Verzameld werk. Deel 4

[p. 422]

W. de Mérode: Kwatrijnen

Kwatrijnen van Willem de Mérode, 1924.

Vormen zijn gemeenschappelijk eigendom en hun bruikbaarheid lijdt door misbruik geen schade: aan misbruik van iedere vorm zijn wij voldoende gewend om er ons zonder al te grote onverdraagzaamheid van af te keren. Bijzonder hatelijk wordt het pas, als het gebruik van bepaalde versvormen een beduimelende en afstompende mode dreigt te worden, vooral wanneer het om vormen als die tegelijk kortste, persoonlijkst getypeerde, geslotenste en zinrijkste van alle strofen, het Perzisch kwatrijn gaat. Want dat kwatrijn, in onze poëzie nog niet lang geleden door Leopold eerst, door Boutens daarna, zo voortreffelijk geïntroduceerd, stelt de dichters zodanige eisen als juist door zwakke talenten, tot een zuiver lied van tijd tot tijd wel bekwaam, onmogelijk vervuld kunnen worden. Die eisen zijn: een intens-persoonlijk doorleefde algemeen-menselijke ervaringsstof, haar loutering tot de hoogst bereikbare graad van essentieelheid, een concentratie der aldus gelouterde stof tot haar innigste en beperktste verdichting, het een zowel als het ander bewerkstelligd door het kwatrijn zelf dat, mits zij aan de wet van zijn vormbeginsel onvoorwaardelijk onderworpen wordt, in staat is de door hem geëssenceerde en saamgedrongen levensstof spannend omspannen in zijn weinige woorden volmaakt gelijkwaardig te belichamen. Dat vormbeginsel zelf dan, het wordt, als water door zijn chemische formule, door zijn rijmschema aaba slechts uiterlijk aangeduid; men zou kunnen zeggen dat het naar zijn hoogste mogelijkheid de verskunstige formule voor het kort begrip van het leven zelf is: de onverbrekelijke wederkerige afhankelijkheid van algemeenheid en persoonlijkheid, van vrijheidvooronderstellende wet en aan wet

[p. 423]

gebonden vrijheid uitdrukt. In een gedichtsvorm die in zijn schoonste en diepste verwezenlijking zo onmiddellijk een universeel levensbesef vertegenwoordigt, is zijn door het schema aangeduide eigen-ritme natuurlijk meer dan in iedere andere versvorm constructief, en dus wezenlijk. In de regel ontstaat de levende eenheid van een gedicht door het tot saamwerkende harmonie brengen van twee strijdige krachten: de mechanisch dwingende onpersoonlijke versvorm, en het vrijheidzoekende persoonlijke ritme. In het kwatrijn daarentegen zijn maatslag en rijmschikking, is het eigen-ritme van de gedichtsvorm zelf zo wezenlijk, dat de dichter moet trachten zijn persoonlijk ritme met het eigen-ritme van zijn kwatrijn zo volkomen mogelijk te doen samenvallen: zijn persoonlijk ritme zij de levenskracht die het latente eigen-ritme van de gedichtsvorm tot pulserende heerschappij brengt. Deze functie van het kwatrijn, dat, daar iedere dorheid of onzuiverheid van woord of wending als dorheid en onzuiverheid van stof en vorm lijnrecht tegen zijn wezen indruist, geen feilen toelaat en volmaaktheid tot voorwaarde stelt, die functie, die intensivering en concentratie, die spannend omspannende belichaming is, zij vertegenwoordigt voor het persoonlijk ritme een discipline waardoor het rijkelijker beloond wordt naarmate het zich volstrekter aan zijn dienst onderworpen heeft.

Zo, dus, zie ik het Perzisch kwatrijn en al behoeft niet ieder dichter zich van dit alles volledig bewust te zijn, het is zozeer het wezen van de vorm zelf, dat ieder werkelijk kunstenaar, wanneer hij kwatrijnen dicht, vanzelf volgens het voorafgaande zal handelen. Niet aldus Willem de Mérode die, hoewel niet jong meer, nog steeds en telkens weer door de bekoring van andere dichters tot onbewuste of bewuste nabootsing gedreven wordt en nu, niet een of een paar, maar een heel rood boekje kwatrijnen over God en liefde schreef. Elk van de hierboven omschreven eisen van zijn gedichtsvorm wordt door hem geschonden. Onvermijdelijk, want hoewel een sympathiek, ernstig en ijverig wer-

[p. 424]

ker, beschikt hij over geest, gemoed noch dichtergave van voldoende diepgang en oorspronkelijkheid, om het kwatrijn een kans te laten. Ware dit wel zo, hij had het niet met deze wel algemene maar niet intens persoonlijk doorleefde en dus min of meer onechte zinnelijkheid, deze altijd min of meer oppervlakkige en dus oneerbiedige godsvrucht, deze altijd min of meer slappe slingeringen tussen de een en de ander gevuld. Zijn vormgevoel zou hem, vlot versificateur méer dan artiest, verhinderd hebben tot zelfs de nochtans gemakkelijk vast te houden dreun van het mislukt kwatrijn, somtijds geheel te verliezen:

Wij weigeren geen bitterheid,
Wij zijn niet bang voor schande en nijd,
Als Gij ons hart maar aan wilt nemen,
O God, die wijs en heilig zijt!

In dit vrij primitieve gebedje openbaart zich de volheid van 's dichters onverstand. Zou grover mishandeling van het kwatrijn denkbaar zijn? Geen intensiteit, geen concentratie, geen spanning; ten slotte, zelfs in haar uiterlijke vorm van gaafheid, geen zuiverheid. Bijna iedere strofe bevat minderwaardige bestanddelen. Of de toch vele nachten beluisterde nachtegaal een ‘gezang zingt’, of de dichter de ‘blanke en kuische leden’ der liefste als ‘struische’ (en pathetische) zwanen ziet, of zijn hart ‘den speelman met de zeis’ ‘vervalt’, of hij ‘liefde's broze hemelen hoort kraken’, of hij zich zelf een ‘schat’ acht, die aanstonds in ‘doods fluweel foudraal’ wordt weggeborgen, of hij, onder ‘liefde's wonderboom’ gezeten, bidde dat God ‘geen worm van valschen haat beschikke’, of hij op der liefste gelaat ‘bloedroode blossen’ ziet ‘branden’, of zijn stem ‘breekt’ in lust en leed, welk leed dan echter, daar het vers nog te kort was, in tegenstelling tot de lust ‘hevig’ leed wordt, of hij, ofschoon bewust van ‘zondigen en vreeslijk dwalen’ toch eerder Dionysos dan Christus als ‘zali-

[p. 425]

gen verlosser’ schijnt te wachten, of hij God, nu ‘achter zijn blinkend weenen verborgen’, straks smeekt hem, ‘door liefde's rad met zijn gebroken spil’ ‘in Zijn banen te zwenken’, of God, na hem eerst, gelijk een vrouw een luit, zo ‘zacht’ betokkeld te hebben dat zijn ziel in geluid open ‘breekt’, later ‘onverdund’ als mist rond de wereld zweeft, of hij, in de laatste strofe, de nachtegaal, die hij in de eerste als een eerzaam lidmaat der grote-kerk een ‘gezang’ liet zingen, ten afscheid als een hysterische bacchante laat ‘gillen’, - het is de telkens weer verschillende uitkomst van een zelfde verschijnsel, van een onmacht die zelfs de eenvoudigste technische beheersing buitensluit. Want al deze wonderen geschieden natuurlijk op het noodlottig einde van een regel. Het rijm is de boosaardige rattenvanger wiens verraderlijk gefluit de ratten van De Mérodes beeldspraak uit de starre vesting van zijn fantaisie naar buiten lokt om hen in het water van zijn poëzie te verdrinken. En daar dat water helaas maar een beekje is, verwondert het ons dan ook niet als de lijkjes er zo dicht op elkaar drijven dat van de beek zelf nagenoeg niets te zien komt. ‘Ik ben vermoeid van al dit donker dichten’, klaagt De Mérode ergens, in afwachting van de glimlach die hem door ‘hemelsche gezichten’ ‘verrukken’ zal. Wie dwingt hem tot die vermoeiende haast? Hij vreze veeleer de mist zo dicht te maken, dat zelfs een hemels gezicht er niet meer in schijnen kan. Zijn luide bedrijvigheid verhindert hem de stille stem in zijn hart te horen die hem, ook zonder hemelse verrukkingen, tot een klein maar zuiver dichter kon maken. Slechts éen dienst kan zijn Kwatrijnen verrichten: mindere goden te waarschuwen het kwatrijn zo lang mogelijk eerbiedig met rust te laten. Het als die waarschuwing te tonen, is het doel van deze bespreking.