Verzameld werk. Deel 5

[p. 460]

Aantekeningen

[p. 461]

Het Leidse Stadhuis

I

Over het Leidse Stadhuis is dus eindelijk een voorlopige beslissing genomen, een minder bevredigende dan behoord had, een bevredigender dan gevreesd was. Wij erkennen het recht van het verleden op bescherming van al, waardoor het in ons midden levend gebleven is, tegen onnodige beschadiging en vernietiging. Wij erkennen ook het onvoorwaardelijk recht van het heden tot iedere noodzakelijke vernietiging der overblijfsels van het verleden, zijn recht, dan noodwendig, op onbelemmerde uitviering van zijn eigen vormvermogen, als het leven zelf die overblijfsels gedood heeft. Wat betekent, in elk van zijn mogelijkheden, wederopbouw? Ook de nauwkeurigste copie kan het oude Stadhuis niet vervangen. Zij zou namaak zijn: voor onze verhouding tot zulk een copie een innerlijke factor van onoverschatbare betekenis. Opgezette leeuwen vindt men in de museums. Maar in geen geval zou de toren, alleen de gevel zou herbouwd worden, en volgens de beste deskundigen zijn de resten van de oude zogoed als, indien niet geheel, onbruikbaar. Zo zou het Leidse Artis niet alleen zijn opgezette, het zou zijn nagemaakte opgezette leeuw krijgen! Achter die oude gevel zou echter een modern stadhuis gebouwd worden. In de tijd van Simson openbaarde de natuur haar macht, door in de vaneengescheurde muil van een verslagen leeuw een nijver bijenvolk te drijven. Het leven overzwermde de dood. Ook in de nagemaakte opgezette leeuw van Leiden kunnen wij ons zulke zwermen desnoods wel denken, maar de dood zou het masker blijven, waarachter het leven, dat zijn eigen gelaat niet tonen mocht, zijn verholen bedrijf doet. Een geschonden masker ten overvloede, want de stomme onzicht-

[p. 462]

baarheid van de eertijds zingende toren zal het door herbouwing van de gevel beoogde resultaat onder iedere omstandigheid verijdelen.

Een tijd lang liet het zich aanzien, of de partij van de herbouw het winnen zou. De opdracht aan bouwmeester Dudok om twee plannen te ontwerpen, een met, en een zonder de oude gevel, is in zoverre bevredigend, dat zij die overwinning althans tijdelijk voorkomen heeft. Maar deze opdracht zelf is een vraagstuk. Een architect is een kunstenaar, maar ook een vakman. Volgens Dudok kunnen deze twee functies zeer wel gescheiden worden. De kunstenaar in hem zal het ontwerp zonder, de vakman het ontwerp met de oude gevel maken. Wij dachten, dat ook de bouwkunst geen werkelijk nieuwe vormen schept, dan uit innerlijke noodzaak, en dat zulk een innerlijke noodzaak zich in de eerste plaats door een niet anders kunnen, in de tweede plaats door een, uit artistieke eerlijkheid, niet anders willen uit. Hoe kan iemand, in wie de nieuwe vormdrift leeft, een modern stadhuis ontwerpen, en tegelijk het enige levens- en kunstbeginsel, waaruit dat kan voortkomen, als technisch vakman, dooreen gebouw van dubbele onoprechtheid te ontwerpen, verloochenen? Wat de opdrachtgevers betreft, is het onze hoop, dat hun dubbele opdracht aan de heer Dudok voornamelijk tactiek was: schijnconcessie aan de achterlijke sentimentelen van verward en wankel kunstbesef, - onontkoombaar misschien, wou de gewenste winst, een nieuw en modern stadhuis, binnengehaald worden. Wat de bouwmeester betreft: meent deze, na ernstige gewetensdoorgronding, dat hij werkelijk in staat is, beide ontwerpen met dezelfde liefde, dat is met gelijke kans van slagen te maken, dan zou dit ongetwijfeld tegen de ernst en de soliedheid van zijn kunstenaarschap pleiten. Wij mogen dus hopen, dat ook voor hem het ontwerp met de oude gevel slechts een noodzaak van tactiek is, - de zinledige mis, waardoor hij zich zijn macht over dat begeerd Parijs, een modern stadhuis, te be-

[p. 463]

ter hoopt te kunnen verzekeren. Daar is iets tegen te zeggen, maar er zijn slechtere vorsten geweest dan Hendrik de Vierde.

II

In mijn eerste aantekening over het Leidse stadhuis sprak ik de hoop uit, dat de dubbele opdracht aan bouwmeester Dudok, dat ook diens aanvaarding van deze opdracht slechts ten doel had, de bouw van een volkomen nieuw stadhuis te verzekeren, en hun die zich een stadhuis zonder nabootsing van de oude gevel niet denken kunnen, ondertussen de mond te stoppen. De werkelijke bedoeling is het omgekeerde gebleken: de bouw van een stadhuis met de oude gevel voor te bereiden en hen die een nieuw stadhuis geëist hadden door een schijnconcessie voorlopig tot zwijgen te brengen. Bouwmeester Dudok heeft daaraan, bij middel van zijn plannen, maar ook van een door valsheid van beeldspraak, door scheefheid van vergelijking, door gebrekkigheid van redenering opmerkelijk armoedige toelichting, volijverig medegewerkt.

Dudok weet zeer goed dat in het organisme van een bouwwerk de gevel een gans andere functie heeft dan de steen in een ring. Toch wendt hij voor te geloven, dat het opnemen van de oude gevel in het nieuwe raadhuis met het zetten van ‘een oude steen in een nieuwe ring’ vergeleken kan worden. Dudok weet zeer goed dat geen renaissance-bouwmeester het denkbeeld ingevallen ware, aan zijn bouwwerk de nabootsing van een vergane gevel uit oude tijden op te dringen. Toch wijst hij op de binnenhof van het Venetiaanse Dogenpaleis, ‘waar zelfs de aan elkander aansluitende gevels twee aan twee ontzaglijk van karakter verschillen’; alsof tussen een deels vanzelfsprekende, deels trotse trouw aan eigen stijl, gelijk in het werk van die vroegere eeuwen te zien is, en de kleinberekenende

[p. 464]

óntrouw aan eigen stijl gelijk zíjn stadhuis die te aanschouwen geeft, geen hemelsbreed verschil bestaat.

Dudok weet dat de oude gevel, grotendeels verwoest, nagenoeg geheel, zo niet geheel, herbouwd zal moeten worden, en dat ook de mogelijkheid om zekere delen te wijzigen eerst daardoor geschapen werd. Toch schrijft hij de onwaarheid dat ‘in deze fraaie gevel ongetwijfeld het meest waardevolle deel van het oude raadhuis behouden’ gebleven is. Dudok weet zeer wel dat met betrekking tot een gebouw waaraan het ‘groote beteekenis’ heeft ‘dat men van geen enkel standpunt het oude en het nieuwe bouwwerk tegelijk overzien kan’, van geen ‘gaafheid’ sprake kan zijn. Wanneer hij het uit zich zelf niet wist, moet aan de maquette van zijn plan de onzinnige misplaatstheid van de oude gevel het hem toegegrijnsd hebben. Niettemin verzekert hij dat ‘het opnemen van de oude gevel in het nieuwe project’ naar zijn mening ‘slechts dan geschieden mocht, wanneer die gevel de ontwikkeling van een gaaf, modern plan met volkomen redelijke ruimte-distributie, niet in den weg zou staan’. Hij heeft zijn hoge, vierkante klokketoren dus ook daarom aan de Vismarkt geplaatst, dat die van heinde en verre graag alzijds zichtbare slechts boven een der beide hoofdgevels niet zichtbaar mag zijn, wil hij de beweerde ‘gaafheid’ van Dudoks kunstwerk niet tot een aanfluiting maken.

Zag Dudok zich niet in staat een gevel te ontwerpen die als de oude ‘op het nabije effect berekend’, en niettemin ten volle van deze tijd zou zijn, dan had hij de opdracht aan anderen, daartoe bekwameren dan hij zelf moeten overlaten. Meende hij dat de Breestraat een gevel als die bij de rest van zijn gebouw gepast had niet verdragen kon, maar dat deze niettemin de noodzakelijke afsluiting van zijn moderne raadhuis was, ook dan had hij de opdracht moeten afwijzen of een ander bouwterrein kunnen eisen. Toch schrijft hij, of de keuze te Leiden enkel tussen de oude, ‘op het nabije effect’ berekende gevel, en een gevel in zijn

[p. 465]

eigen stijl lag, die aan de rooilijn der Breestraat dan echter niet behoorlijk tot zijn recht gekomen ware; wekt hij aldus de indruk, of aan het behoud van de oude gevel zelfs onvervangbare bouwkunstige voordelen verbonden zijn.

De zaak is - en ieder die zich het plan, naar maquette of eigen fantasie, een ogenblik verwezenlijkt voor ogen plaatst, zal dit erkennen - dat Dudok, enkel om de opdracht binnen te slepen, een in alle opzichten en onderdelen modern gebouw van deze tijd, een gebouw dat dus eerst in zijn gevels zijn natuurlijke voltooiing bereiken kon, onvoleindigd gelaten en door er de nabootsing van een oude gevel in op te nemen, zelfs geschonden heeft. Toch zou dit slechts ‘in zekere zin een gevoelskwestie’ zijn. Hij vergist zich. Meer dan een gevoelskwestie is het een karakterkwestie. Wanneer tegen het nieuwe gebouw met de opgezette oude gevel de nageslachten inderdaad ‘wellicht honderden jaren bezwaren zullen ondervinden’, zal dit zijn, niet alleen om de te Leiden op het ogenblik nog heersende ‘verkeerd begrepen deferentie voor oude architecturale schoonheid’, maar ook - want met die deferentie heeft zijn plan wat hem zelf betreft niets te maken - om zijn, Dudoks, in daad en woord zo armzalig-baatzuchtig geschipper met de levensbeginselen van een nieuwe en eerlijke Nederlandse bouwkunst.