Verzameld werk. Deel 4

[p. 113]

Richard Dehmel: Kriegsbrevier

Een oorlogsbrevier in verzen van de man die tussen al de Duitse dichters buiten de kring der Blätter für die Kunst de meest gelezene, met Rilke de beroemdste was. Richard Dehmel is altijd een onbeheerste, barokke kunstenaar geweest. Hollende hartstochtelijkheid, zinnelijk-pathetische somberheid, door elkaar woekerend gevoel en gevoelerigheid, een soort wrange, om knittelverzen haast smékende humor of ironie, zijn de eigenschappen die mij van een lang geleden lectuur zijner bundels in de herinnering blijven, alle te zamen in de beste ogenblikken het aanzijn gevend aan een soms bevredigende, soms meeslepende, altijd zeer ‘zeitgemässe’ poëzie, die het laatste kenmerk misschien een weinig te rijkelijk bezit om op werkelijk blijvende waarde aanspraak te kunnen maken. Voortgekomen uit een geest zonder kritiek hetzij ten opzichte der tijdsverschijnselen, hetzij ten opzichte van zich zelf, een geest die deze verschijnselen voor zijn werk zonder schifting aanvaardde en met zijn eigen ongelouterd, ongeordend Ik doordrong, was deze poëzie, deze ‘Roman in Romanzen’ Zwei Menschen b.v., wel zeer modern en schijnt haar algemeen succes alleszins verklaarbaar, maar haar innerlijk gemis aan vastheid, aan orde en adel, moest on middellijk blijken bij het uitbreken van een oorlog als deze, die al zulke moderniteit, als een reusachtige woekerplant over de Europese mensheid uitgebreid, omhoog scheurde, om haar als een chaos weer te laten neervallen over de hoofden der ontgoochelde en steunloze aanbidders van haar voos gebleken zinledigheid. Dat ik hier de waarheid spreek, Dehmel zelfheeft het bewezen met dit smadelijk brevier. Een groot deel van zijn vroeger werk, dit boekje, zij leveren een zeer merkwaardige

[p. 114]

bevestiging van de kritiek in Georges Der Krieg, waarvan het naar zijn aard - tenzij dan wat betreft het geloof in de roeping van een alles in zich zelf alleen zoekend ‘Deutschtum’ - de volkomen ontkenning is. Het kon haast niet anders of ook Dehmel moest zich door die ‘hauch des unbekannten eingefühls’ tot het bezingen der oorlogsdaden gedreven voelen. Het typische was maar hoever hij gaan zou. Hoe ver hij gegaan is, de volgende strofen hebben op dit punt geen geheimen:

Seht an, da schwimmt der Panzerwall,
Torpedo und Fregatte;
des Reiches Recht, sie schützen's all
bis auf die letzte Ratte.

Unsre grauen Kähne

haben weisse Zähne;

die blitzen los auf jeden Schuft,
der nach des Kaisers Flagge pufft,

unterm deutschen Himmel.

Der Kaiser, der die Flotte schuf
der steht mit Gott im Bunde,
denn das ist Deutschlands Weltberuf:
es duckt die Teufelshunde... enz.

of deze:

Des Kaisers Hand hält den Ehrenschild

blank ob der Fahne.

Seine Kraft ist deiner Kraft Ebenbild,

Volk urn die Fahne.

Ihr Müller, Schmidt, Maier, du ganzes Heer,
jetzt sind wir allzumal herrlich wie er,

dank unsrer Fahne!

Men ziet het: bloeddorstige oorlogsrazernij, massa-anarchie bij de enkeling, door een verbeelding die haar natuur-

[p. 115]

lijk materiaal verloren heeft, in de machteloze overspanning van straf brallende en hard rijmende verzen overgegaan. Retoriek. Want wat het meeste treft is onmiskenbaar dat in het lege werken der verbeelding die, zoals een baggermolen in een diepe rivier in zijn rondwentelende modderbakken niets als water omhoog haalt, geen enkel beeld, geen enkele vorm weet te vinden die blijk zouden geven van een diepe getroffenheid en niets bedenken kon dan de oude idealiseringen van vroegere oorlogsbedrijven, toen misschien aan hun karakter aangepast, in deze oorlog belachelijke en onwaardige leugens.

Der selbst lacht grimm wenn falsche heidenreden

Von vormals klingen der als brei und klumpen

Den bruder sinken sah, der in der schandbar

Zerwühlten erde hauste wie geziefer... (George)

Er is in Dehmels boekje een opmerkelijk keerpunt: het sneuvelen van de zoon aan wie hij het opgedragen heeft. Wat de dood van duizenden, de gedachte aan het leed van ontelbaren niet in hem tot stand kon brengen, dat doet het verlies van zijn kind. Het leert hem ‘lager zingen’, menselijk worden, minder roekeloos over anderen beschikken. Een dichter echter, die ‘deuter’ zijn wil van een ontzaglijke gebeurtenis heeft niet het recht eerst aan menselijkheid toe te komen als hij in zijn eigen vlees en geest wordt aangetast. Nu vindt hij eindelijk deze uitroep:

O, Millionen Mütter wehklagen so.
Bedenkt es, Menschen! lernt es fühlen!
Noch fühlt's kein Wesen! Denn fühlten wir's,
unsrer Seelen Erschütterung würde
die Erde umstürzen, den Himmel aufrühren,
bis Gott sich bekehrt zur Barmherzigkeit,
zur Freundschaft, zum Frieden mit seiner Welt,
zur ewigen Liebe.

[p. 116]

En de man die op het hoogtepunt van zijn verdwazing zijn oorlogspsychose in onleesbare verzen uitkrijst, begint zelfs te vermoeden dat hij het slachtoffer geweest is van een verschrikkelijke waan. Zodat hij nu de teruggekeerde soldaat zelfs deze woorden laat zeggen:

Bist du's wirklich, liebes Vaterland?
O, so gib mir doch ein Wunderzeichen!
Warum blühst du nicht ganz ohnegleichen?
Lieblich sind die Blumen auch in Feindesland!
Und ich habe doch für dich gekämpft.

Het blíjft een vermoeden. Was het meer geweest, Dehmel zou zich nog eens bezonnen hebben vóor hij zulk een verzameling gedichten uitgaf. Een bundel als deze blijft tussen zijn ander werk een kwaad ding. Hij draagt al de schorre stemmen die wij in het verleden wel eens afzonderlijk hoorden, in zich verenigd, éen enkele weerklank van verraderlijke onzekerheid.