Verzameld werk. Deel 4

[p. 48]

Besnards ‘Sonnetten’

In het eerste zijner 24 sonnetten geeft Besnard een haast volledig inzicht in zijn wezen, en de vorm waarin hij dat doet is van zijn zelf-karakteristiek niet het minst belangrijk element. Zijn geest is naar zijn aanleg kosmisch. Hij ondergaat de dingen van het leven als dingen van het heelal. Toch kan Besnard in die uitbreiding van het menselijke tot het universele geen vrede vinden. Niet omdat in zijn geest ten onrechte die neiging ligt om het leven van al en aarde als twee cocentrische cirkels te beschouwen, maar omdat hij, in stede van eerst de onverbrekelijke wet der kosmische eenheid te doorgronden en daaruit de noodzakelijke afleidingen te maken, integendeel van uit de met deze persoonlijkheid zo moeilijk als eenheid maar zeker niet als goed ervaarbare mensheid, ondanks zijn geestesbouw ons leven tegenover de kosmische eenheid stelt en om de uitkomst dier vergelijking aarde en mensheid op het bitterst veroordeelt.

In verschillende sonnetten komt de tegenstelling van kosmos en aarde onmiskenbaar tot uiting. Het aardse is voor Besnard het verenkelde, chaotische tegenover het Geordend Al. Zo scherp deze tegenstelling te kunnen en te moeten maken betekent psychologisch de noodlottige gescheidenheid in de dichter tussen geest en zinnen, gelijk zij ethisch gesproken die tussen goed en kwaad betekent. In deze, logisch, psychologisch, ethisch, telkens als dezelfde zich openbarende breuk ligt de verklaring van Besnards karakter, welks wezenlijkst kenmerk de onmacht is om de hoge conceptie waartoe de geest in staat zou zijn, in de werkelijkheid waar te maken. Machtig genoeg om naar zijn eigen idee der kosmische orde het heelal te scheppen,

[p. 49]

ziet zijn geest zich ónmachtig om in dit geheel ook nog aan de op zich zelf nietige, maar zo fel-reëel zich opdringende de rampzaligheid der aarde haar kleine plaats te geven. Hij doet afstand maar wijst tevens vonnis. In dit vonnis - dat de aarde het blind-chaotische, zieke, verstervende is te midden van een eeuwig bestand - handhaaft hij voor 't laatst iets van zijn heerlijkheid maar vertroebelt haar tezelfdertijd. Want de geest kán zich zelf niet buiten de zinnen, in zuiverheid, als een onbewogen rechter handhaven. Hij kan enkel geest zijn wanneer hij, naar eigen wetten, heerst en vormt, maar is dan onafwijsbaar als de grotere cirkel rondom de kleinere der zinnen, zoals hij zelf de kleinere is binnen de grotere van het heelal. In Besnard leeft de tragiek van de dualistische mens zich uit in lyriek van dikwijls bijzondere belijdenis. Zijn geest is gebouwd voor een grote eenheid, maar kan niet actief worden omdat de activiteit der zinnen de zijne overweegt.

Tegenover het Geordend Al de chaos van het zinnenleven als praktisch het sterkst, het karaktergevend element in het bestaan der mensen. Het heelal is voor Besnard niet de (om het zo te noemen) regulatieve idee naar welke hij zijn aardsheid kan ordenen. De zinnen overwegen omdat de mensheid hem in plaats van een eigen organische eenheid de som van alle mensen is; en wie zou ontkennen dat over de sóm der mensen zijn oordeel rechtvaardig is? Besnard ziet dus geen wezenlijk onderscheid tussen mens en made. Slechts is de mens samengestelder, hij heeft die ‘vreemde begaafdheid’ tot extatische driften waarvoor de dichter geen adequate vervulling kent, omdat hij, in zijn dualisme, de mogelijkheid dier vervulling afgesneden heeft. In de zinnelijke liefde viert het heetst de laagheid der menigte zich uit. Zij is de armzalige drang om aan eigen zinneloosheid te ontkomen desnoods door die van anderen te vergroten. Dit is Besnards begrip der lust: de lust van een zieke mensheid in wie alle lijn en kleur en licht door dat wrede prisma: de zinneloosheid van het mensengedoe, ge-

[p. 50]

broken wordt tot een diffuse, troebele mengeling. Uit dit begrip wint hij zich dan het visioen der schimmelige aarde, met haar lauwte tussen het dubbele ijs der polen, door de sferen voortijlend naar het einde.

Hier tiert een zieke geest na 't wereldtanen
En vreet aan 't gulle lijk der ster zich zat (1)

en

Een duist're ster die de einders huiv'ren doet
Koert in zijn asch de vleeschgeworden logen
Door 't ijle niets... (xiv)

Doch het laatste woord is met het stellen en herkennen der schrille tegenstelling niet gezegd. Er is een Persoonlijkheid, ongedacht een eenheid, - die zich weggeeft nu naar de ene, dan naar de andere zijde maar niettemin altijd tot haar ei gen verbondenheid weerkeert. Ook al weet zij het niet, de geest werkt in haar door, niet tot oordeel meer, maar tot reiniging. En zo deze onmogelijk is dan toch tot dat innig verlangen om éen ogenblik door onbaatzuchtige gemeenschap boven de drift van het vlees uit de onbewust-doorvoelde orde te beleven, tot die tederheid tussen twee ramp zalige mensen om niet áltijd elkander te striemen met de hoon om het geschonden inzicht, om éen maal rein en stil en vredig te zijn als de ether rondom de sterren. Besnards wezen is bepaald door vele eeuwen christelijkheid. Haar verzoeningsmiddelen voelt hij overleefd, maar de innerlijke tweedracht is door haar verscherpt en gebleven. De scheiding van ziel (eenheid van alle begeerten naar het goede) en lichaam (eenheid van al de begeerten naar het kwade) is een deel dier nalatenschap.

Van wrangen weemoed moede zien zijn oogen
Haar wezen in een zelfde vleesch gehuld
Als van elk ander die in slaafsch gedoogen
Zijn driften als een spelen heeft geduld. (xxii)

[p. 51]

of:

Een vluchtig vleesch uit gistend slijk geboren
Dat levend een gestadig sterven lijdt... (xiv)

zegt hij, als Paulus. Al de idealen die uit de vloed der verganklijkheden als lichtende ideeën oprijzen en naar welke het verlangen der ziel zich richt, heeft hij behouden, hij ziet ze tezelfdertijd als de daad waardoor zij verloochend worden: ‘Een schoot heeft 't zwervend ideaal ontvangen’ (xxiii). ‘Als een subliem idee’ spruit het hoofd uit het verleidelijk vlees, maar in het ruw genot buigt hij zich ervan weg, hij ‘mijdt het als een geliefde’ (ix). In het zoeken der lust stijgt

Een angst, een waan, een schemervage bede

Een ijl visioen dat het niet houden mocht,

En zoo heeft het genie zijn God beleden. (viii)

Om die God dan te beschuldigen. Door het al tot God te vermenslijken, tot een God die persoonlijk als hij, anders gekund had, misschien, als hij anders gewild had, laat hij de overmeestering toe van zijn kostbaarst bezit, de kosmische idee. De geest bezwijkt, enkel opdat het opgekropte hart zich lucht geve tegenover een Opperst-verantwoordelijke. Dieper betekenis heeft deze God dan ook niet. Een man als Besnard zou, wanneer zijn godsgedachte iets anders was dan een afgedwongen vertroebeling van het geordend al, zó onmiddellijk dit leven als het gewrocht der erfzonde beseft hebben, dat niet God maar hij zelf verantwoordelijk werd. Zijn godsgedachte is de vrucht van die noodzaak des harten om eindelijk tot een oorzaak van zijn benardheid zijn bede en vloek te kunnen uitstorten: beschuldigbare belichaming van wat onbelichaamd alle beschuldiging uitsluit.

Zie onze wereld aan als uwe wond

[p. 52]

zegt hij in het laatste sonnet. Begonnen met dat visioen der zieke aarde op haar schuwe vaart door het Al, eindigt de dichter met deze aanklacht van de geest tot de geest, waar die krankheid in het eerste al naar drong. De hoogste conceptie, de machtigste, en die alles kan overwinnen, wordt door het vreten der menselijke zwakheid misvormd, onder aandrang van de tot nood gebrachte ziel geschonden. De zinnen veracht als het ongedierte. De ziel zelve het enige wat als een innige waarde rest. De zinnen honend, de geest beschuldigend zou zij schijnbaar alle wezen verloren hebben als zij niet buiten 's mensen wil en drift om zich zelve ware, als niet in de wijze waarop zij alles draagt en verwerkt, de wijze waarop zij zich loutert in de lust door haar liefde, die het verlangen naar haar eigen eeuwigheid is in de eeuwigheid van een ander, haar behoud lag en dat diepe bestaansrecht dat zij door deze gedichten kon verwerkelijken en vastleggen.