kunnen kopen.

Wij sliepen zittend in de auto; later in de nacht stond ik mijn plaats achter het stuur aan een dakloos meisje af. Terwijl ik op de treeplank zat, kwam m'n oudste jongen me gezelschap houden; hij besefte dat dit het ogenblik was, zich man te tonen. Tegen het ochtendgrauwen maakte een fijne motregen het waken in de open lucht er niet aangenamer op.

Maar de morgen na de tweede nacht bracht redding: Marianne, haar oude traditie van gastvrijheid getrouw, opende haar armen. Vrijwel zonder enige grensformaliteit mochten wij doorrijden.