Verzameld werk. Deel 4

[p. 43]

Gossaerts ‘Experimenten’

De dichter kent de troebele drang van het hart. Al weet hij dat de maskers waarachter hij zijn leven tracht te verbergen hem des te meer verraden, toch handhaaft hij ze alle en levert ons over wat hij verborgen wenste. Titel en pseudoniem, gekweekte woordbijzonderheid en de schittering van menigvuldige opschriften, al de kunstmatige middelen waarbinnen Gossaert wil schuilgaan worden te eerder zoveel ontmaskeringen van zijn innerlijk. Zij doen hem gebonden zien ook waar hij zich vrij waant. Want hij géeft ze dan toch, die verzen die hij ons had kunnen onthouden, en we begrijpen dat én de drang naar verborgenheid én de tegenstrijdigheid tussen die drang en de uitgave der gedichten tot zijn wezen behoort; begrijpen daarbij dat hij zelf dit weten moet - en doorleden heeft.

Eén gedicht uit Experimenten, niet van de schoonste, kan naar zijn inhoud voor alle staan: het is de dialoog In meretricem nimis immaturam, een gesprek tussen de dichter en de hoer. Er is wellicht geen vers waarin Gossaerts persoonlijkheid vollediger tot uiting komt. Dat de menselijke ziel zich schendt voor waardeloos gewin, dat alle schat die niet van boven gevoed wordt noodwendig uitgeput raakt, dat de ziel bezwijkt als ze niets heeft dan ten hoogste de gemeenschap met de ellende van haar naasten (gelijk de dichter die biedt in de inhoud van zijn kunst), dat de kunstenaar in geen enkel opzicht in staat is haar geschondenheid vergetelijk te maken onder welke praal dan ook (gelijk de dubbel-onmachtige dichter die biedt in de vorm van zijn kunst), dat ook het dichterschap een prostitutie moet heten waarvoor enige schaamte onontbeerlijk is, dat alle menselijk bedrijf, zonde of heiligheid, leed of lust, zin noch vrede

[p. 44]

noch troost kan vinden dan enkel in God, dit is wat Gossaert geleerd heeft, waartegen hij zich verzet heeft, waarin hij zich schikken wil. Het hele bittere leven dat tot het vinden, op déze wijze van déze waarheid, noodzakelijk was, is voor zijn verzen een vooronderstelling die telkens weer doorbreekt, in het aanduiden dier waarheid haar alles vervullende en verzoenende betekenis doet voelen, en tegelijk haar waarachtigheid in deze dichter. Er kan geen twijfel bestaan over het diepst-innerlijk leven van de man die, wie weet ondanks welk verzet ook weder, gedreven is tot het schrijven van gedichten als Favonius of De verloren Zoon. De waarachtigheid van zijn zieleleven, de felheid waarmee het doorleden is, de hartstocht die het gespannen heeft zo sterk dat alleen God het breken kon, geven aan zijn beste gedichten, en alleen met deze hebben wij te maken, een grootheid waarvoor men - hoe zou het anders - misschien niet altijd vatbaar is maar die in de uren dat ze werkelijk in ons verwekt wat ze te verwekken heeft, onmiddellijk als iets onvergankelijks gevoeld wordt.

Het verzet dat van Gossaerts persoonlijkheid een der meest kenmerkende eigenschappen is, blijkt het in even sterke mate van zijn poëzie te zijn. Zij schijnt ontstaan uit en ondanks verzet, er is, in de meer synthetische gedichten vooral, een voortdurende strijd die ze fel maakt: het ritme wordt bedwongen onder het metrum als een laatste poging om diezelfde uitstorting, diezelfde zweving waaraan hij wel gaarne zou toegeven maar nochtans niet toegeven mag, door het mechanische te belemmeren. Er is niets stromends, het is overmande opstand, een lichaam bedwongen in de strijd en verstild in zijn worstelwrong. Zelfs het lied van de leeuwerik zweeft niet maar schrijdt, en moet immers schrijden daar het begrijpen van het vogellied afhankelijk is van de dood. Het laatste is, dat de dichter zijn zwijgen als noodzaak voelt en dat hij God bidt hem het zwijgen te léren. Gelijk de ploegende landman die, ter grenspaal van zijn akker genaderd, voor de starre steen als een onverzet-

[p. 45]

telijke godheid zich buigt en berustend de ploegschaar wendt, zo aanvaardt de dichter de stilte die God hem oplegt. En aanvaardt die zó volledig dat hij na het einde ook de noodzakelijkheid van dat einde niet meer in verzen belijden kan. Zo ontbreekt aan zijn dichterlijk gebouw de sluitsteen die wij uit liefde voor zijn schoonheid zouden wensen maar wier afwezigheid wij onmogelijk kunnen betreuren daar hij, zolang Gossaert is gelijk ik hem begrijpen moet, de waarachtigheid bewijst van het onvolledig geheel.