Verzameld werk. Deel 4

[p. 409]

Henrik Scholte: Chrysantheem

Henrik Scholte, Chrysantheem, 1923.

Heeft men Scholtes rijkversierde eersteling Chrysantheem eenmaal doorgelezen, is men, na een moeizame dwaaltocht door die barokke rariteitententoonstelling al struikelend bij het laatste gedicht Leemen Idool beland, lezen wij vervolgens hoe daar, van de achtergrond ener houtsnede, de boer naar de voorgrond gedrongen wordt die zijn ondraaglijke bronst ontlaadde door een taai stuk leem tot een primitief idóol van bronst te kneden, lezen wij aan het slot van dit gedicht dat iedereen, en ook hij die ‘zich hooger waant en veinst, en ijdel en beschaafd zijn drift ommantelt’ aan de absurditeit van dit lemen idool onderdaan is, bladeren wij dan terug naar het begin en vertalen wij daar het motto uit Sappho, dat de nachtegaal als ‘Verlangenschallende lentebode’ aanroept, dan zien wij Scholtes eerste boekje plotseling als wat het werkelijk is, en wat de dichter, althans toen hij Leemen Idool schreef, wist dat het is: de maskerade van een jeugdverlangen. Het jeugdverlangen herkennen wij: liefdedrift en schoonheidsdrift, maar beide, door elkaar gehinderd, in hun bevredigingen beneden droom en behoefte gebleven. De maskerade begrijpen wij: een bevrediging ‘à rebours’ met niet de macht doch de onmacht van de drift als drijvende prikkel. Maar tevens zien wij, waarom de maskerade het tegen een verbeeld lemen idool moet afleggen, want het lemen idool - hoe men over de functie der kunst als ontlaadster van primitieve oerbronst ook denken moge - is zich zelf, en leem draagt leem, de maskerade echter maakt Scholtes poëzie tot een Nebukadnezerbeeld, met wel lemen voeten ook, maar met gouden hoofd, met zilveren borst en armen, met koperen dijen en ijzeren schenkels. Zo'n beeld - men stelle het zich

[p. 410]

slechts voor - is lelijk, maar het is ook slecht: het is te zwaar voor de lemen voeten en valt om. Hoe eerder dit bij Scholte nu geschiedt, hoe beter. Een kundiger hand kan van de grond af herbeginnen en van de beschikbare en andere materialen iets beters - zuiverders, schoners en sterkers - maken.

De jonge dichter, die deze kakelbonte maskerade door de straten van onze poëzie laat heentrekken, en wiens algemene karakteristiek in het voorgaande aangegeven staat, plaatst zich voor onze ogen als een sterk begenadigde, laatste van die ivoren torens die als ‘een’ wapen (welk wapen?) ‘den hemel stooten’, dan weer bekent hij zich, zwak en hulpbehoevend, een gekneusd bezinner op ‘niet-uitgezongen liederen’. In de regel balanceert hij in het midden en toont de schijnkracht van de zwakke die door een verbijsterende verwarring van beelden praal en kramp voor rijkdom en intensiteit uitgeeft. En altijd is hij literair en bijna altijd verhindert de literaire preoccupatie hem tot visie en plastiek te geraken. Hij heeft voor elk van zijn nog schaarse ervaringen een stuk masker of tooisel bij de hand, dat hij hun opdringt voor hij hen in hun naaktheid heeft kunnen waarnemen en keuren, en al die stukken masker en tooisel betrekt hij in het groot van die kwijnende beeldenfabriek der ‘moderne’ letterkunde die zich sinds enige decenniën de kosten van nieuwe ontwerpers bespaard heeft. Geen plastiek dus. Zelfs zijn ‘chrysanteem’ heeft hij blijkens vijf details niet gezien. In sommige sonnetten bestijgt hij de toppen van onzinnigheid waarop hij ‘als bizantijn’ uit leven en dood beide ‘verwarde wetten cijfert’ of, ‘als de kelken van de nacht zijn volgeschonken’ uit ‘den spiegel’ van zijn en zijner liefste handen ‘een loom gebaar de matelooze eenzaamheid van hart's spelonken onder den eendren boog tot elkaar’ doet ‘omhoogreiken’. Niet overal maakt hij het zo bont. Soms slaagt hij erin een beeld tot een behoorlijk eind te brengen. In de terzinen van Toren heeft zijn vers een grotere eenvoud:

[p. 411]

 

Dit is Uw deel: door zon en wind en donder

 

geteekend zijn, en àldoor hoog, en zonder

 

zich zelf te kennen in gelijkenis.

 

 

 

En dan bijwijlen God's geheim te duiden,

 

met donkren bel dit donker lied te luiden

 

van wat voor torens te bereiken is!

Zou de hoofdletter waarmede de dichter zich zelf hier aanspreekt Gods geheim niet overstemmen? Ook in Leemen Idool, vooral in de derde afdeling, overtreft hij wat eenvoud van taal aangaat het gemiddelde van zijn tot dusver gepubliceerde prestaties, en het is misschien niet toevallig dat dit geschiedt juist in die twee gedichten, waarin hij de twee polen van zijn wezen onder woorden brengt. Scholte heeft een zekere gedragenheid van toon, die over alle beeldenkramerij heen haar tocht met hindernissen tracht voort te zetten en die, wanneer hij eenmaal de doordringende warmte van het reële leven krijgt, een belangrijk bezit kan worden. Hij heeft verder ten minste een dráng naar de plastiek, voor welks vervulling nog welhaast alle vooronderstellingen ontbreken. Zwakheid van plastiek bij onzuivere praal van ongeziene beelden, een enkel citaat zal hem tonen hoe spoedig hij daarmede, vooral wanneer hij naar statige grandiloquentie streeft, brallende dwaasheid neerschrijft. Hij herleze dit slot van zijn Sonnet op de Sonnetten:

Dies draag ik tot U uit mijn dichtgeschubde keten,
die als een zee zoo vol en zilt ligt heengesmeten
tegen het blind bazalt van Uw verheven hart.

Die keten, wel te verstaan, zijn 's dichters sonnetten! Een uitdragerij, inderdaad: die oneerbiedige kenschetsing aanvaard ik van deze zelfde terzine voor een groot deel van Scholtes verzen. Een bric-à-brac van afgelegde maskeradepakjes en nagemaakte versierselen, niet echter waar die

[p. 412]

thuishoort, in en voor het kraampje op de stoffige Vrijdagsmarkt, maar in de met kleurig-bestikte jute behangen etalagekast van een paars en geel geglazuurverfde kunstnijverheidwinkel. Scholte vege de hele snuisterijenkraam de deur uit, de onvermijdelijke clown voorop. Hij blijve - wat een ander criticus hem tot mijn verwondering in een waarschuwing tegen gedichten als Leemen Idool aanraadde - zich vooral niet toeleggen op ‘strofische zelfbezinning’, want aan die neiging heeft hij tot nu toe al meer dan overvloedig toegegeven en het zal hem zeker geen kwaad doen zich zelf eens voor een tijdje uit het oog te verliezen. Blijkens Leemen Idool is hij in die zelfbezinning trouwens nu zover gekomen, dat het ook voor zijn eigen inzicht geen zin kan hebben er nog langer mee door te gaan. Hij trachte, na de hoofdletter van zijn Ik tot een gewone onderkast vernederd en dusdoende zijn zelfbesef verhoogd te hebben, ‘eenvoudig, nederig en getrouw’ het leven te dienen om wat dóor die dienst in hem tot vormwording mocht gaan dringen, eenvoudig, nederig en getrouw uit te spreken. In die richting, dunkt mij, ligt zijn kans. Niet ‘vèr’, buiten het leven, ‘d' onzegbare geheimen van den hemel uitpeinzen in een ster’ maar voorlopig de onzegbare geheimen van het leven aanschouwen in bijvoorbeeld een bloem - een echte nu, niet de chrysantheem waarmede hij Wijbo Meyer ter symbolisering van zijn kunst het omslag van zijn eerste bundel liet verbrokateren - om die aanschouwing in een lied dan zingend te verbeelden: tot die arbeid gorde hij zich aan met al de moed en geestkracht die hij spoedig genoeg zal blijken daarvoor broodnodig te hebben.