Verzameld werk. Deel 4

[p. 64]

Louis Couperus: ‘De Komedianten’

Men kan over De Komedianten het vele goeds zeggen dat het verdient en daarmede tegelijkertijd de onbevredigdheid die het als kunstwerk nalaat verklaard achten. Het boek is kleurig, afwisselend, boeiend, geestig. Het is geschreven met een levendig behagen in het uitzicht der dingen gelijk Couperus zich denkt dat het tegen honderd na Christus in Rome moet geweest zijn, en daar hij in zijn eigen liefhebberijen en fantaisieën geïnteresseerd was, wordt in de aandacht van zijn lezers een even grote en gelijksoortige belangstelling gewekt als de zijne. Het levensgevoel dat hem eigen is, heeft hij voorts in zijn Romeins tafereel zó weten te belichamen dat het als een onzichtbare atmosfeer is waar de dingen in staan of geschieden, waar zij alle hun kleur en hun warmte van krijgen. Buiten de waardering voor het werk als geheel kan men dan nog aangenaam getroffen worden door de ongedwongen, vaak bevallige eruditie waarvan het getuigt en de wijze waarop deze zich zonder eigenwaan als slechts een deel van het materiaal geeft dat de schrijver, tot het ene hoofdstuk na het andere, heeft weten te bewerken en te gebruiken.

Couperus zelf gelijkt - ook al schreef hij geen epigrammen in de Haagse Post, en al draagt hij dan geen ietwat verdachte togaatjes - op zijn eigen Martialis die hij, na het aanschouwen van der tweelingen bekoorlijk spel, deze woorden laat zeggen: ‘Ze zijn archaiesch en hun kunst is toch modern, omdat zij zoeken de nieuwe emoties in het oude. Zij beelden geheel en al onze eeuw uit, die moe is van alles en zich zelf en zoekt, zoekt, zoekt, zelfs in ons Verleden!’ (Blz. 193). Hij gelijkt eveneens op zijn dominus gregis als hij aan het eind, bij het afscheid van Rome, een

[p. 65]

beetje gevoelig wordt en als een Hollands meisje dat haar kostschool verlaat op de volgende wijze een ogenblik voortmijmert over het ‘partir, c'est mourir un peu’ (tot de snaakse knaapjes hem te juister tijd herinneren aan de onmiddellijke realiteit van het voor te bereiden toneelspel): ‘Ja, jongens, afscheid nemen is áltijd treurig en ook voor vagebonden als wij. En - het is vreemd - ik heb dat altijd als ik weg ga, na mijn Spelen te hebben vertoond en vóór dat ik weer nieuwe vertoon: áls ik dan afscheid neem van de menschen, die om ons waren, en onder wie toch wel goede harten waren, dan is het of er iets in en óm me sterft... en ach ja, dan denk ik zoo... Nilus, zelfs die grove Taurus, de meiden, Alexa, Gymnazium...

- En Colosserus, zei Cecilius...

- En Carpoforus, zei Cecilianus...

- ...dat zijn dan vríenden, vrienden gewéést en we zien ze misschien nooit terug, maar dat is zoo het leven: de weg gaat voor je úit naar Neapolis, naar Syracuze, de zee over naar Karthago... vérder nog de Toekomst tegemoet: ach, en stil er bij blijven staan, wat geeft dat, als wij toch niets weten, als alleen de góden weten wát er ons wacht aan het einde van dien moeilijken, hobbeligen, stoffigen weg, die aan onzen levensweg wel gelijk...

- Dominus, viel Cecilianus hem in de rede: de “Bacchides”...’ (Blz. 341)

Het eerste citaat karakteriseert De Komedianten met enige volledigheid naar zijn vorm, als verbeelding van antiek leven. Ondanks de zorgvuldige, kennelijk zaakkundige enscenering is het er nauwlijks een. Welk verschil is er, wanneer men het leven, in welke tijd ook, bekijkt zoals Couperus het in dit boek gedaan heeft, tussen de mensjes aan het einde der eerste en die aan het einde der negentiende eeuw, die Couperus zo goed gekend, en van wie hij vaak zoveel gehouden heeft? Een criticus spreekt zijn spijt uit dat hij in De Komedianten enige grapjes van onze tijd teruggevonden heeft. De illusie wordt erdoor verbroken, meent hij.

[p. 66]

Zij stoten mij niet, bevestigen veeleer nadrukkelijk dat dit leven het leven onzer tijdgenoten, dat het in hogere zin onbetekenend is of zij de mensen van toen in de mond gegeven worden, daar de kunstenaar slechts een behaaglijk (enigszins weemoedig) spel speelt als hij een aantal van zijn broertjes en zusjes achttien eeuwen van ons af zich al of niet doet thuis voelen in een Romeinse kroeg, of komedie, of paleis onder de regering van Domitianus.

Op dezelfde wijze karakteriseert het tweede citaat het boek naar zijn inhoud. Skepsis allereerst (niet altijd zonder onverschilligheid). Dan, twee overwegende gevoelssoorten: behagen in het schone uitzicht der dingen (niet altijd zonder frivoliteit); weemoed daarnaast en daaronder om hun vluchtige gaan en vergaan (niet altijd zonder sentimentaliteit). Hun uitingen: wat esthetische waarderingen van een leven dat geen ethische toelaat (niet altijd dus zonder oppervlakkigheid); wat hunkeren naar zinnelijke strelingen (niet altijd zonder grofheid); wat geestigheid (niet altijd zonder lagere grappigheid of zonder voorzichtige schunnigheid). Hun vormen: licht, lief, bekoorlijk, kleurig, (maar niet altijd zonder pose en zelfs niet altijd zonder trucjes). Ik schrijf daar een kleine reeks ontaardingen van goede hoedanigheden tussen twee haakjes. Zij zijn van die goede eigenschappen als de zelfkant, zijn er misschien noodwendig, omdat des schrijvers levensgevoel is als het is en hij feitelijk, zonder éen vast criterium, alleen zijn persoonlijke smaak heeft waarnaar hij, of zij juist leidt of faalt, zich te richten heeft.

De beide citaten samen, ten slotte, verenigen zich tot een laatste karakteristiek. Couperus kon, meer dan een spel, een waarlijk monumentale verbeelding van dat oude leven gegeven hebben wanneer hij niet enkel aan de oppervlakte was blijven dralen, wanneer hij zijn diepte gepeild had. Wanneer hij er niet alleen de komiek van had beschreven en doen beleven, maar in staat gebleken ware de tragiek te doorgronden die het, zonder mogelijkheid van ver-

[p. 67]

zoening en genezing, in het hart brandde. Die tragiek ligt niet in de aantrekkelijke spelers der komiek, dat weelderigschel en luidruchtig vertoon van uiterlijke levendigheid in het bestaan van Lavinius en de rest, ligt niet, schoon wij hier reeds dieper komen, in dat belangwekkende, bittere of sombere of berustende of schertsende toeschouwer-zijn van Juvenalis, Tacitus, Plinius, Martialis, maar in de afstotend eentonige, zwijgzaam-sombere persoonlijkheid van de zielszieke Domitianus, in de innerlijke onzekerheid of nood waarvan het koortsige zoeken naar religieuze bevrediging in de diensten van Christus, Isis, Kybele en zoveel anderen het onmiskenbaar bewijs is. Zo goed als de comoedi zien wij Domitianus en de verschijnselen dezer rust zoekende woelingen bijna uitsluitend van buiten. Wij zien hen derhalve in 't geheel niet, omdat de inhoud der comoedi bij Couperus in de oppervlakkigheid uitgeput is, terwijl de laatsten ons in uiterlijke gedragingen nauwlijks meer dan te raden zijn. Had Couperus van uit het noodlot dezer tragiek het boek geschreven, dan had ook de nu zo vlottende komiek er haar zin en bevestiging door gekregen, ware De Komedianten waarlijk de herschepping van een grote tijd geworden. Een noodzakelijke schepping. Ten eerste voor de schrijver, gelijk Salammbô het was voor Flaubert. Maar ten tweede voor de mensheid daar zij de grote verbeelding zou zijn van de onvermijdelijke voltrekking ener eeuwige levenswet. Wij hadden, ook waar het oppervlak nog schijnbaar gaaf was, de ondergang van het inwendige doorschouwd. Wij hoorden er ‘de dreun’ in die wij horen in Salammbô, omdat alle visioen en alle handeling zou geweest zijn over mensen die in hun eigen bestemming huns ondanks een boven hun kleine individualiteit uitgaande bestemming van het leven vervulden. Het ware oneindig veel meer geweest dan deze willekeurig - enkel van uit de persoonlijkheid van Couperus beschouwd gedwongen - onvolledige fantaisie, dit korte spel. Ongetwijfeld heeft Couperus dat spel gewild, als om er zich zelf en anderen mee

[p. 68]

te verheugen. Misschien acht hij het leven zelf slechts een spel en dus ook in de kunst niet meer dan een spel waard. Ook deze gedachte heeft haar tragiek, maar Couperus voelt dan enkel haar weemoed. Zoals hij nu wel zeer weet te bekoren, maar niet vermag te ontroeren. Hij is zo, en niet anders, en wij hebben hem in zijn begrensdheid te aanvaarden. Het is echter onmogelijk om door een boek tot de onverwerkelijkte conceptie van een volledige, een monumentale verbeelding van het mensenleven in enige tijd gebracht te worden, zonder van dat boek zelf dan onbevredigd te scheiden. Men mag van Couperus niet verlangen dat hij meer geeft dan hij kan, en hij heeft zelfs aanspraak op onze dankbaarheid, zo hij géeft wat hij kan door niet buiten zijn grenzen te gaan en zich zelf daardoor te verknoeien. Maar wij hebben een hogere levensidee en kunnen niet berusten bij een werk dat het diepste van aller tijden zijn opzettelijk terzijde laat om uit enkel hun oppervlakte te winnen wat er voor hem uit te winnen valt. Die oppervlakten hebben alleen zin als oppervlakte van een verborgen diepte. En uit die verborgen diepte, die wij allen in ons dragen, willen wij stemmen horen opzingen, opjuichen, opklagen, stemmen uit de ziel der mensheid, de onze. Als wij hoopvol zijn is het omdat wij die stem weer menen te horen, omdat wij hopen dat zij steeds meer het hart zal zijn van het kunstwerk, omdat wij dat kunstwerk dan weer als de monumentale verbeelding dromen die de doorstraalde, enig gelijkwaardige tabernakel is voor zo heerlijke, heilige schat.