Verzameld werk. Deel 5

[p. 443]

Het Boek der Wijsheid van Amen-em-Ope, den Zoon van Kanecht, uit het Egyptisch vertaald door Dr. W.D. van Wijngaarden, 1930.

Om twee redenen kan de lezer zich tot dit boekje aangetrokken voelen. In de eerste plaats omdat het hem ‘wijsheid’ belooft. Echter, dat woord is hier in een min of meer technische, en vrij beperkte betekenis gebruikt, die vergunnen zou, de titel als ‘Levenslessen’, of als ‘Het Boek der Spreuken van Amen-em-Ope’ te lezen. Zelfs de laatste titel zou dan echter reeds weder te veel zeggen, omdat hij ons ook aan die ‘opperste Wijsheid’ van het bijbelse Spreukenboek zou doen denken, die, reeds voor de wereld geboren, God bij het scheppen der wereld, gelijk de Leidse vertaling het weergeeft, ‘als kunstenares’ terzijde stond, wier dienaressen, naar het woord der oude, ‘op de tinnen van de hoogten der stad’ tot haar maal nodigen en die met recht zegt, dat wie haar vindt ‘het leven’ vindt en dat wie tegen haar zondigt zijn eigen ziel geweld doet. Al staat lang niet alles van wat wij de Spreuken van Salomo noemen op hetzelfde peil van verhevenheid als deze glorificatie der Wijsheid, hoofdstukken als het achtste uit het Bijbelboek hebben een grootheid van gezicht en gebaar, die de innerlijke betekenis der waarachtige wijsheid recht doet, en waarvan wij in Amen-em-Opes lessen de weerga nergens vinden.

Die hebben hun weidse naam ook niet van hun schrijver zelf gekregen, al kan niet ontkend worden, dat deze verdienstelijke ‘opzichter over de velden en over het koren’, die in een volgens zijn eigen voorschriften wat on-‘wijze’ uiting van zelfbesef over zijn dertig hoofdstukjes zegt ‘dat zij aan de spits van alle boeken staan’, hem zelf wel had kunnen aanvaarden. Wie bij Amen-em-Ope wijsheid zoekt waardoor deze eigenlof gewettigd zou worden, zal bedro-

[p. 444]

gen uitkomen. Zijn boekje bestaat voornamelijk uit de praktische waarschuwingen en vermaningen van een vader tot zijn zoon over de wijze waarop deze zich in het leven gedragen moet om een behoorlijk mens te zijn, een bevredigende, liefst officiële loopbaan te volgen, en zich de gunst der goden te verzekeren. Dr. van Wijngaarden, Amen-em-Opes inleider, vertaler en toelichter, ziet er, blijkens zijn wel wat te herhalingrijke en als schriftuur nogal onbeholpen karakteristiek aanzienlijk veel meer in, maar wanneer hij in hoofdstuk 18 ‘philosophische gedachten’ of ‘hoogere philosophische beschouwingen’ vindt; een spreuk als ‘een stuurman, die reeds vanuit de verte op den uitkijk staat, die zal zijn schip niet laten verongelukken’ een ‘diepzinnige opmerking’ noemt, wanneer hij verder aanneemt dat bij Amen-em-Ope niet als in andere Egyptische geschriften van deze soort ‘het geestelijke’ ‘door het practische overschaduwd’ wordt, geloof ik dat hij zijn eisen lager stelt, dan de door hem gebruikte termen, ‘philosophisch’, ‘diepzinnig’ of ‘geestelijk’ vereisen.

Spreuken waaruit een onbaatzuchtiger, een ‘christelijker’ zedelijkheid spreekt zijn zeker geenszins afwezig en in de geschriften van een man, die volgens de meeste deskundigen honderden jaren voor Christus leefde misschien zeer opmerkelijk. Ook kan ik wel zien waarom dr. van Wijngaarden Amen-em-Opes geloof een monotheïstisch karakter toekent. Het nuttigheidsmotief overweegt ook bij hem toch echter te zeer, dan dat hetzij zijn zedelijke behoefte hetzij dit monotheïstisch getint geloof hem tot een doordringender blik of een hogere vlucht had kunnen in staat stellen. Als boek van ‘wijsheid’ - in de diepere zin - kan het Egyptisch geschriftje Van Wijngaardens hoge lof voor zijn ‘buitengewoon belangrijken inhoud’ m.i. dus niet rechtvaardigen. Anders - en dit is de tweede reden waarom de lezer er zich toe aan getrokken kan voelen - staat het met zijn onmiskenbaar belang voor de egyptoloog, de hebraïcus, en de gewone bijbellezer. Dat belang ligt, wat de

[p. 445]

laatsten betreft, niet het meest in de vrij talrijke overeenkomsten tussen Amen-em-Ope en verspreide plaatsen uit de Schrift, vooral Deuteronomium, de Psalmen en de Spreuken, want die spreken, het karakter van zijn ‘wijsheid’ - in de engere zin nu - gegeven, meestal haast vanzelf. Het ligt voornamelijk in de verhouding van het Egyptische boekje tot die korte afdeling van het bijbelse Spreukenboek, die, van hoofdst. 22 vs. 17 tot hoofdst. 24 vs. 22 lopend, in de Leidse vertaling ‘Eerste Aanhangsel’ heet, waarin de bijbelse schrijver Amen-em-Ope vrijwel zeker bewust en rechtstreeks gevolgd heeft en waarin de kennis van het Egyptische voorbeeld het, zoals Dr. van Wijngaarden aantoont, zelfs mogelijk gemaakt heeft, de Hebreeuwse tekst op enkele plaatsen te verbeteren en aldus zuiverder te verstaan.

Een ontdekking, die, gelijk Dr. van Wijngaarden toegeeft, op zich zelf ook weer ‘betrekkelijk klein van omvang’ is, maar het volgens hem de geleerden tot een plicht maakt ‘bij het onderzoek van het Oude Testament ernstiger dan voorheen, behalve met de cultuurvoortbrengselen der Assyriers en Babyloniers, ook met die der Egyptenaren rekening te houden’. De wijze en de toon waarop Yahuda's hier verleden jaar door Dr. H.W. Obbink besproken boek over Die Sprache des Pentateuch in ihren Beziehungen zum Aegyptischen, waarover een leek zich overigens geen oordeel zal aanmatigen, door egyptologen en hebraïci behandeld wordt, doet niet aannemen dat die plicht door deze geleerden reeds in voldoende mate erkend en vervuld wordt. Dat van een boekje met zoveel belangrijks voor verschillende soorten belangstellenden een Nederlandse vertaling gepubliceerd kon worden, verdient ongetwijfeld toejuiching, te meer daar deze laatste vertaling de volledigste en, volgens deskundigen, zuiverste van alle tot nu toe verschenene is, en Dr. van Wijngaarden - die woorden als ‘capaciteit’ in de vertaling, als ‘context’ in de noten gevoeglijk had kunnen vermijden - niets achterwege ge-

[p. 446]

laten heeft om de gewone lezers, voor wie zijn werk bovenal bestemd is, de weg door de spreuken en de daarmee verbonden vraagstukken zo gemakkelijk mogelijk te maken.