Verzameld werk. Deel 5

[p. 417]

A. Roland Holst: Verzen, derde, gewijzigde en vermeerderde druk, 1930.

Roland Holst heeft gelijk gehad met ten slotte toch tot herdruk van zijn eerste bundel te besluiten. Niet alleen omdat men, naar hij in zijn Nawoord zegt ‘een eenmaal openbaar erkend tijdperk van zijn leven later niet willekeurig voor nietig kan verklaren’, maar omdat de beste verzen van die bundel iets hebben, dat hij later verloren heeft: de warme aanslag en de volle toon der menselijke gemoedsbewogenheid. In Holsts latere poëzie is dit verlies zozeer innerlijk als noodzaak, dichterlijk als winst voorondersteld, dat zijn eigen weerzin tegen het herdrukken van zijn jeugdgedichten begrijpelijk was. Toch vormen deze op dat verlies al een onvoltooid voorspel. Zoals de bundel - voor zover de aard der gedichten dat toeliet, min of meer naar tijdsorde en overzichtelijk gebouwd, hier en daar gezuiverd, en met een aantal gedichten aangevuld - nu voor ons ligt, geeft hij Holsts eerste dichterperiode als een gang, door de ervaring van een jong man in de wereld, van eenzaamheid tot eenzaamheid. Jeugd, Holsts eerste belangrijke gedicht, is een merkwaardige voor-verbeelding van zijn latere verschijning, zij het dan niet van zijn latere poëzie. De innerlijke belangstelling in de mens, de zintuigelijke ontvankelijkheid voor de individuele aardse verschijnselen zijn in Jeugd vrijwel afwezig. Wij vinden er een buiten, een boven de menselijke gemeenschap levende, naar volstrekte individuele zelfgenoegzaamheid verlangende persoonlijkheid die, nog zonder haar doel te weten, enkel uit drang van innerlijke aanleg, door herleiding der natuur tot enige elementaire verschijnselen, licht, wind en ruimte, naar bevrediging van haar diepste wezen en willen streeft. Door een plotselinge, korte en opperste ervaring wordt die be-

[p. 418]

vrediging werkelijkheid. Zij is, nog ontoereikend uitgedrukt, maar onmiskenbaar, een ervaring van de eenheid van het wezen der persoonlijkheid met het wezen van het gehele leven en van de ganse wereld: een zodanige echter, dat natuur en mensheid erin opgeheven zijn, de herleiding der natuur tot enige elementaire verschijnselen aldus inderdaad als een instinctieve voorbereiding door volkomen ontlediging tot de hoogste bevrediging blijkt. Door de drang naar volstrekte individuele zelfgenoegzaamheid zijn persoonlijkheid handhavend, door haar in de sensatie intredend grootheidsbesef de eenheidservaring zelfs verbrekend, erkent de persoonlijkheid deze als het doel van haar diepste verlangen, als de bestemde inhoud voor de vorm die, mits voldoende gezuiverd, zij zelf is. De zuivering der persoonlijkheid tot de goede vorm van haar bestemde inhoud wordt daardoor de naaste taak van de dichter: eenzaamheid, tegenover de mensheid door de eis van de drang naar individuele zelfgenoegzaamheid alreeds een dringende behoefte, wordt door het verlangen naar de opperste eenheidservaring nu ook tegenover de natuur de voorwaarde voor 's dichters diepste, innerlijkste bevrediging.

Jeugd is Roland Holsts zelfbezinning op, meer nog zijn eerste verkennen of voor-voelen van zijn eigen wezen, vóor de werkelijke ervaring tussen de mensen, waardoor hun waarheid en waarde beproefd zouden worden. Het slotgedicht van de bundel heet Aan de Eenzaamheid. Het hoofdmotief der gedichten tussen Jeugd en Aan de Eenzaamheid is: hoe de weemoed, als overheersende gemoedstrek, en de begeerte, als overheersende lichaamstrek - beide zowel aan de ontledigings-eis der opperste ervaring als aan de drang naar volstrekte individuele zelfgenoegzaamheid vijandig - de persoonlijkheid van haar bestemde vorm en haar bestemde inhoud trachten afvallig te maken, hoe zij daarin door de liefde, het verleidelijkst middel van hun gezamenlijke kracht, bijna slagen, maar hoe dit in de persoonlijkheid een crisis veroorzaakt, door welke hij gedwongen

[p. 419]

wordt zich uit zijn liefde te bevrijden, om, in die bevrijding de ganse mensheid afwijzend, in de eenzaamheid opnieuw, en nu voorgoed, tot zich zelf te komen. Een vereenzamingsproces, maar dat in Verzen onvoltooid blijft. De bevrijding der derde afdeling is nog enkel een innerlijk afscheid van de mensen. In een gedicht als Glanzende weemoed daalde... zien wij, hoe de dichter, nog vol en warm in zijn van geslachtsverlangen doorstroomde gemoedsbewogenheid, voor de ijle kilte der uiterste vereenzaming, de eis van zijn opperste bevrediging, naar de Aarde terugdeinst. In Aan de Eenzaamheid, met een deel der in de vierde afdeling bijeengebrachte gedichten als achtergrond, wordt eenzaamheid, hier dus enkel als afscheid van de mensen begrepen, de voorwaarde voor 's dichters verhoogd natuurgenieten. Maar ook nu is het in de grond toch enkel de eenheidservaring die de dichter en zijn gedicht hun hooggestemde toon geeft. De natuur leeft er ook nu niet door haar verschijningen, maar in haar verschijnen, niet als ‘natura naturata’, maar als ‘natura naturans’, niet als zijn, maar als wording: de onstuimig genietende overgave aan deze, in de sonnetten Liefde beleden, stijgt in een ongebundeld gedicht van dezelfde tijd tot orgiastische zwijmeling. Enige der na Aan de Eenzaamheid geschreven gedichten uit de vierde afdeling, doen latere motieven, die op de innerlijke vervreemding nu ook van de natuur berusten, al doorklinken. In de Voorzang tot Holsts volgende boekje, De Belijdenis van de Stilte, wordt deze laatste vervreemding voltrokken, neemt de poging om de natuur tot enkele symbolen van bewustzijnsontlediging te herleiden en om de zin der woorden in hun klinken onder te zingen, een aanvang. Wie menen, dat Roland Holst, hoe schone gedichten hij later ook geschreven moge hebben, in die richting geen blijvende mogelijkheid van vruchtbaar leven en dichten heeft, en dat die alleen in de gemoedstoon van de beste gedichten uit zijn eerste bundel ligt, zij hopen, dat de dichter op de duur nog in staat zal blijken om zich aan de gevoelens en

[p. 420]

voorstellingen van zijn latere sfeer te ontslaken, en de weg naar wat door die vollere en warmere gemoedstoon aan innerlijk leven verondersteld en geuit werd, terug te vinden.