Vervlogen jaren

[p. 174]

Amsterdamse herinneringen

Hoe ik eigenlijk aan het schrijven ben gegaan, dat weet ik niet. Wie weet zo iets? Het ging vanzelf; ik moest. Toch waren er in mijn familie geen literaire tradities. Als student schreef ik in Leiden een opstel over l'Assommoir, maar ik het het liggen en verscheurde het.^275. Het was in hoofdzaak een afbrekende kritiek. Ik vond de roman te overladen en toch was van de werken van Zola l'Assommoir misschien nog het beste. Toen ik later in Parijs studeerde, werd er door de studenten aan Clemenceau een punch aangeboden. Hij zou op die bijeenkomst spreken. Het gebeurde in een schermlokaal, la salle du Gymnase in de rue Victor Cousin. 's Anderen daags kreeg ik de idee, dat ik daarover wel een bericht kon sturen aan het studentenweekblad Minerva te Leiden, waarop ik nog was geabonneerd. Tot mijn eigen grote verwondering was de redactie met dat kleine stukje zeer ingenomen en zij vroeg mij of ik meer van dergelijke berichten kon sturen. Zij wilde mij gaarne het redactiegeheim waarborgen. Het zou nooit uitlekken, dat ik de schrijver was.^276. Zodoende had Minerva een correspondent en ontving berichten uit de Parijse studentenwereld en de Vox had er geen. Ik heb dan ook nog verschillende keren ingestuurd. Daardoor kreeg ik de gewoonte van te schrijven. Ik ging naar Daudet, toen diens Evangéliste uitkwam en vernam van hem daarover allerlei bijzonderheden. Hij liet mij brieven zien van de hoofdpersoon, die hij in zijn roman had getekend. Ik schreef daarover aan Minerva en stuurde om de veertien dagen een bericht.

Dat ik mij in Parijs bij de beste der toen jonge Franse literatoren kon aansluiten was voor mij een chance, want daardoor had ik weinig moeite om in de diepste gronden der literatuur door te dringen. Ik zat dan ook twee of drie keer in de week op de imperiaal van een omnibus om verafgelegen quartiers te bereiken, waar allerlei bijeenkomsten waren van artiesten. Mijn

275. Dat moet dus geweest zijn in 1877, jaar van verschijning van deze roman.

276. Aanvankelijk werden die berichten ondertekend met X., vervolgens met E. of met F.E., en pas na twee jaar ook met François Erens.

[p. 175]

ideeën over literaire schoonheid werden steeds klaarder en duidelijker voor mijzelf. Dat kon men niet halen uit handboeken. Wij waren allemaal jong. Wij hadden allemaal ambitie om van elkaar te leren. Wij leerden beurtelings en wij doceerden beurtelings. Ik werd in die gezelschappen niet als vreemdeling beschouwd. Door mijn eerste opvoeding was ik al vroeg in de klanken van de Franse taal ingegroeid. Limburg was in mijn jeugd meer van de Franse cultuur doordrongen dan het nu is. Deze heeft nu grotendeels plaats gemaakt voor de Hollandse. Franse en Duitse elementen gaven aan mijn eerste jeugd de stempel en het leek mij soms alsof het Hollands voor mij een aangeleerde taal was.

In die gesprekken met eminente jonge Franse literatoren leerde ik de waarde van Franse dichters en proza-schrijvers begrijpen. Bij dit appreciëren of verwerpen moest natuurlijk met de meeste voorzichtigheid worden te werk gegaan, maar toch lag er al iets opstandigs in tegen de naturalistische richting, die toen haar hoogtij vierde. Mijn vriend Maurice Barrès was zeer ingenomen met de stijl van de toen opkomende Anatole France^277. en met die van Renan, die, naar hij beweerde, met elkaar enige overeenkomst hadden. Het symbolisme was nog niet tot de bloei gekomen, die het later heeft gehad; het heeft zich hoofdzakelijk tot de dichtkunst bepaald en in het proza weinig bereikt.

Wanneer ik mij afvraag: ‘Wat heb ik gewild, toen ik naar Parijs ging’, zie ik in, dat die gang in de grond geschiedde uit een literaire drang. Toch bleef ik trouw aan mijn juridische studies en volgde in Parijs regelmatig colleges van Romeins recht, strafrecht en burgerlijk recht aan de École de Droit. Toen ik mij inwerkte in de Franse literatuur had ik er geen vast plan mee. Ik moest een loopbaan hebben, een kwaliteit in de wereld en die zou ik bereiken door mijn studie in de rechten. Ik zou advocaat worden of in de rechterlijke macht gaan. Ik had mij vast in het hoofd gezet, dat dat moest gebeuren. Maar mijn wezen drong mij naar de literatuur. Dat was geen verstandelijke overweging, geen dwang van buiten af, zoals de studie van het recht. Nee, die overgave aan de literatuur was een dwang van-

277. Zoals voor de eerste maal duidelijk werd in de studie, die Barrès aan Anatole France (1844-1924) wijdde, in La Jeune France, februari 1883.

[p. 176]

binnenuit. Die twee hebben om mij gestreden, in mij en om mij. Dat heeft de eenheid van mijn leven geknakt. Het recht heeft de letterkunde geknauwd, de letterkunde het recht en beide mij.

Zo is er nog een andere strijd in mij uitgevochten, die van de culturen, die van de talen. Ook die strijd heeft mij gepijnigd, maar daarover spreek ik later. Een grensland is dikwijls het gemartelde land, waar de brand woedt van de oude veten; zo is de man van het grensland gemarteld door de culturen en de talen, die hij omdraagt in zijn wezen.

Maar toen ik jong was, was ik mij van de smarten, die op die bodem lagen, niet bewust. Ik zag alleen de oppervlakte en ik had toen nog te beschikken over de goederen, die de mens meekrijgt in het leven: jeugd, kracht, gezondheid, de gemakkelijkheid van beweging, hoop, allerlei verwachtingen, dingen, die niemand schat, wanneer hij ze bezit. Het zijn de goudstukken in de beurs, die wij meekrijgen op de levensweg. Als ze zijn uitgegeven dan pas worden zij gemist.

Weinig, te weinig bekommert men zich in de tijd der jeugd over de problemen van het leven. Later, wanneer de triestigheid komt van het ouder worden, dringen zij zich meer en meer op. De gecompliceerde menselijke ziel vindt dan nergens meer bevrediging. De tijd van de hoop is voorbij en er wordt niet veel meer verwacht van het leven.

Het katholicisme lag op de bodem van mijn wezen. Ik wist altijd, dat het voor mij onmogelijk was om iets anders te zijn dan katholiek. Dat is voor mij nooit een vraag geweest. Maar de jeugd, die zoveel meent te bezitten, laat dikwijls het religieuze leven enigszins terzijde liggen, bedolven onder veel andere dingen. Later, veel later, als al die andere dingen zijn weggevaagd, als door de vingers is gegleden, wat wij dachten schatten te zijn, waar nooit een einde aan zou komen, dan pas is de echte schat blootgespoeld door de jaren. Erkend wordt de kracht, die er altijd van is uitgegaan en het licht, dat niet meer wordt bedekt door voorbij-jagende beelden, begint klaarder te schijnen in de ziel. De jeugd is alleen drang en komt niet tot zelfbezinning. De zelfbezinning of de eigenlijke inkeer is in de

[p. 177]

jonge jaren iets zeldzaams en kostbaars. Met des te meer bitterheid treedt zij in latere jaren op bij de mens. Dan begrijpt hij dikwijls niet meer zijn trachten en zijn handelen uit vroeger tijd.

Had ik mijn aanleg kunnen kiezen, dan had ik zeker de literatuur uit mijn leven verbannen. Aan hoeveel smarten en verwikkelingen was ik dan ontkomen! Het onweerstaanbare van de drang, de natuurdrang, die mij dreef naar de literatuur, kwam in conflict met de plicht, die mij naar de rechtsstudie moest sturen. Maar toch, de natuur laat zich niet dwingen. Er is iets voor te zeggen, dat die levensdrang, die een mens stuwt in een bepaalde richting, het ware is. De moeilijkheid is hier het juiste punt te kiezen, waar hij moet ingrijpen met de remmende bezinning. Dat kiezen is de grote moeilijkheid, want eerst aan de eindpaal komt de volkomen klaarheid en weten wij wat wij deden.

In mijn omgang met mijn Franse vrienden werd de literatuur voor mij het levende belang. De taal te nemen, ermee te werken, ermee uit te drukken de individuele gevoelens, de visie op de realiteit, dat was wat zich hoe langer hoe meer aan mij opdrong als een behoefte. Ik durfde er dikwijls niet aan denken, want de studie van het recht beschouwde ik als plicht, maar de literatuur liet zich niet wegjagen; zij kwam door het venster binnen, wanneer ik haar de deur had gewezen.

Het naturalisme voldeed ons niet. Wij zochten een andere visie op de realiteit. De jonge dichters van mijn tijd vonden het symbolisme. Dat heeft zich echter tot de dichtkunst bepaald en is in het proza niet doorgedrongen. Uit mijn mijmeren en denken over de wijze van uitdrukking van de innerlijke en uiterlijke realiteit, kwam ik tot de overtuiging, dat er tussen poëzie en proza een tussenrijk is, waar zij elkaar ontmoeten, waar een completere expressie van het wereldgebeuren plaats heeft, dan in de zuivere poëzie, dan in het zuivere proza. In dit tussenrijk konden volgens mij worden samengevat de verschillende kwaliteiten van poëzie en proza, die nu hier niet meer gescheiden, maar gezamenlijk zich konden openbaren. Ik dacht, dat een

[p. 178]

samenvatting van poëzie en proza mogelijk zou zijn. Ik wilde dat doen in korte, geconcentreerde schetsen, die de essentiële lijnen van het gebeurende zouden bevatten. Zelfs droomde ik van een geheel verhaal, dat de realiteit zou voorstellen in de geëigende, ritmische beweging. Doch hier zou de spanning te sterk zijn geweest en voor een werk van grotere omvang zag ik er vanaf. Voor zover ik weet, heb ik daarbij geen voorbeeld gehad.

Doordat ik mij tot plicht had gesteld in Amsterdam mijn doctoraal te gaan doen en te promoveren, keerde ik terug naar mijn land en vond daar in de hoofdstad het ontkiemen van een nieuwe literatuur.^278. Elders vertel ik hoe ik met Biederlack^279. (de bekende Amsterdamse advocaat) die mij in Amsterdam kwam bezoeken, in de Caves de France in de Kalverstraat kennis maakte met Karel Alberdingk Thijm en dat van die avond mijn vriendschap dateerde met hem en de andere jonge Hollandse artiesten van die tijd. In het begin was ik nog weinig ingenomen met sommige van hun opvattingen, maar langzamerhand leerden wij elkaar begrijpen. Wel hield ik mij nog terug, omdat het mij voorkwam, dat mijn nieuwe Hollandse vrienden nog niet het volkomen inzicht bezaten, dat ik door ijverig betogen hen zocht bij te brengen. Ik trachtte hen in de Parijse atmosfeer te brengen en de in Frankrijk opgedane begrippen over kunst tot hun bewustzijn te doen doordringen. Dat was de tijd, dat Jan Veth mij zei, dat de houding van betogen voor hem mijn karakteristieke houding was.

Ja, dat ‘zwammen’ op allerlei kamers in de Pijp of in de cafés, bij Willemsen, Mast, Krasnapolsky, de Poort van Cleve^280. of in allerlei kleine kroegjes van Amsterdam! Wat hebben wij gepraat en wat heb ik gepraat! Wat heb ik betoogd, verklaard, verdedigd, afgebroken! Zó ontstonden de nieuwe begrippen over literatuur en andere kunsten; het broeide toen van alle kanten. Er waren uit Den Haag ook schilders gekomen, Isaac Israels, Breitner en nog anderen. En zij zaten met de literatoren 's avonds in de cafés en zwamden zoals men dat noemt, al is het dan ook met een lelijk woord. De geboorte der nieuwe kunstbegrippen had in Amsterdam plaats, zoals dat ook in Pa-

278. In augustus 1883 verliet Erens Parijs om terug te keren naar De Kamp te Schaesberg; in september van dat jaar liet hij zich inschrijven aan de Universiteit van Amsterdam, in welke stad hij zich vestigde op het adres Warmoesstraat 35. Welke adressen Erens in de hoofdstad bewoonde, tussen 1883 en 1897, kan worden afgelezen van de veertig kaarten met biografische gegevens betreffende Frans Erens, in juli 1983 samengesteld door Harry G.M. Prick ten behoeve van de Mededelingen van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum.

279. De jurist H.J. Biederlack (1860-1951) schreef in De Nieuwe Gids, april 1888, over ‘De Bankquaestie’; in idem, oktober 1889, over ‘De faculteit der godgeleerdheid’; in idem, december 1890, over ‘De hervorming van ons erfrecht’. In de tweede en derde jrg. had hij voorts enige bijdragen onder de schuilnaam Lentulus. Onder de naam Utterlack treedt Biederlack op in Van Deyssel's roman De kleine republiek (1889).

280. H.B. Willemsen, Heiligeweg 26-28; Café Mast, of Mille Colonnes, Rembrandtplein 11-15; Krasnapolsky, Warmoesstraat 183; Die Port van Cleve, Nieuwezijds Voorburgwal, 178-180.

[p. 179]

rijs was gebeurd, in allerlei cafés. Dáár was het de Vachette, de Voltaire, de Source, Le Chat Noir en niet te vergeten de Procope, waar de geschilderde portretten van enige Encyclopedisten, vroegere bezoekers, vanuit hun medaillons op de muren de latere bezoekers aanstaarden.

Evenals later in Amsterdam, werd er in Parijs gezwamd, uren en uren lang. Dat heeft zijn goed, maar ook zijn kwaad. Hij die het een of ander had te berde gebracht, iets had gevonden of ontdekt in de begrippen over kunst, was al dikwijls tevreden, als hij het maar had gezegd en aan de anderen had duidelijk gemaakt. Hij vond het dan later onnodig zijn vondst nog eens hier of daar te publiceren in druk. Dit was het kwade van al dat gepraat. Dikwijls ook stelde zich de betoger tevreden met zijn rol van schatgraver, van vinder, van docent. De anderen hoorden het aan, verwerkten het bewust of onbewust, publiceerden het en de betoger was ermee tevreden. Hij lachte vergenoegd, wanneer hij zijn eigen woorden en begrippen zag in de regels der anderen en voelde zich dan een occulte kracht in de literatuur. Misschien zal iemand zich afvragen: ‘Waar was dan de eerzucht, waar was de ijdelheid van een zo overtuigde en overtuigende betoger?’ en dan geloof ik te moeten antwoorden, dat hij die in zijn liefde voor zijn eigen vondsten had vergeten en dat hij genoeg had aan de voldoening ze te zien erkend en in praktijk gebracht.

Nu, op latere leeftijd, vind ik al die dingen niet zo belangrijk meer, maar deze gedachte is het begin van de ontmoediging en er mag daaraan niet worden toegegeven. Toen het enthousiasme ons ten volle beheerste, toen waren het de mooie ogenblikken, toen was het de mooie tijd en niet nu, nu wij dat alles overzien en beschouwen met te veel geringschatting. Op het ogenblik schijnt mij het betogen, het praten tot laat in de nacht iets ondenkbaars. Maar zó beschouwden wij het vroeger niet. Wij konden niet ophouden met praten. Wij brachten elkaar allemaal naar huis en als er een aan zijn huisdeur was gekomen, ging hij niet naar binnen, maar bracht de anderen weer thuis. Wij bleven staan beweren op iedere hoek van de straten, waar de enkele late voorbijganger de woordenstroom niet dempte

[p. 180]

en onze stemmen bleven klinken langs de donkere huizenrijen in de nacht. Ik vraag mij af of er nu ook literaire cafés in Amsterdam bestaan!

Wij, Tachtigers, hadden reden om oppositie te voeren. Er moesten in die tijd hinderpalen worden opgeruimd. Heden schijnt dat nog niet nodig; de deuren zijn opengestoten en de jonge krachten kunnen vrij hun gang gaan.

In mijn eerste Amsterdamse tijd heefd de Maasbode mij eens flink in verlegenheid gebracht. In 1885 vroeg mijn vriend Emile Michelet mij vanuit Parijs om een stuk over de Hollandse literatuur.^281. Het was bestemd voor La Jeune France, dat in die tijd het enige orgaan van de jongeren in Frankrijk was, hoewel er ook ouderen aan meewerkten, zoals Bourget en Faguet.^282.

Ik had toen niet veel op met onze literatuur en ik heb haar in die tijd, ik beken het, te veel afgebroken. Ik liet hoofdzakelijk Bredero leven; op hem concentreerde ik mijn lof, terwijl ik Vondel ook voor een groot gedeelte verwierp.

Op een avond was ik in die tijd toevallig met Van Deyssel op onze wandeling een klein café, ‘Flora’ geheten, in de Utrechtse straat binnengegaan. Wij waren er nog nooit geweest. De Maasbode lag er op tafel; ik keek erin en zag tot mijn allergrootste verwondering een hoofdartikel tegen mij gericht.^283. De hoofdredacteur van de Maasbode, de eerwaarde heer Bots, nam op zich om mij een aframmeling te geven. Hij begon met te herinneren aan de woorden van Voltaire: ‘Canaux, canards, canaille’^284., hoewel ik die niet had gebruikt. ‘Van een Fransman was dat nog te begrijpen,’ zei hij, ‘maar dat een Nederlander zo tekeerging, dat was onvergeeflijk.’ Ik had inderdaad te veel gezegd. Ik had de minderwaardigheid onzer literatuur in verband gebracht met de afwezigheid van landelijk schoon, van bergen en fel stromende wateren. Hoe de redactie zo gauw lucht van mijn stuk had gekregen, weet ik niet. Ik vroeg aan de caféhouder of ik de courant mocht meenemen en stak haar in mijn zak.

Ik had het wel wat erg gemaakt tegenover de Nederlandse literatuur, maar de hoofdredacteur van de Maasbode maakte het

281. Zie noot 110.

282. Paul Bourget en Emile Faguet werden in 1885 respectievelijk drieëndertig en achtendertig.

283. Onder de titel ‘Een protest’, in: De Maasbode, 26 augustus 1885, p. 1 en 2, geschreven door P.M. Bots (1852-1918).

284. De toeschrijving van deze karakteristiek van Holland en de Hollanders, aan Voltaire, wordt tegenwoordig algemeen beschouwd als apocrief.

[p. 181]

tegenover mij wel wat erg. Hij protesteerde tegen wat hij noemde mijn ‘eerloos geschrijf’. Uit zijn stuk sprak evenwel geen boosaardigheid, maar hij was vreselijk verontwaardigd en ging in dat gevoel zover, dat hij mij ‘de boosaardigheid in persoon’ noemde en ‘toch nog dommer dan boosaardig en wie weet!... nog goddelozer dan dom’.

Noch de Maasbode, noch een andere Hollandse courant werd in die jaren in Zuid-Limburg veel gelezen, maar de in het Frans geschreven Courrier de la Meuse, die in Maastricht uitkwam, had wat er van mijn artikel in de Maasbode was geciteerd, grotendeels overgenomen. Deze Maastrichtse courant werd in onze streek overal gelezen en mijn Limburgse vrienden en bekenden schrokken ervan. De Courrier de la Meuse lag ook in Heerlen in het café van Hotel Cloot, waar de notabelen van de plaats s' avonds te zamen kwamen.^285. Zij maakten geen onderscheid tussen literaire en politieke gevoelens en van horen zeggen werd een onjuiste voorstelling van mijn tijdschriftartikel gegeven. Het was het oude lied: Fama crescit eundo. Deze woorden kunnen gedeeltelijk op dit geval worden toegepast en zo kwam het, dat in Heerlen in de cafés werd rondverteld, dat ik een revolutionair was geworden. Toch heb ik mij mijn leven lang buiten de politiek gehouden. Heerlen was toen nog een groot dorp, waar een dergelijk voorval opzien baarde en mijn familie vond het onaangenaam.^286.

Het dagblad De Tijd bracht niets over mijn aanval op de Nederlandse literatuur, en dat kwam omdat Oscar Arnoldts aan de redactie een brief had geschreven waarin hij vroeg niets over mij of over mijn artikel in hun courant te vermelden, ‘omdat ik toch van zo'n goed-katholieke familie was’. Het was erg goed gemeend. Oscar Arnoldts was de zoon van het kamerlid Arnoldts, dat vele jaren door Sittard werd afgevaardigd.

Frank van der Goes schreef in de eerste aflevering van De Nieuwe Gids, die toen pas was opgericht, een varium tegen mijn opstel, ironisch en met bijtende spot.^287. Hij liet het mij van te voren lezen en vroeg of ik er iets op tegen had, dat hij het publiceerde, maar ik zei: ‘Ga je gang.’

Mijn vriend Aletrino was het met mij eens en wilde een arti-

285. In de te Heerlen spelende schets ‘Provincie’ (Dansen en Rhytmen, a.w., p. 87-91) figureren het Café Belge en het Café Dirix als de plaatsen die de notabelen 's avonds frequenteerden.

286. Blijkens het hs. liet Erens vervallen: ‘Mijn moeder vond dit toch erg vervelend en trok het zich aan. Zij meende, dat mijn carrière daardoor in Limburg bedorven was.’

287. Van dit varium, gesigneerd met G., verschenen in De Nieuwe Gids, oktober 1885, p. 155-157, luidde de eerste helft aldus: ‘Het Augustus-nummer van La Jeune France bevat een opstel, dat men niet ongelezen moet laten, want het is iets bijzonders. Nl. een stuk over Holland in een vreemde taal, zonder dat van de namen abracadabra is gemaakt. - Dat is alvast wat; de woorden Heerengracht, Utrecht en andere zijn correct gespeld. Er staat Govert Flink, in plaats van Flinck, en Von der Helst, maar men kan geen vijf pooten aan een schaap verlangen. Het is uitstekend, dat Hooft geen d aan het eind gekregen heeft. In Vondel zou het misschien moeilijk zijn een fout te maken, maar die vreemdelingen staan anders voor niets. Zoo heel vreemd is de schrijver van het artikel, onze landgenoot François Erens, ook niet. Eigenlijk houden zijn vrienden hem voor een echten Hollander, en de lezers van dit tijdschrift zullen weldra in staat worden gesteld, dit gevoelen te onderschrijven. Het Fransch van den Heer Erens verheft zich boven onzen lof, en ten opzichte van den stijl tilt hij zijn last tot de niet onaanzienlijke hoogte van zijn talent. Anders had de Redactie van La Jeune France, een bij ons goed bekend orgaan, zijn bijdrage ook niet opgenomen, want die Heeren zijn vooral in zaken van vorm heel partikulier.
Wat Hooft en Vondel betreft, in zijn onberispelijk idioom scheert de auteur van het opstel met hen lustig den gek. Dit gedeelte is niet het meest verdedigbare van het geheel. Nergens blijkt dat hij met deze dichters voldoende bekend is om hun gebreken te karakteriseeren. De geestige antithesen hier en elders konden ook slaan op de literatuur van Madagaskar en zich met geen minder genoegen laten lezen. De inlichtingen van den Heer Erens zijn ook niet altijd van de beste. Zoo behooren de menschen die Vondel op één lijn stellen met Goethe en Shakespeare, niet tot degenen die men raadpleegt.’

[p. 182]

kel tegen Van der Goes schrijven om mij te verdedigen. Ik dankte hem en zei de zaak maar te laten zoals zij was en ze niet meer in het publiek te bespreken. Mijn stuk in La Jeune France had toch al zo'n misbaar in Limburg gemaakt, dat ik er liever niet nog eens de aandacht op wilde vestigen.

Zeer zeker werd door mij ten onrechte een algemene depreciatie van onze literatuur verkondigd. Maar in die tijd was het dan ook niet schitterend met haar gesteld en wat er bij ons werd geschreven, was niet geschikt om buiten onze grenzen door te dringen. Dat is gedeeltelijk veranderd. In de laatste jaren is men zich blijkbaar meer gaan toeleggen op het Europeesworden van onze literatuur en men is begonnen de oorzaken op te sporen, die haar verhinderen tot algemene verspreiding te komen. Ik heb in De Gemeenschap hetzelfde verschijnsel aangeroerd,^288. wat ik vóór vijfenveertig jaar reeds hanteerde en welks bespreking mij toen de aanklacht van de Maasbode bezorgde. Door afstamming, geboorte-oord en omgeving was ik voorbestemd tot botsing tegen de oer-Hollandse elementen. Om een concreet voorbeeld te nemen, vraag ik mij op het ogenblik af, of een oer-Hollands boek als het bekende Jaapje van Van Looy in het Frans of Duits zou kunnen worden genoten. Ik neem hier als voorbeeld een boek, dat in Nederland hooggeschat wordt en dat er tot populariteit is gekomen. Ontwijfelbaar gaat bij iedere vertaling een gedeelte van het oorspronkelijke teloor. Een donzig waas wordt vernietigd, maar een kern moet overblijven. In het geval van Jaapje zou ik niet durven beweren, dat het de kwaliteiten bevat, die zijn bestaansmogelijkheid buiten het Hollands milieu verzekeren.

Willemsen op de Heiligeweg was het café, waar wij het meest bij elkaar kwamen en dat was 's avonds tegen tien uur. De artiesten hadden er een vast tafeltje, rechts van de ingang tegen de muur. Daar kwam ook Roodhuyzen,^289. de later bekende politicus en redacteur van Het Vaderland. In die tijd schreef hij in De Amsterdammer, het weekblad van De Koo,^290. de wekelijkse toneelkritiek, ik meen, onder het pseudoniem Patriot. Hij was bekend om zijn scherpe zetten in de conversatie en plaagde

288. ‘Een Limburger over de Nederlandsche litteratuur’, in: De Gemeenschap, aug./sept. 1930, p. 387-389.

289. Antonie Roodhuyzen (1859-1933). Ten tijde dat hij in Amsterdam studeerde werd hij, in 1881, lid van Flanor.

290. Johannes de Koo (1841-1909), was aanvankelijk predikant te Ingen in de Betuwe. Van 1878 tot 1907 was hij redacteur van het weekblad De Amsterdammer. Hij redigeerde ook het dagblad De Amsterdammer, dat van 30 december 1882 tot 1894 bestond. Van jonge, aankomende schrijvers nam hij veel werk op. Zie daarover: M. Hanot, ‘Johannes de Koo en de oprichters van De Nieuwe Gids’, alsook Harry G.M. Prick, ‘J. de Koo en Lodewijk van Deyssel’, in: De Nieuwe Taalgids, dl. 49 (1956), p. 329-333 en dl. 50 (1957), p. 253 tot 258.

[p. 183]

graag. Hij had het vooral gemunt op Van Deyssel, die door zijn deftige manieren zijn spotlust opwekte. Daar kwamen op die avonden ook Van der Goes en Hoos, met wie ik daar kennis maakte. Verwey zag men daar niet; hij was in die tijd nog een jongeman van achttien jaar, die vroeg thuis moest zijn. Toch had hij al een reis naar Amerika gemaakt, waarheen hij als particulier secretaris van een Amsterdamse groothandelaar was meegenomen.^291. Toen Kloos er voor het eerst kwam, zat ik toevallig naast hem in de kring. Wij spraken over Salammbô en toen ik zei, dat Flaubert daarvoor uit Polybius had geput, raakte ik bij hem de gevoelige snaar aan van het classicisme, zonder het te weten. Hij reageerde daar onmiddellijk op en dit ene woord was de grondlegging van een soort broederschap. Sinds die tijd zijn wij altijd in relatie gebleven.

Een der trouwste bezoekers was de bij het kadaster werkzame jongeman Ten Bokkel,^292. lid van De Dageraad en later schrijver van de brochure Dominee, Pastoor of Rabbi. De toneelspelers Schulze en Schoonhoven^293. lieten er zich een paar malen zien in de week. Schulze, die een der bij het publiek meest geziene acteurs was van het Nederlands toneel, deed niets dan grappen vertellen. Hij had zijn opvoeding te danken aan Kneppelhout, die hem had laten studeren voor het toneel. De lange Schoonhoven zat er altijd bij deftig als een bisschop.

Ja, wie kwamen er niet bij Willemsen! Sommigen als vaste bezoekers iedere avond, anderen sporadisch en bij toeval verschijnend. Jan Veth zat er heel dikwijls; hij was toen nog leerling van de Rijksacademie te Amsterdam.^294. Het was het begin van de tijd der nieuwe ideeën. De bezoekers zaten nog min of meer vreemd tegenover elkander en zij begonnen hun gedachten te wisselen. Er was daar nog niet die confraterniteit, die later zou groeien in de bijeenkomsten in de Poort van Cleve en bij Mast, toen wij allemaal beproefde strijders waren geworden; de bijeenkomsten bij Willemsen waren het preludium tot de eigenlijke literaire beweging.

Het schijnt, dat nieuwe ideeën over kunst moeten worden geboren in tabaksrook, bij het gerinkel van glazen, het heenen-weer-geloop van kelners en het langs-strijken van onver-

291. Bedoeld is de reis - eind juli tot begin oktober 1883 - naar Amerika, waarbij Albert Verwey de heren W.F. van Ziegelaar en F.W. Baron de Constant Rebecque mocht vergezellen als hun secretaris omdat beide heren veel profijt verwachtten van Verwey's kennis van het Engels. Voor alle details, zie Maurits Uyldert, De jeugd van een dichter/Uit het leven van Albert Verwey, Amsterdam, 1948, p. 82-102.

292. De rijksambtenaar Jan Gerhard ten Bokkel (1857-1931) was tevens een vooraanstaand vrijdenker en als zodanig auteur van de Dageraadsbrochure Dominé, Pastoor of Rabbi (1889), waarvan 47000 exemplaren verspreid zijn en die door Frank van der Goes uitvoerig besproken werd in De Nieuwe Gids van augustus 1890. Ten Bokkel had met diverse Tachtigers omgang. Met Van Deyssel bleef hij levenslang de vriendschap onderhouden.

293. Cor Schulze (1860-1918) was van 1879 tot zijn dood eerste komiek bij de Kon. Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel; ook Cornelis Schoonhoven (1847-1916) was vanaf 1876 tot zijn dood aan dit gezelschap verbonden als een belangrijk karakterspeler.

294. In juni 1885 zou Veth de Rijksacademie voortijdig verlaten.

[p. 184]

schillige bezoekers. Maar toch moet ik zeggen, dat alhoewel de eerste kiemen soms ontstaan door het samenstoten der meningen, de volkomen gedachte pas tot verwerkelijking kan komen in stilte en eenzaamheid.

Frederik van Eeden heb ik ook voor het eerst bij Willemsen ontmoet, hoewel hij nooit aan de gemeenschappelijke artiestentafel ging zitten. Ik kwam er op een avond met Van der Goes binnen en toen vonden wij hem in de wintertuin, waar hij alleen aan een tafeltje zat. Hij was medisch student en rector van het Amsterdamse studentencorps.^295. Hij had al enige gedichten gepubliceerd en een paar van zijn kleine komedies. Zijn Kleine Johannes had hij toen bijna voltooid in manuscript.

Dr. Doorenbos hield omtrent 1885 voor het Amsterdams publiek enige lezingen over geschiedenis des avonds in Américain.^296. Hij was historicus van zijn vak. Zijn financiële omstandigheden waren in die tijd slecht en daarom hadden enige zijner oud-leerlingen van de hbs hem van Brussel, waar hij woonde, laten overkomen om in Amsterdam te spreken. Vooral Van der Goes had zich daarvoor gespannen. Na afloop van de lezing verzamelden zich rondom hem op zijn kamer boven in het hotel enige bewonderaars en oud-leerlingen, waaronder Kloos, Verwey, Van der Goes. Ik ben ook eens op een avond bij hem geweest en hoorde die gezellige prater met grote aandacht toe. Hij had een zeer innemend en betekenisvol uiterlijk: een groot rond hoofd met zilveren haren, rozige, frisse wangen, schitterende geestige ogen en hij nam onmiddellijk iedereen voor zich in. Men zag hem de beroemde man aan. Doorenbos, dat was de man, die aan zijn leerlingen Jacques Perk, Kloos, Verwey, Van der Goes en anderen zelfstandige literaire ideeën had zoeken bij te brengen. Onze vriend Arnold Croiset,^297. die enige artikelen over geschiedenis schreef in het weekblad De Amsterdammer, was ook uit zijn school.

De mensen, die aanvankelijk zo tegen De Nieuwe Gids tekeer gingen, haalden er ook meestal Doorenbos bij, aan wie zij veelal de schuld gaven van de revolutionaire ideeën in de literatuur. Hij was overigens een zeer gerespecteerde persoonlijkheid. Hij had een algemene geschiedenis der literatuur geschreven,^298. op

295. Dit werd Van Eeden op 4 oktober 1882. Op Het rijk der wijzen (1881) na, zou hij zijn kleine komedies Het poortje of De duivel in Kruimelburg, Het sonnet en Frans Hals in 1884 publiceren. In dát jaar schreef hij De kleine Johannes.

296. C.G.L. Apeldoorn refereert hieraan in zijn proefschrift over Dr. Willem Doorenbos, Amsterdam, 1948, p. 209, doch vertelt slechts Erens na zonder er ook maar enig detail aan toe te voegen. Aan Maurits Uyldert, De jeugd van een dichter/Uit het leven van Albert Verwey, Amsterdam 1948, p. 181, ontleen ik dat Doorenbos op 7 november 1885 voor de eerste maal uit Brussel overkwam naar Amsterdam om lezingen te houden over historische onderwerpen. Hij sprak van toen af een poos lang om de veertien dagen in het American Hotel over ‘Leven en Letterkunde in hun onderling verband’.

297. De latere leraar geschiedenis Arnold Jean Louis Croiset (1856 tot 1913).

298. Doorenbos' Handleiding tot de geschiedenis der letterkunde, vooral van den nieuweren tijd (1869), voor de tweede en laatste maal herdrukt in 1882.

[p. 185]

het ogenblik tamelijk vergeten, maar die toch enkele goede dingen bevat. Het is een dik volume. Hij werd later bij het verschijnen van De Nieuwe Gids gevraagd om een historische studie, die in een van de eerste afleveringen is verschenen.^299.

Men kan zeggen, dat Doorenbos veel invloed heeft gehad op de nieuwe literaire ideeën van die tijd. Hij vond in enige zijner leerlingen (Kloos, Verwey, Van der Goes, Croiset en anderen) mensen, die hem begrepen, die van hem leerden zelfstandig te denken en te oordelen. Was hij er niet geweest, dan zouden die jongeren zich misschien niet zó verbonden hebben en niet zó hebben vastgestaan in hun eigen zelfstandige opvattingen. Zo mag de rol van Doorenbos niet worden vergeten, want hij was een schakel van het oude tot het nieuwe. Hij was iemand, die sprak met overtuiging, die zijn ideeën opdrong, inplantte; omdat hij zelf klaar zag, waren zijn ideeën helder en daardoor vatbaar voor overplanting.

Uit het heen en weer vlottend gezelschap, dat bij Willemsen bij elkaar kwam, scheidden zich langzamerhand die elementen af, die de grondslagen zouden leggen der nieuwere Hollandse literatuur. Intussen waren de schilders der Haagse school, de Marissen, Mauve en anderen bezig hun stemmingskunst tot uiting te brengen. In de zomer van 1884 verliep het gezelschap van Willemsen, het samenzijn begon te ontaarden in fuif-partijen. De serieuze elementen vonden elkaar terug in Flanor, een literair gezelschap, dat door Van Leeuwen, de latere professor in het Grieks en M.B. Mendes da Costa, de bekende specialiteit in de Homerische kwestie, was opgericht.^300. Leden waren de toneelspeler Jan C. de Vos,^301. die zich zeer had beijverd voor die oprichting, zijn vriend Willem Paap,^302. student in de rechten. Zelfs Mr. van Loghem was lid van Flanor. Dit was in zover opmerkenswaard, omdat hij onder het pseudoniem Fiore delle Neve gedichten uitgaf en in zijn richting niet ver van de gewone domineespoëzie afstond.^303.

Ook werden lid Kloos, Verwey, de dichter en latere advocaat H. Cosman,^303. Van der Goes, Hein Boeken, Charles van Deventer, Van Deyssel, de ingenieur Roodenburch,^305. Van

299. Dr. W. Doorenbos, ‘Hendrik iv en de Prinses Condé’, verschenen in de allereerste aflevering van De Nieuwe Gids, oktober 1885.

300. Zie over Flanor thans: G.H.'s-Gravesande, De geschiedenis van De Nieuwe Gids/Brieven en documenten, Arnhem, 1955, p. 5-19, waaruit ook blijkt dat Erens eerst op 9 december als lid werd geïntroduceerd, en wel door Lodewijk van Deyssel. Jan van Leeuwen (1850 tot 1924) was van 1884 tot 1914 hoogleraar Grieks te Leiden.

301. Jan C. de Vos (1855-1931), als acteur ook een groot karakterspeler.

302. Willem Paap komt in dit boek nog uitvoerig aan de orde.

303. Martinus Gesinus Lambert van Loghem (1849-1934) kreeg onder de schuilnaam Fiore delle Neve grote bekendheid met de bundel Een liefde in het Zuiden (1881), die in korte tijd zeven drukken beleefde.

303. Herman Cosman (1862-1921), de dichter van Wilde halmen (1884), met wiens Nosca, een gedicht (1886) Willem Kloos zozeer de draak stak in De Nieuwe Gids, februari 1887.

305. De latere schoolopziener G. Roodenburch zou de laatste eerste secretaris van Flanor worden.

[p. 186]

Looy, Jan Veth, beiden leerlingen der rijksacademie, Frederik van Eeden, die president werd na Van Leeuwen, Albert Sinclair de Rochemont, medewerker van het weekblad De Amsterdammer.^306. Ik werd door Van Deyssel in het gezelschap binnengebracht en Aletrino door Van Eeden.

De secretaris Roodenburch was steeds zeer ijverig op zijn post en maakte notulen op van de vergaderingen, die om de veertien dagen werden gehouden. De zaak werd zeer ernstig opgevat. Door een der leden werd een korte lezing gehouden, hetzij uit eigen werk, hetzij over een of ander literair onderwerp. Zo las Verwey daar zijn Demeter voor^307. en Van Eeden zijn Grassprietjes.^308. Na de lezing werd gewoonlijk gevraagd of iemand het woord verlangde en hij, die iets te zeggen had, bracht dat dan in het midden. Voor een der laatste verjaardagen van Victor Hugo stelde ik voor hem een telegram te zenden van Flanor uitgaande.^309. Na enige discussie over Hugo's verdienste voor de Franse literatuur werd het voorstel aangenomen.

Op een der vergaderingen van Flanor las Verwey een gedicht voor, dat hij op Kloos had gemaakt en waarin diens vroege dood werd voorspeld.^310. Het eindigde met de woorden: ‘En zijn naam valt klankloos in den nacht.’ Wij keken er allen een beetje vreemd van op. Ook scheen Kloos zich helemaal niet ongerust te maken over zijn naderend uiteinde. Ik zei ten slotte tegen Van der Goes, met een zinspeling op het laatste vers: ‘Laat ons maar tot de clan van Kloos blijven behoren.’

Een der laatste vergaderingen van Flanor, die ik mij herinner, was samengeroepen tot regeling van de kas. Er waren maar vijf leden opgekomen: Van Eeden, Roodenburch, Van Looy, Van der Goes en ik. Tevergeefs hadden wij uitgekeken naar de deur of er niet meer zouden komen opdagen, maar er kwam niemand bij; de belangstelling voor Flanor was aan het verminderen. Wij wisten niets beters te doen dan voor de grap een gedicht te maken, waarvan ieder om de beurt een vers moest zeggen. Ik heb het nog,^311. Van Looy heeft het voor mij opgeschreven, toen wij later samen in ‘De Oude Graaf’ zaten, in het begin van de Kalverstraat:

306. Albert Sinclair de Rochemont mocht in de jaren 1881-1882 van tijd tot tijd kleine rollen vervullen bij de Kon. Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel en was later in een boekhandel werkzaam.

307. Verwey las ‘Demeter’ voor in de vergadering van 24 november 1885.

308. Van Eeden las zijn Grassprietjes voor in de vergadering van 27 oktober 1885. In 1984 verscheen de negende druk van Cornelis Paradijs, Grassprietjes, toegelicht door Bernt Luger.

309. Blijkens G.H. 's-Gravesande, a.w., p. 11, was het op 13 januari 1885 gedane voorstel van Erens tweeledig: ‘1e Victor Hugo een felicitatiebrief te zenden ter gelegenheid van zijn a.s. geboortedag; 2e Victor Hugo het Eerevoorzitterschap van Flanor aan te bieden. Het eerste voorstel werd aangenomen, het tweede verworpen.’ Al in het tweede bijvoegsel van Minerva, van 23 februari 1881, had Erens bericht: ‘Verscheidene comités hebben zich ook onder de studenten hier gevormd om den Nestor der hedendaagsche letterkunde, Victor Hugo, hunne hulde te brengen op den 27sten Februari, den dag waarop de beroemde dichter zijn 8osten verjaardag zal vieren.’ In dit bericht waren overigens twee onjuistheden binnengeslopen: Hugo werd geboren op 26 februari 1802 en vierde bijgevolg op die datum in 1881 zijn 79ste verjaardag. Op 31 mei 1885 zou Erens zich, naar aanleiding van het overlijden van Hugo op 22 mei 1885, in het weekblad De Amsterdammer ‘Een woord van Victor Hugo over Nederland’ herinneren. Dit werd door mij herdrukt in ‘Toen De Nieuwe Gids werd opgericht’, bijgedragen aan Aarts' Letterkundige Almanak voor het jaar 1985, p. 37-58, en daarvan, a.w., p.43. Vgl. ‘Een woord van Victor Hugo’ in Vertelling en mijmering, Roermond z.j. (1922), p. 126-130, eerder verschenen in De Gids, juli 1915. Victor Hugo werd door Erens bezocht op zondag 8 juli 1883.

310. Het betrof ‘Anangke’, hier geciteerd naar Albert Verwey, Verzamelde gedichten, Amsterdam, 1889, p. 36:

Toen zag ik aan een meer, het meer des doods,
Een vrouw met vaal gelaat en geluw haar;
Zij schepte 't water op, maar liet altoos
De droppels vallen, alle na elkaar.

En daar ik hij haar stond zoo vraagde ik haar; -
Maar zij zag op noch om, bewegingloos:
‘Ik heb een vriend: is haast de druppel daar,
Waar hij meê valt, of gunt ge 'm nog een poos?’

En wijl de druppels vielen, sprak zij zacht:
‘Ziet gij die golf, die zich hierheen beweegt?
Straks zult gij zien wanneer zij naderkomt,
Hoe al haar ruischen aan mijn voet verstomt; -
Als dan mijn hand zich op en neer beweegt
Valt ook zijn leven klankloos in den nacht...’

311. Dit uit het Erens-archief aangekochte document bevindt zich thans in het Letterkundig Museum. Het werd voor de eerste maal gereproduceerd als afbeelding 25 in het door Chris Will en Peter J.A. Winkels, in samenwerking met Harry G.M. Prick en Kees Nieuwenhuijzen samengestelde Schrijvers Prentenboek Jacobus van Looy, 's-Gravenhage, 1987. ‘Flanor's feestzang’ wordt thans conform die tekst afgedrukt en dus niet conform de tekst van ‘Flanor's eindgerijmel feestlied’, aanwezig in het Flanor-archief en afgedrukt door G.H. 's-Gravesande, a.w., p. 14.

[p. 187]

 

Komt vrienden heft den beker

 

Op dit herdenkingsfeest

 

En vreezen wij geen wreker,

 

Zoo zijn wij blij van geest...

 

Flanor's feestzang is dit lied,

 

Vrienden, o, vergeet het niet,

 

 

 

Want wij maakten 't met ons vijf.

 

‘Heeft het veel om 't lijf?’

 

Zeker heeft het veel om 't lijf,

 

Want wij maakten het met ons vijf,

 

Toen op een vergadering

 

Flanor weer opsting.

 

 

 

De handen uit den tabbaard!

 

Vraagt niet om kabeljaauw

 

En scheldt de kellner lafaard.

 

Die visch is veel te flaauw!

 

Flanor's feestzang enzovoort.

 

 

 

(Erens) Kom geef mij nog een appel,

 

(v. Eeden) Een volle kelk arak!

 

(v.d. Goes) Maakt herrie en getrappel!

 

(v. Looy) Hier neven is 't gemak.

 

 

 

Wij minnen groote geesten,

 

Al schilderen zij een koe,

 

't Zij koningen of beesten!

 

Lang klink' dit ratjetoe!

 

 

 

Eeden, Erens, Roodendoes,

 

Van der Looy en Van der Goes,

 

Wij maakten 't met ons vijf,

 

Het heeft niet veel om 't lijf!

Flanors vergaderingen werden in De Karseboom gehouden, in het bovenzaaltje. Van der Goes zei mij, dat het hetzelfde zaaltje

[p. 188]

was, waar op het einde der achttiende eeuw de patriotten hadden vergaderd. De Karseboom was een der oudste huizen van de Kalverstraat,^312. kort bij de Dam, en het zaaltje, waar wij bijeenkwamen, had nog de donkerbruine houten zoldering met de zware balken uit de oude tijd. Het huis was op het einde der vorige eeuw nog tamelijk intact; men was toen nog niet zo zwaar aangetast door de vernieuwings- en verbouwingszucht van tegenwoordig. Dit restaurant was in de tachtiger jaren het enige van zijn soort te Amsterdam. Op het ogenblik zou men zeggen: ‘Hoe is dat mogelijk!’ Toch was dat zo; aan alle overige restaurants of cafés mankeerde iets, aan De Karseboom niet. Het was geen café, maar uitsluitend restaurant. Daar kon men dan ook iedereen, vooral de uit de provincie komenden en ook wel de Amsterdammers, aantreffen. Het huis had zijn vast menu voor iedere dag der week; zo was er iedere vrijdag als toespijs gort met rozijnen. Vaak heb ik er in die tijd tegenover Johannes Verhulst^313. aan hetzelfde tafeltje gezeten; hij was met zijn lange baard een bekende Amsterdamse figuur. Veel kelners waren er niet, ik geloof maar twee, van wie één, Cornelis geheten, met ons allen vertrouwd was. Er werd dan ook van alle kanten ‘Cornelis, Cornelis’ geroepen, wanneer er iets te bestellen was. Dit gaf een zekere intimiteit aan het restaurant, het werd er huiselijk door en daardoor kwam een prettiger stemming dan door de woorden ‘aannemen’ of ‘kelner’. Op het ogenblik is ook De Karseboom veranderd en een café geworden, waar de gasten aan tafeltjes gezeten de voorbijtrekkende wandelaars gadeslaan; maar de oude Karseboom is dood.

Om op Flanor terug te komen, de vergaderingen van dit gezelschap werden uitsluitend gehouden terwille van de literatuur en de schilderkunst. Er werd dikwijls ernstig en hevig gediscussieerd. Sinclair de Rochemont bespotte soms zijn medeleden en beweerde: ‘Als er op Flanor over iets wordt geredetwist, dan zegt Kloos: “Ja, zie je, je kunt wel gelijk hebben, maar Shelley...!”

Van der Goes zegt: “...maar Shakespeare...!”

Verwey zegt: “...maar Keats...!”

312. De Karseboom, Kalverstraat 23-25.

313. De invloedrijke dirigent en componist Johannes Verhulst (1816-1891), die echter in latere jaren afwijzend stond tegenover ‘modernen’ als Liszt, Wagner, Berlioz en Franck.

[p. 189]

Karel Thijm: “...maar Zola...!”

Erens: “...maar Baudelaire...!”’

En inderdaad, er was enige waarheid in deze scherts, omdat ieder van ons in deze schrijvers hun meest suggestieve auteurs vonden. Daudet en Zola waren door Ten Brink en later door Van Deyssel in Nederland bekend gemaakt. Die, welke ik overbracht, waren Baudelaire, Rollinat, Moréas, Barrès. Doordat ik met deze drie laatsten persoonlijk bekend was, vestigde ik niet alleen de aandacht op hun werken, maar in ons samenzijn deelde ik mee van hun ideeën, hun richting in de literatuur. Groter bewondering bleef ik behouden voor Lamartine en Hugo, maar omdat de nieuwere tijd andere geluiden eiste, zag ik mij verplicht de aandacht op Baudelaire te vestigen,^314. die veel prachtige dingen heeft nagelaten.

Van de proza-schrijvers waren het vooral de Goncourts, wier lof ik verkondigde en wier eigenaardige positie in de literatuur ik deed kennen. Ik toonde aan hun glinsterende stijl en hun bewerkte volzinnen. Ja, wij waren praters, maar het was geen lege conversatie, waarin wij de uren zoekbrachten. In die gesprekken schoten vonken uit die veel vuren hebben ontstoken. Toch heb ik mij dikwijls gezegd, dat ik verstandiger had gedaan met al deze dingen meer vóór mij te houden en ze eenvoudig op te schrijven en te publiceren, maar de kwellende gedachte aan de rechtsstudie, die vóór moest gaan, hield er mij van terug.

Toen de ijver voor Flanor wat begon te zakken, zeiden Kloos, Verwey, Paap, Van der Goes, Van Eeden: ‘Wij moeten een eigen tijdschrift hebben.’ Paap spande er zich met de meeste ijver voor. Hij had toen geschreven Bombono's, een brochure,^315. hoofdzakelijk gericht tegen Taco de Beer.^316. Deze titel betekent: holle praters, die met gewicht en met luide stem onbeduidende dingen zeggen. Paap als Groninger stelde zich in verbinding met de Groninger W. Versluys,^317. die door de uitgave van de schoolboeken van zijn broer J. Versluys tot een uitgever van betekenis was geworden. Deze begaafde mensen waren de

314. Zie noot 200.

315. Bombono's/Satire, door Willem Paap, werd in 1884 door Wilms en Co. te Amsterdam, voor rekening van de schrijver, op de markt gebracht.

316. De letterkundige Taco Hajo de Beer (1838-1923) was ook de oprichter van tijdschriften als Noord en Zuid (1877-1907) en De Portefeuille (1879-1894).

317. Willem Versluys (1851-1937) had zich in 1875 gevestigd te Groningen met een boekhandel annex uitgeverij. Vandaar verhuisde hij in 1882 naar Amsterdam, waar hij in oktober 1885 uitgever werd van De Nieuwe Gids. Jan Versluys (1845-1920) had diverse leerboeken wiskunde op zijn naam staan en was bovendien een fervent Multatuliaan. Willem Versluys was gehuwd met Annette Versluys-Poelman (1853-1914).

[p. 190]

zoons van een politieagent uit Groningen, zoals Paap vertelde. Mevrouw W. Versluys was een bekende voorvechtster der vrouwen-emancipatie.

Het contract voor de uitgave van een tijdschrift. De Nieuwe Gids geheten, werd opgesteld door Paap en getekend door de eerste redacteuren: Paap, Van Eeden, Van der Goes, Kloos en Verwey. Ik wilde erbuiten blijven om mijn studie. In het begin was men nog onzeker over het kiezen van een naam en er werd gesproken om het tijdschrift De Gulden Winckel te noemen, steunend op het bekende gedicht van Vondel. Toen zei dr. Samson,^318. een der vrienden, ‘noem het “De Nieuwe Gids”’. In het begin hadden sommigen daar wat op tegen, omdat de titel enigszins deed denken aan La Nouvelle Revue van madame Adam,^319. die tegen de Revue des deux Mondes was opgericht, doch deze bedenking was niet van voldoende gewicht en de naam De Nieuwe Gids werd gekozen.

Mijn vriend, Maurits Mendes da Costa, heeft in zijn Flanor-herinneringen^320. gezegd, dat het onzin zou zijn te beweren, dat De Nieuwe Gids uit Flanor zou zijn voortgekomen. Absoluut en apodictisch kan men dat ook niet zeggen, maar Flanor groepeerde jongere elementen. Onder de leden van het gezelschap waren er vijf, die de eerste redacteuren werden van De Nieuwe Gids. De bijeenkomsten van Flanor hadden dus bijgedragen tot het oprichten van het tijdschrift. Na de vergaderingen in De Karseboom gingen wij dikwijls nog in het een of andere café napraten, vooral degenen, die goed met elkaar bekend waren. Kloos, Van Eeden, Van der Goes, Paap, Van Deyssel en ik gingen dan nog in Polen^321. of in een bierkroeg in de Warmoesstraat zitten en daar, en petit comité, kwamen de ambities en plannen duidelijker te voorschijn. In zekere zin kan men dus wel zeggen, dat Flanor tot het ontstaan van De Nieuwe Gids heeft bijgedragen.

Als zoveel mogelijk getrouwe chroniqueur, moet ik ook nog zeggen dat de rol van Paap eigenlijk ten onrechte in het vergeetboek is geraakt. Slechts degenen, die het meemaakten, kunnen het nog weten. Zo zei Van der Goes mij nog in 1931: ‘Als Paap er niet was geweest, dan zou de oprichting van De Nieuwe

318. Henri G. Samson (1856-1921), de Amsterdamse arts die zich in de jaren negentig bijzonder heeft ingespannen om Willem Kloos te behoeden voor een algehele lichamelijke ondergang. Ook Samson was lid van Flanor.

319. Juliette Adam-Lambert (1836-1936) richtte in 1879 het radicaal getinte tijdschrift La Nouvelle Revue op.

320. M.B. Mendes da Costa, ‘Flanor-herinneringen’, verschenen in De Nieuwe Gids, mei 1925.

321. Het aldus gemakshalve zo genoemde Café Polonais (of: Het Poolsche Koffiehuis), Kalverstraat 15-17.

[p. 191]

Gids nog niet zo gauw zijn gebeurd, want Paap was de meest voortvarende, hij was de praktische man, die de uitgever vond en de moeilijkheden van het contract overwon.’ En dat is de waarheid. Men moge de waarde van zijn literaire produktie van vroeger en later dan al niet hoog schatten, het feit blijft bestaan, dat Paap de oprichting van De Nieuwe Gids op een zeker moment tot werkelijkheid heeft gemaakt.

Ongeveer gelijktijdig met de arbeid der jongere Amsterdamse literatoren viel het werken der jongere Hagenaars Frans Netscher en Ary Prins. Ook dezen werden door Paap met ons in contact gebracht. Hijzelf kende hen ook niet, maar hij bood zich aan om als gedelegeerde van De Nieuwe Gids-groep hen in Den Haag te gaan bezoeken. Netscher werkte in het begin onder leiding van Jan ten Brink en was door deze tot het naturalisme geïnspireerd. Hij was van zijn beroep stenograaf in de Tweede Kamer. Hij had naturalistische schetsen gepubliceerd onder andere in Nederland onder het pseudoniem Van den Berg, die zoals Van Deyssel mij toen zei, uitstekend waren; Prins publiceerde in 1885 Uit het leven, een bundel novellen onder de naam Cooplandt.

Netscher en Prins brachten het bezoek aan ‘De Nieuwe Gids’ terug. Prins kwam het eerst. De ontmoeting zou plaats hebben op de kamer van Paap, die woonde bij mevrouw Lagaaij op de Stadhouderskade nr. 100. Van Deyssel nam het bezoek zeer ernstig op en was zenuwachtig. Hij maakte mij ook zenuwachtig. Na het eten waren wij samen een kop koffie gaan drinken en wij togen van het café naar de Stadhouderskade. Voor de deur van Paap's woning op de stoep staande, opperde Van Deyssel de kwestie of het al of niet wenselijk zou zijn met een brandende sigaret binnen te komen. Wij hadden daarover een lange discussie. Deze alleen is mij in het geheugen gebleven. Wat wij werkelijk besloten, is mij ontgaan, want er bleek even veel vóór te zeggen als tegen. Maar ik weet nog wel, dat wij ten slotte bemerkten, dat wij geen van beiden sigaretten bij ons hadden.

Het bezoek van Prins hep tot ieders bevrediging af. Wij vonden bij Paap, behalve Prins, Kloos, Verwey en Van der Goes,

[p. 192]

ik meen ook Van Deventer.^322. Prins vertelde van zijn lectuur. Hij publiceerde in die tijd artikelen in De Amsterdammer over jongere naturalistische schrijvers, ook weer onder de naam van Cooplandt.

Het bezoek van Netscher vond ook plaats op de kamer van Paap. Er waren nagenoeg dezelfde literatoren.^323. Ik herinner mij alleen, dat Netscher mij vertelde, dat hij met Zola in correspondentie was,^324. en Paul Marguéritte^325. in diens huis had bezocht, en dat deze laatste zich enigszins minachtend had uitgelaten over het karakter en de manieren van Barrès, die bij zijn streven om te arriveren velen zijner vrienden ergerde.

De invloed van Netscher op Paap's denken en streven was zo groot, dat hij kort na Netschers bezoek aan het twijfelen was geraakt of hij zijn juridische studies zou voortzetten of evenals Netscher naturalistisch schrijver worden. Netschers consideratie bij de groep Amsterdamse kennissen was zeer groot in die tijd. Men beschouwde hem als de ware representant van het naturalisme in Nederland en toen hij in de eerste jaargang van De Nieuwe Gids een stuk inzond van een paar bladzijden, getiteld ‘Herfst in het woud’,^326. zei mij Kloos, dat er een uitstekende bijdrage van Netscher was ingekomen. Van Deyssel, die toevallig bij Kloos was en het stuk had horen voorlezen, vertelde mij er opgetogen van en noemde de auteur een groot artiest. Ook Paap was er bijzonder enthousiast over en zei, dat de vergelijking der aan de toppen der bomen overgebleven dorre herfstbladeren met het schuim van een bruine zeep, buitengewoon prachtig was. Deze bijzonderheid vermeld ik hier als een staaltje der naturalistische opvattingen.

Later zakte de bewondering voor Netscher en in 1886 gaf Van Deyssel een brochure uit, gericht tegen de auteur van ‘Herfst in het woud’, onder de titel Over Literatuur. Na het stuk, waarin hij zijn streven uitte om de Hollandse literatuur heel hoog te verheffen, was het zijn bedoeling met dit geschrift een harde slag te doen, een geluid aan te heffen, dat met macht zou weerklinken. Het was een daad, zoals er tot die dag nog geen in de nieuwe Hollandse literatuur was gesteld. Een paar maanden vóór

322. Charles M. van Deventer was op deze samenkomst niet aanwezig, wel Frederik van Eeden, die door Erens niet wordt genoemd.

323. Naar aanleiding van Netscher's overlijden op 19 november 1923 gingen een dag later Van Deyssel's herinneringen terug naar dat bezoek: ‘Terwijl de Amsterdammers niet wars van de felste paradoxen in hun spreken waren en zich buitensporig en uitbundig gedroegen, was de Hagenaar den geheelen avond maar stil. Één Amsterdammer [Willem Kloos-hp] alleen was nóg stiller. Met de beenen uitgestrekt over een of twee andere stoelen dan dien waarop hij was gezeten, zeide deze de urenreeks door nauwelijks een enkel woord en zijne oogen, de starende, waren als de afbeelding in 't klein, in die Nederlandsche kamers, van een bovenaardsch landschap. Er was daarin blauw, en ook rood, en iets zoo geestelijk vasts, eenzaams, heets en naakts, dat zij ook geleken bouwvallen in een verlaten zonlichtovergloeide woestijnstad.’

324. Wat van die correspondentie bewaard bleef, werd tot dusver openbaar gemaakt in de delen v en vi van Emile Zola, Correspondance, éditée sous la direction de B.H. Bakker, Montréal-Paris, 1985, 1987.

325. Paul Marguéritte (1860-1918) was een destijds veelgelezen auteur van zedenromans. In 1887 viel hij het naturalisme af door het ‘Manifeste des Cinq’, dat zich kantte tegen Zola's roman La Terre, mee te ondertekenen.

326. Frans Netscher, ‘Herfst in het woud’, verscheen in De Nieuwe Gids, december 1885.

[p. 193]

het verschijnen las Van Deyssel mij de brochure geheel voor, terwijl wij een kopje thee dronken in de stilte van zijn kamer in zijn ouderlijk huis. Toen zij in druk was verschenen en ik een exemplaar van hem ontving over de post op mijn kamer te Amsterdam, ging ik dadelijk naar het telegraafbureau en zond hem een telegram van dank en felicitatie naar de Nieuwezijds Voorburgwal.^327. Aan Netschers reputatie als schrijver heeft de aanval geen kwaad gedaan; zijn bekendheid is er eerder door gestegen.

Van al wat Van Deyssel heeft geschreven, heeft de brochure Over Literatuur wellicht het meeste opzien verwekt. De toon, daarin aangeslagen, was een zeer luide en voor het eerst sedert Multatuli werd in de Nederlandse literatuur op die toon gesproken, maar toch berustte zij op een misverstand. Hij had Netscher aan zijn werk kunnen laten, omdat deze toch van Zola's grondbeginselen uitging en dus een medestrijder was van Van Deyssel zelf. Netscher was volgens mij naturalist van temperament en zag hoofdzakelijk de uiterlijke kant der dingen. Van Deyssel meende, dat hijzelf ook naturalist was, doch toen hij zijn werk langzamerhand publiceerde, bleek meer en meer, dat zijn visie van die van Zola en de naturalisten verschilde. Ik kan hierop nu niet verder ingaan. In ieder geval is die vergissing van zijn kant aan de nieuwe Nederlandse literatuur ten goede gekomen, doordat zij hem die magistrale brochure heeft doen schrijven.

Kloos verscheen in die dagen op een avond bij Van Deyssel op zijn kamer. Hij kwam binnen met enige plechtigheid en zei niets anders dan: ‘Karel, ik bied je het mederedacteurschap aan van De Nieuwe Gids.’

Daarop antwoordde Van Deyssel: ‘Willem, ik moet bedanken, ik wil vrij blijven.’

Kloos zei hierop niets meer, maakte een buiging tot afscheid en ging weg met dezelfde langzame plechtigheid, waarmee hij was gekomen. Beiden hadden samen nog geen twintig woorden gesproken.

Over Literatuur is later in een van Van Deyssel's bundels opgenomen, maar niet geheel zoals het is uitgekomen. De oor-

327. Dit telegram dateert van 29 april 1886. Het luidt: ‘Remerciements et felicitations, Erens’, en het werd besteld aan het adres van Van Deyssel's ouderlijk huis, Nieuwezijds Voorburgwal 161.

[p. 194]

spronkelijke brochure is in hoofdstukken verdeeld, waarvan de ‘stemmingskleuren’ bij ieder hoofdstuk zijn aangegeven. Dit aangeven van de kleuren der stemming mag wel iets zeer origineels heten en is slechts door een uiterst subtiele aanvoeling in de geest te verwerkelijken. Bij de opneming van de brochure in de bundel heeft de auteur deze stemmingskleuren weggelaten. De reden daarvan is moeilijk uit te maken; men kan hier alleen gissen. Mogelijk heeft de auteur op latere leeftijd die subtiele aanvoeling van de kleuren niet meer gehad, mogelijk ook vond hij ze niet geheel juist. Er staat in de inhoudsopgave der brochure: ‘Inleiding: licht-paars.

Herinnering en toelichting: bruin-geel.

Specificeerende analyse met enkele polemische tinten: lichtgrijs, groen-grijs, bruin-grijs, zwart-grijs.

Niet analyseerende polemische karakteristiek: licht-groen, licht-geel.’

Verder worden nog verschillende afdelingen gekarakteriseerd met: lichtgroen, lichtgeel; grijszwart; donkerrood, zwaarzilver; lichtzwart, lichtrood; blauwzwart; roodgoud; zilvergoud, goud-goud; zilverwit, goudwit; donkergroen; donkergeel.

Bij de ‘Charakteristiek van 's Heeren Netscher's verdienste’ wordt lichtgrijs, blauwgrijs genoteerd; bij het ‘Afscheid’ lichtroze en bij de ‘Epiloog’ lichtpurper.

De opgave van deze stemmingskleuren maken de brochure, die uit de boekhandel is verdwenen, tot een zeer gewild object voor Nederlandse bibliofielen. Zij is in de eerste bundel^328. opgenomen; het is het bekende stuk, waarin voorkomt: ‘Ik houd van het proza.’

Een andere nu bijna onvindbare brochure, ook een uitloper der nieuwe literaire lente, is De onbevoegdheid der Hollandsche literaire kritieke^329., door Willem Kloos en Albert Verwey, verschenen in 1886. Deze beide dichters hebben in hun jonge tijd hun medelid van Flanor, Van Loghem, de auteur van Een liefde in het Zuiden,^330. allerwreedst bespot. De Julia-kwestie ligt nog in

328. L. van Deyssel, Verzamelde Opstellen, Amsterdam, 1894, p. 41-97.

329. De derde druk van deze brochure, gereproduceerd naar het exemplaar dat Willem Kloos op 7 mei 1886 namens de schrijvers aan Lodewijk van Deyssel schonk, verscheen, voorzien van ‘Een woord vooraf bij wijze van nawoord’, door Bernt Luger, als nr. 4 in de reeks Amsterdamse Schotschriften, C.J. Aarts, Amsterdam, 1980.

330. Ziet noot 303.

[p. 195]

veler geheugen. Kloos en Verwey imiteerden het geluid en de uitdrukkingen van Fiore delle Neve in een groot gedicht, dat zij Julia noemden en onder het pseudoniem Guido publiceerden.^331. Het werd aan verschillende tijdschriften der oudere richting gestuurd. Enige daarvan gaven recensies met grote lof. De Gids had zich echter wijselijk onthouden. Ik zeg wijselijk, want men weet niet of het een toeval was of opzet, dat de redactie geen recensie gaf.

Het auteurschap lekte uit. Het was Stratemeyer, de redacteur van de Haagse Avondpost, die in zijn courant alles verklapte. Hij was in het geheim ingewijd door zijn vriend Willem Paap, met wie hij bekend was geraakt, toen zij beiden onderwijzer waren. Paap had deze publikatie wel niet gewild, maar toch had hij het geheim niet mogen verklappen; hij beschouwde het verraad van Stratemeyer als een gemene streek en met hun vriendschap was het uit. Van Loghem heeft het geval nooit kunnen vergeven en strekte zijn vijandschap uit tot alle mannen van Tachtig.^332.

Ook Jan Veth, Van Eeden en anderen hebben aan de Julia meegewerkt, al gaven zij dan ook maar een enkel gedicht ertussendoor. In de brochure van Kloos en Verwey, waarin het ontstaan der Julia wordt blootgelegd en het auteurschap der verschillende medewerkers erkend, wordt Jan Veth niet met zijn naam genoemd, maar onder het pseudoniem Van Gooyen verborgen.

Men begrijpe de toedracht wel: Kloos en Verwey vonden de verzen van Fiore delle Neve slechte kunst, gedeeltelijk wortelend in de domineespoëzie der zestiger jaren. Zij maakten nu verzen in dat genre, verzen, waarvan zij niets voelden. Zo lieten deze jonge auteurs een gedeelte van de Nederlandse pers erin lopen. Fiore delle Neve was in die tijd hoofdredacteur van het tijdschrift Nederland. Hij had in de literaire kroniek, die hij onder het pseudoniem Scaramouche in het weekblad De Amsterdammer schreef, aan de Julia veel lof gegeven. Weinigen zijn nu zeker de overlevende tijdgenoten van de Julia-grap en daarom heb ik ze willen memoreren in deze herinneringen. Wie over

331. Zie over de Julia-mystificatie thans G.H. 's-Gravesande, a.w., p. 70-88.

332. Dit is te algemeen gesteld. In maart 1891 nam Van Loghem zelfs, in zijn kwaliteit van redacteur van Nederland, contact op met Van Deyssel om deze Tachtiger, zij het onder de letters A.J., aan zijn tijdschrift te verbinden.

[p. 196]

deze gebeurtenis leest, zal verwonderd staan over de sensatie, die zij maakte in haar tijd. Dat is nu moeilijk te begrijpen, zomin als nu te begrijpen is, dat het opstel van Huet Een avond aan het Hof, hem de redactie van De Gids deed verlaten. Ieder evenement moet worden gezien in het licht van zijn eigen tijd. Wel is het moeilijk dat licht later waar te nemen, maar het is nu eenmaal niet anders.

Toen het geval van de Julia algemeen bekend was geworden, schreven Kloos en Verwey de reeds genoemde brochure, waarin zij niet alleen het ontstaan van het gedicht uitvoerig toelichtten, maar ook in felle bewoordingen tegen de oude richting in de Hollandse literatuur en tegen de critici te velde trokken. De brochure onderscheidt zich door een levendige stijl en is geschreven uit een diep gewortelde overtuiging. Zij is tamelijk spoorloos uit de boekenwereld verdwenen. Hoewel er nu wellicht weinig belangstelling voor het geval zelf zou zijn, zouden de felle taal en de gloeiende overtuiging bij een herdruk toch op belangstelling kunnen rekenen.

Doordat de Julia in Sicilië speelt in een katholieke omgeving, werd de pseudo-dichter Guido door velen voor katholiek aangezien en daar er in diezelfde tijd een dichtbundel was uitgekomen van pastoor Poelhekke,^333. werd deze te zamen met de Julia door Smit Kleine in het tijdschrift Nederland besproken en men kan denken, dat de ingewijden schudden van het lachen, toen zij in de recensie van Smit Kleine^334. lazen: ‘Beide R.K. dichters (Guido en Poelhekke) hebben de geloofsextase gemeen, die uit hunne poëzie een soort van bedwelmenden reuk doet opstijgen!!... De schrijver van Julia deelt ook dit nog met den heer Poelhekke, dat zijn verheffing het hoogst klinkt, als hij de zegeningen van het Christendom door de kerk en de almacht dier kerk zelve bezingt.’

Het was zeker voor Kloos en Verwey een onverwachte uitwerking van hun grap, dat de meeste buitenstaanders de auteur der Julia voor katholiek hielden. Zo vertelde mij Verwey, dat toen hij op een avond bij Gosler kwam om over de uitgave te spreken, deze zei: ‘Ja, ik heb de Julia ontvangen, ik vind het gedicht erg mooi. U is zeker katholiek.’ Gosler was de uitgever

333. Erens dan wel Smit Kleine hebben deze Poelhekke ten onrechte voor een pastoor versleten. Het betrof hier de zeer geprononceerd katholieke leek J. Poelhekke, ‘dichter’ van 's Heeren Kruisweg en van een historisch drama Valerianus.

334. De letterkundige F. Smit Kleine (1845-1931), die in 1891 door Van Deyssel zou worden weggehoond als ‘het prul der prullen, een miserabel vod, lauw van minheid, vies van lamheid, duf van klamheid, gekreukeld, verfomfaaid, vlekkerig en week, de ruïne van een schoen, die in de modder ligt, een krummelig en vet papiertje op een grasveld...’.

[p. 197]

van de Julia. Hij was een stille, dromerige man en zelf dichter in de oude trant.

Om de atmosfeer van de tijd te doen kennen, laat ik hier een paar brokken uit de brochure volgen: ‘...Het publiek weet niet hoeveel plezier wij aan onze Julia beleefd hebben. En hoe een grappige vertooning de heeren en dames der Hollandsche critiek voor ons hebben gemaakt. Het was of wij een klein privékermisje vierden in de letteren, met clowns, goochelaars, gedresseerde hondjes en een circus, alleen voor ons tweeën en introducé's.

Wij sparen u niet (hier wordt Smit Kleine aangesproken) want gij, gij hebt het gewaagd toen die arme Jacques Perk u zijn “Mathilde” zond, haar weêrom te sturen met de opmerking, dat hij beter de modellen bestudeeren moest; gij, gij hebt het gewaagd een artiest als Cooplandt aan te randen met de wanklanken van uw gezwets; gij, eindelijk, gij dorst voor de gapende monden van een onverschillig publiek het fraaie sonnet van Jac. van Looy te plukharen, dat gij niet eens oplettend gelezen hebt. Gij, kortom, gij zijt de incarnatie van al wat dom en wezenloos en impotent is in de letterkunde van dit oogenblik, en wij geven u bij deze aan de verachting der velen, die thans reeds met ons voelen, van allen, allen, die na ons komen zullen, prijs.

Ja, wij hebben afgedaan met u, Hollandsche recensenten. Wij beklagen ons over den tijd, dien we aan ù besteed hebben, Hollandsche critici!

Gij bedriegelijke kwakzalvers, die op stoelen en tafeltjes staan gingt op de markt onzer letteren, en met krijschend trompetgeschal de onnoozelen om u verzameldet, om hun aan te prijzen en te verkoopen voor geld, dat hun nutter was, de geëtiketteerde potjes uwer valsche wijsheid, de ongebreveteerde apotheek uwer oneerlijke praktijken; - wij hebben u afgeworpen van uw marktplaats in onze letteren; wij hebben uw potjes verbrijzeld op de steenen en uwe etiketten verscheurd; -

Gij, omroepers op de hoeken der straten, die met koperen bekkens en staven den voorbijganger deden stilstaan als hij haast had; en vertelde voor gewichtig wat minder was dan

[p. 198]

gesnap van kinderen of gekal van idioten; - wij hebben uw bekkens gedeukt en uw staven verbrijzeld, opdat de voorbijganger, die haast heeft, niet langer worde gestoord; -

...Gij, makelaars in verkoopbare beroemdheid, gevloekte negotianten in de titels der poëten; gij, die grootheid te koop boodt in een krant en vriendschap verkwanseldet voor lof; - wij hebben uw patent in reepen gescheurd; en de bladen van uw lof in flarden, en uw naamteekeningen verbrand; - ...

En wij hebben u nog één ding te zeggen, ter waarschuwing. Als uw woede bekoeld is en uw kleeren zijn afgestofd, zult gij weêr gaan lezen en recenseeren. Denkt er dan om, dat er nog maar één Julia is onthuld. Denkt er om, dat er reeds een tweede kan geschreven zijn, misschien een derde, misschien meer. Denkt er om, dat wij onzin zullen vormen tot romans en dwaasheid saamrijmen tot verzen, tot zooveel romans en tot zooveel verzen, dat ge gek wordt van angst voor onzin, als ge zin en kinderachtig bang voor dwaasheid, als ge wijsheid leest. En denkt er om, denkt er om, dat wij stellig en zeker de macht hebben, u den onuitsprekelijksten onzin te doen prijzen en recenseeren, en dat wij u allen en uw gelijken nog tienmalen of meer de risée van het land kunnen maken, zoowaar wij het thans hebben gedaan!

Wij hebben afgedaan met u, Hollandsche recensenten.’

Moeilijk is het schrijven van de geschiedenis ener literaire beweging. Ook die eraan hebben deelgenomen, weten zij zelf nog hoe alles is gekomen en gegroeid? Professor Prinsen^335. schrijft de opleving der Nederlandse literatuur rondom 1880 niet uitsluitend toe aan De Nieuwe Gids en hij heeft gelijk. Ik noem in dit verband Penning, Hemkes, Perk, Hélène Swarth en ook Netscher en Prins, die in het begin onafhankelijk van De Nieuwe Gids hebben gewerkt. Omstreeks 1880 was er in de meeste landen van Europa een opleving der literaire krachten.

Moeilijk is het precies en glashelder te zeggen, waarin de nieuwe richting in de Nederlandse letterkunde in het begin van 1880 heeft bestaan. Neem bij voorbeeld een gedicht van Perk of Kloos of Hélène Swarth uit die periode. Zo oppervlakkig

335. Jacob Prinsen (1866-1935), die in 1919 Jan te Winkel opvolgde als hoogleraar Nederlandse literatuurgeschiedenis te Amsterdam.

[p. 199]

gezien zit daar niets nieuws in, maar bij nadere aanvoeling merkt men de opdringende macht van het sentiment, dat als een stroom losbreekt en de hoorder meeneemt. De woorden dezer verzen waren doodgewoon, maar achter die woorden zat het sentiment verborgen, het sentiment van zelfstandige zegging, dat iedere toenmalige lezer voelde en waardoor hij werd overrompeld. Andere individuen kwamen naar boven, andere menselijke zielen deden zich gelden, geesten, die waaiden uit eigen oorsprongskracht. Zo is de nieuwe richting ontstaan. De dichters der vóórgaande generatie gaven in ieder vers de indruk van niet zelf te zeggen, maar steeds te spreken van horen zeggen.

De zogenaamde domineespoëzie, die alleen een weergalm was geworden, moest onder het eigen geluid der jonge dichters bezwijken. Het geven van een eigen geluid in poëzie en proza is het gehele mysterie der nieuwe richting geweest, die ik geen kans zie op een betere manier te kenschetsen.

De vernieuwing der letterkunde bij ons was hoofdzakelijk een actie van ontevredenen met de bestaande toestand. De omwenteling heeft slechts een kort tijdsverloop gehad en is uitgegaan van een kleine groep mannen, laten wij zeggen van een tiental, dat zich een paar jaar later met nog enige vermeerderde, terwijl buiten hen zo goed als niemand met deze beweging iets had uit te staan. De oorzaken van vele veranderingen zijn raadselachtig, onzeker en niet te achterhalen. Er is veel duisters in iedere revolutie; in dit geval kan ik uit eigen ervaring spreken. Er is bij zulk een gebeurtenis steeds een zekere atmosfeer geweest, die de latere historicus niet meer kan leren kennen. Hij moet zijn inlichtingen opdiepen uit papieren en boeken, die onmachtig zijn om dat levende vast te houden. Wie van degenen, die over de beweging van 1880 hebben geschreven, is ooren ooggetuige geweest van de fysionomieën van die tijd, van de gesprekken, de woorden, de ambities, het streven van die verschillende mensen? Niets kan het persoonlijke medeleven vervangen. Er zijn mensen geweest, die een grotere rol hebben gespeeld in de vernieuwing der literatuur, dan nu nog kan blijken uit de bedrukte bladen van die tijd. Er zijn verborgen krachten geweest, die stuwden en stuurden. Er zijn woorden

[p. 200]

gesproken, die als zaden werden uitgestrooid en vielen in de geesten, die ze bevruchtten. Er waren er, die de ideeën uitwierpen, ideeën die werden opgenomen door anderen, in wie ze werden tot werk en daad. Er waren er, die zelfs alleen maar meevoelden en steunden door bewondering en enthousiasme. Zo werd de stroom versterkt en kreeg de kracht, die nodig was tot strijd en overwinning.

Maar wat is daarvan overgebleven op het papier? Waar kan de literatuur-historicus terecht, wanneer hij het levende beeld wil geven van die periode? Wat gedrukt werd in die tijd is overgebleven, maar het woord, de blik, de lach, de levende adem zijn verdwenen; een geraamte alleen staat ten dienste van de onderzoeker. De napluizer zal zich afvragen hoe de machinerie in elkaar heeft gezeten. Ieder historicus zal aankomen met een eigen beschouwing en in de toekomst zal die de blijvende voorstelling geven, welke toevallig het beste zal inslaan.

De vernieuwing der letterkunde was hoofdzakelijk een actie van ontevredenen met de bestaande literaire toestand, zoals ik reeds heb gezegd. Deze kleine groep mensen had de buitenlandse literaturen leren kennen en aangevuurd door die kennis en steunende daarop, wilden zij de buiten onze grenzen heersende begrippen bij ons overbrengen met inachtneming van eigen nationale gevoelens en de eisen van eigen cultuur. De ontevredenen vonden elkaar. Wij waren bij elkaar gekomen uit verschillende streken. Van der Goes zei eens tegen mij: ‘Het is eigenaardig, dat mensen uit heel Nederland, die iets nieuws willen, nu toevallig in Amsterdam samenkomen. Buiten de Amsterdammers zijn daar Paap uit Groningen en jij uit Limburg.’

Dat samenkomen was spontaan; het zat in de lucht. Op een gegeven moment sprongen de jonge krachten op, toen de geestesstroming rijp was. Het was een elkaar zoeken van mensen, die iets nieuws wilden. Dat was het gemeenschappelijk aanknopingspunt. Ieder van ons wilde iets brengen, dat hij dacht, dat niet zó in de bestaande literatuur kon worden gevonden. Die drang hield ons bij elkaar. Iets bijzonders en iets moois in dit samenkomen en in dit samenblijven was, dat wij

[p. 201]

toch geheel los van elkander waren en dat ook altijd zijn gebleven. Wanneer ik mij in mijn herinneringen verdiep en er een waarachtig beeld uit wil ophalen van de beweging van Tachtig, die onze taal heeft vernieuwd, zie ik mij verplicht op te komen tegen de eerst in latere jaren (onder andere door Donker in zijn Vernieuwing onzer Poëzie)^336. geuite bewering van een leiderschap in deze beweging door Willem Kloos. Nee, er was geen leider en ieder was evenveel pionier als de ander. De oprichting van het tijdschrift is het werk geweest van Paap, Kloos, Van der Goes en Van Eeden. Wij allen wilden een eigen tijdschrift. Dat was onontbeerlijk. Wij zouden immers in de bestaande periodieken meestal worden geweigerd en daarbij konden wij meer bereiken met een orgaan, dat in al zijn uitingen de nieuwe toon, onze toon aansloeg, om door concentratie der krachten de stormaanval te doen op de heersende smaak. Zo ging het ook bij mijn vrienden in Parijs.

Na de oprichting oefende de redactie slechts het gewone gezag uit van alle redacties. Deze losheid was juist voor ons een bekoring en hield ons bijeen. Kloos werd redacteur-secretaris en de anderen lieten hem dat gaarne over. Zij hadden trouwens geen tijd voor het werk, dat aan deze post was verbonden en ook zouden er door de eigenaardigheden van Kloos moeilijkheden zijn gekomen, wanneer hij een andere plaats in de redactie zou hebben ingenomen. Over iedere historische periode ontstaan legendes. De nakomer heeft er behoefte aan om te synthetiseren; de oneindige verwevenheid der stromingen en gebeurtenissen schrikt hem af, is ook niet meer na te gaan en het aannemen van een leiderschap bood zich hier aan als een welkome en vereenvoudigende oplossing. In die tijd heeft Kloos zelf nooit de leider willen zijn en als latere historici hem dat hebben gemaakt, dan heeft hij dat zich laten aanleunen. Jacques Perk was de eigenlijke pionier en Kloos is van de aanvang af de voornaamste dichter van de generatie van Tachtig geweest en is het gebleven.

Toen ik in het einde van 1883 beladen met ideeën over een nieuwe literatuur uit Parijs kwam en in Amsterdam kennis maakte met de jonge Hollandse schrijvers, in wier hersens de

336. Anthonie Donker, De episode van de vernieuwing onzer poëzie (1880-1894), Utrecht, 1929.

[p. 202]

nieuwe ideeën aan het gisten waren, kon ik in geen mijner nieuwe bekenden een leider ontdekken. Wij zochten aan elkaar onze eigen gedachten en gevoelens duidelijk te maken, maar daar bleef het bij. Ik heb al eens gezegd, dat wij drukke praters waren. Iedereen zei: ‘Zó zie ik het in... Zó ben ik...’, maar niemand heeft de ander veel beïnvloed. Wel zag Verwey in het begin in Kloos een leermeester; hij was toen nog heel jong, nauwelijks achttien jaar, maar spoedig ontwikkelde zich zijn individualiteit en hij vond zijn eigen geluid, dat mij zeer origineel leek. Ik meen mij te herinneren, dat ik het voor mijzelf noemde ‘het Bijbelse geluid’. Zonder twijfel inspireerde hij zich veel op de lectuur van de Statenbijbel.

Daar ik hier zo objectief mogelijk wil zijn, moet ik mij van mijzelf herinneren, dat ik door die gesprekken een zekere invloed heb uitgeoefend op de wording der nieuwere literatuur in Nederland. Ik heb mijn deel daartoe bijgedragen en ik weet dat, ware ik er niet geweest, verschillende ideeën niet zouden zijn te voorschijn gekomen en menige bladzijde zou ongeschreven zijn gebleven. Ik herinner mij, dat Van Deyssel op een avond op zijn kamer, op de Nieuwezijds Voorburgwal, eens plotseling verbaasd na enige mijner woorden zei: ‘Ik geloof, dat jij de man van de toekomst bent.’ Ik weet ook zeer duidelijk, dat dit niet als compliment werd bedoeld, maar dat hij zelf verrast was in ons gesprek. Hij zag mij op dat ogenblik aan met wijd geopende ogen, zijn hoofd, vooroverdringend van de andere zijde van de tafel, naar mij toe gewend.

Om der waarheid wille moet ik ook nog optekenen, dat toen Kloos mij eens op een avond in de Poort van Cleve vertelde van zijn leerling Verwey en ik zei: ‘Ik heb geen leerlingen’, Kloos half serieus, half schertsend antwoordde: ‘En Van Deyssel dan?’, willende zeggen: ‘Is Van Deyssel dan niet je leerling?’

Van Deyssel zelf bekende mij, dat verschillende ideeën en beweringen in zijn stuk over de Goncourts^337. van míj kwamen. Ook gebeurde het op een namiddag, dat hij kwam op mijn kamer op de Stadhouderskade.^338. Ik werkte toen aan een serie zeer korte novellen, die niet meer dan twee of drie bladzijden

337. Van Deyssel's essay ‘De Goncourt’ is overigens eerst verschenen in De Nieuwe Gids, juni 1888.

338. Erens verhuisde in mei 1885 naar Stadhouderskade 28, adres dat hij in maart 1886 zou opgeven om naar Hemonystraat 25 te verhuizen.

[p. 203]

van een tijdschrift zouden bevatten. Zij waren geheel gecondenseerd en gereduceerd tot enkele noodzakelijke woorden om de voortgang van de actie te vertellen. Ik stelde mij voor die serie ‘Gevoelsovergangen’ te noemen. Ik streefde ernaar aan het verhaal een bovenzinnelijke realiteit te geven, waarbij de emotie geheel wegviel en alle evenementen en lichaamsbewegingen mechanisch zouden zijn. Ieder mens was in mijn voorstelling een samenstel van krachten en alle werkingen van de buitenwereld zouden moeten worden gezien volgens deze leer. Ik meende daarmee iets nieuws te hebben gevonden.

Op die middag dan, dat hij bij mij kwam, las ik hem een van die novellen voor. Ik herinner mij, dat ik de klokslagen van de Muiderpoort daarin had gebracht en dat ik het geluid van die klokslagen voorstelde als in de rug geselende een laat naar huis kerende jongeman, die woonde in de buurt van de Muiderpoort. Van Deyssel beweerde, dat dat geen kunst meer was; dat ik bij die klokslagen de nadruk moest leggen op het gevoel van laat-zijn enzovoort... dat wil zeggen meer in overeenstemming met hetgeen door de toenmalige naturalistische literatuur werd verlangd. Ik borg mijn novelle weer op en hij ging heen. Een of twee dagen later, toen ik weer bij hem kwam, zei hij: ‘Ik heb me vergist. Wat je mij gisteren of eergisteren hebt voorgelezen bevatte de elementen van een nieuwe kunst en dat slaan van die klanken in de rug was juist goed uitgedrukt. Het moet niet op een andere manier worden gezegd.’

Later heeft hij toen in zijn Menschen en Bergen^339. iets dergelijks nagestreefd. Door de rijkdom van zijn visie stonden hem meer details ter beschikking, dan ik had om te gebruiken. Zijn streven was daarin de opeenhoping van de uiterlijke beweegkrachten zo groot mogelijk te doen zijn, terwijl volgens mijn mening en mijn streven alleen de ingrediënten van het mechanisme moeten worden genoteerd, welke de kiem van andere bevatten en waaruit begrippen en zieningen geleidelijk konden worden getrokken.

De vier novellen zijn, doordat ik nogal slordig was op mijn papieren, in de loop der jaren verloren gegaan. Ik heb ze toen niet gepubliceerd, omdat de eerste aflevering van De Nieuwe

339. Voor ‘Menschen en Bergen’, zie L. van Deyssel, Prozastukken, Amsterdam, 1895, of Derde bundel Verzamelde Opstellen, Amsterdam, 1897, in beide gevallen p. 207-250.

[p. 204]

Gids nog niet was verschenen. Ik had ook weinig hoop, dat Kloos en Verwey ze goed genoeg zouden vinden om te plaatsen. Aan De Gids of enig ander tijdschrift was natuurlijk geen denken. Mr. van Hall^340. was in die tijd nog sterk tegen iedere nieuwe literatuur gekant. Ik had ook niet veel hoop op De Koo. Deze novellen beschouwde ik eigenlijk als planten, waar ik nog geen bodem voor had gevonden. Ook had ik ze niet geschreven om ze te publiceren, maar alleen uit een satisfactie de wereld op een eigen wijze te kunnen zien.

Het was inderdaad een eigen visie, maar de gewone gang van het menselijk sentiment ontbrak eraan. Ik had mij voorgenomen die kunst te noemen het ‘Dynamisme’, omdat zij gebaseerd was op de zuivere kracht. Er was uitgedrukt in de literatuur, wat men in de tegenwoordige architectuur vindt. Nu ik aan die ideeën van de enkele lijn in vele moderne gebouwen zie vorm gegeven, is er bij mij een tegenzin ontstaan tegenover mijn eigen bedenksel, dat gelukkig in de literatuur niet die verwerkelijking heeft gekregen, die zij in de schilderkunst en in de architectuur hebben te zien gegeven. Hetgeen ik Dynamisme had genoemd, zou ik nu beschouwen als een armoedige kunst. Wel is zij in de geest van deze tijd, waarin intellect en sentiment in de kunst op de achtergrond zijn gekomen.

Ik schreef erover aan Maurice Barrès. Ik zei, dat ik meende een nieuwe zienswijze van de werkelijkheid te hebben gevonden. Maar ik legde er in mijn brief niet zoveel gewicht op. Tot mijn verwondering kreeg ik toen van hem een paar brieven waarin hij vroeg, wat dat eigenlijk was. Mijn ondervinding met Van Deyssel deed mij nu voorzichtig zijn en ik antwoordde Barrès telkens met enige vage termen, die hem wel geen groot idee van mijn nieuwgevonden kunst hebben moeten geven. Ik wilde echter bij hem liever voor een lege fantast doorgaan, dan hem mijn opvattingen precies te zeggen. Zo had die briefwisseling met Barrès geen verdere consequenties. Wanneer ik hem de zaak duidelijk had gemaakt, zou hij of een andere Fransman er misschien het een of ander van hebben overgenomen. Maar ik had de Fransen leren kennen en hield mij op mijn stuk.

340. Jacob Nicolaas van Hall (1840-1918), van 1880-1915 redacteur van De Gids.

[p. 205]

Hoewel ik alle polemiek uit deze herinnieringen wil houden, die ik opschreef voor mijzelf, om voor mijzelf het voorbijgegane te herleven, zie ik mij nog verplicht te protesteren tegen de enormiteit van Donker's bewering als zou ‘het proza van Verwey, Van Eeden, Van der Goes, Paap, Van Deventer en anderen voor een goed deel door het voorbeeld van Willem Kloos zijn gevormd’.

Kloos stelde zich na de oprichting van De Nieuwe Gids op een zekere manier als middelpunt op. Hij was een middelpunt in rust, dat een band was tussen de verschillende medewerkers, zonder dat daarvan invloed uitging. De ideeën waren reeds rijp en ieder had zijn eigen inzicht, dacht en werkte voor zichzelf en bekommerde zich weinig om de ander en hoewel op sommige momenten de een zijn nut deed met de inzichten van de ander, waren al deze mannen meesters en niemand stond onder de invloed van de ander.^341.

Wel ging invloed van Kloos uit op het literaire gemeenschapsleven. De jonge schrijvers bleven door zijn toedoen in verbinding en De Nieuwe Gids werd als een macht gevoeld, als een soort genootschap van vrienden, die voor elkander instonden en elkander steunden in hun opvattingen. Al hebben enigen zich daaruit teruggetrokken, voor de literatuur-historicus, ja zelfs voor het publiek, behoren zij bij elkaar.

Donker's bewering dat de grondgedachten van De Nieuwe Gids bijna alle door Kloos zouden zijn geformuleerd, zal menig oud-strijder van Tachtig hebben doen glimlachen. Die zogenaamde grondgedachten zijn de leuzen, die altijd in de gesprekken werden genoemd, zoals ‘l'art pour l'art’. ‘Vorm en inhoud zijn één’. Van de eerste ben ik nooit een voorstander geweest; zij is niet consequent in de realiteit door te voeren. Van de tweede heb ik elders reeds gezegd, dat het mij altijd is voorgekomen, dat het voorstaan van deze theorie gelijk is aan het bestormen van een open poort, want zij is de bestaansvoorwaarde van elke kunst. De uiting ‘kunst is passie’, moet op rekening van Van Deyssel worden gesteld. Hoewel al deze formules niet veel verder brengen, omdat de realiteit daarvoor te veel is gevarieerd, is het zoeken naar zulk een vereenvoudi-

341. Naar aanleiding van deze passage, op 8 februari 1933 voor de eerste maal openbaar gemaakt in de avondeditie van De Maasbode, richtte Van Deyssel een ingezonden brief aan de redactie van dat dagblad, die hij echter te elfder ure uit vriendschap jegens Erens toch maar in portefeuille hield. Het betreffende schrijven werd eerst in 1986 gepubliceerd in Een weefsel van overpeinzingen, a.w., p. 95-96.

[p. 206]

gende voorstelling van het wezen der kunst een spel, dat ieder artiest wel eens heeft gespeeld. Zo heb ik soms voor mijzelf de synthese gemaakt: ‘Kunst is sentiment onder heerschappij van de wil.’ Passie zou de kunst doden. Het is hier echter niet de plaats om verder over dit vraagstuk te theoretiseren.

Ik heb hierboven gezegd, dat de ontevredenen van Tachtig iets in de Nederlandse literatuur wilden brengen, dat zij hadden gevonden in de buitenlandse literatuur. Hiermee zijn de Franse en de Engelse bedoeld, die ons hebben beïnvloed, zonder dat wij tot navolgen kwamen, want wij zagen wel in, dat van navolgen niet veel goeds was te verwachten. Had de Hollandse literatuur niet de ervaring opgedaan, dat de imitaties van Byron en van Goethe in de romantische tijd niet veel heil hadden gebracht? Wel blijkt uit Verwey's Persephone en Demeter, dat hij de invloed van Keats heeft ondergaan. Ik weet echter op het ogenblik niet of deze gedichten hoger of lager staan, dan het werk, dat hem daartoe heeft geïnspireerd, of dat zij een ongeveer gelijke waarde hebben. Dit is een kwestie, die alleen door een geschiedschrijver van de Nederlandse letterkunde der toekomst kan worden uitgemaakt. Op een grote afstand ziet men deze dingen duidelijker.

Kloos had in de voorrede van de uitgave van Perk's gedichten in 1882 zijn ideeën over de dichtkunst uiteengezet en voornamelijk het grondbeginsel verdedigd ‘vorm en inhoud zijn één’. Hij schreef die voorrede als vriend en geestelijk erfgenaam van Jacques Perk. In hoeverre deze laatste zijn vriend heeft beinvloed is niet meer na te gaan. Kloos leidde zijn principe van de Engelsen af en heeft zich daarnaar gericht bij zijn produktie. Hij bracht niet een volkomen nieuw geluid, zoals Van Deyssel, maar met het oude deed hij wonderen en zijn proza muntte uit door een buitengewoon mooie, savante en harmonieuze periodenbouw, waartoe hem door een ingaande studie der Grieken en Romeinen de weg was gewezen.

De breuk met Verwey werd voor Kloos aanleiding tot zijn wonderschone verzen-serie: Het boek van Kind en God. Hij had door die schok de emotie gevonden, die zijn inspiratie te hulp

[p. 207]

kwam en in die verzen gaf hij de adequate uitdrukking van een diepgaand gevoel.

Verwey stelde daartegenover een serie sonnetten genaamd: Van het Leven. Ik weet nog, dat deze bundel een verrassing voor mij was, toen hij mij die met Van Eeden op een zondagmorgen kwam brengen in mijn woning te Bussum.^342. Hij had stipt geheim gehouden, dat hij eraan werkte. De bundel was zeer fraai uitgegeven door Versluys in kwarto-formaat op Oudhollands papier.

Onze gehele kring was getroffen door de breuk tussen de twee vrienden en niemand begreep, hoe die eigenlijk was ontstaan en waarvoor zulk een tragische brouille nodig was. Kloos was in die tijd bij Van Eeden in Bussum komen logeren en toen ik er met deze laatste over sprak, kon ook hij geen heldere uitlegging geven en wij allen legden ons bij de nieuwe toestand neer. In ieder geval heeft de Nederlandse literatuur er schone gedichten aan te danken. Het hartstochtelijk sentiment, dat in deze verzen van Kloos ligt, maakte ze tot iets heel bijzonders en zij zullen als een van haar waardevolste brokken blijven leven. Zij zijn een hoogtepunt in des dichters produktie.

In Verwey's gedichten, die de zich terugtrekkende, de protesterende was, lag weinig sentiment. Zij hebben dan ook niet zoveel opgang gemaakt en zoveel bewondering geoogst als die van Kloos.

Later gekomen literatuur-historici zullen de aanleiding tot het ontstaan van deze verzen niet kennen. Ik heb wel eens gezien, dat de trouweloosheid van een vrouw als oorzaak werd aangenomen. Talloze malen zijn de schone gedichten van Kloos herhaald en geciteerd door mensen, die zij door hun klanken hadden betoverd, zonder dat diezelfde mensen er ooit over hadden nagedacht uit welke oorzaak die gevoelvolle klachten zijn opgerezen. Kloos was bij Van Eeden, met wie hij in die tijd zeer bevriend was, in Bussum op Beukenoord komen logeren en deze zocht hem door middel van hypnose troost en kalmte te geven.^343. Toen Witsen later in London was, ging Kloos bij hem logeren om geheel tot rust te komen. Vandaar zond hij zijn verzenreeks: Van Kind en God.^344.

342. Erens woonde toen op kamers bij de huisschilder en behanger Prins in de Brinklaan te Bussum. Van oktober 1888 tot midden maart 1889 was hij in die plaats werkzaam als secretaris van Van Eeden. Omdat deze laatste tussen 5 oktober en 17 december 1888 zijn dagboek niet heeft bijgehouden, weten wij niet op welke datum in het laatste kwartaal van 1888 Erens door Van Eeden en Verwey bezocht werd. ‘Het boek van Kuid en God’ verscheen in De Nieuwe Gids, oktober 1888; Van het Leven zag eind oktober het licht. Erens' dankwoord aan Verwey dateert van 1 november 1888. Blijkens Uyldert, De jeugd van een dichter, a.w., p.242, omschreef hij de gevoelsstroom in Verwey's poëzie als volgt: ‘Het is een grijze nébuleuse die pas bij nadere beschouwing een ster blijkt te zijn. En wat is dat groot!’

343. Op ‘Beukenoord’, aan de 's-Gravelandseweg te Bussum, verbleef Kloos van april 1888 tot begin juni van dat jaar.

344. Dit klopt niet met de feiten: Kloos logeerde bij Witsen te Londen van 20 oktober tot 8 of 9 december 1888. De kopij met de tekst van ‘Het boek van Kind en God’ had Kloos eerder, op 29 september, aan Verwey bezorgd ter plaatsing in De Nieuwe Gids. Een latere verzenreeks, inderdaad door Kloos vanuit Londen gezonden, verscheen in de aflevering van december 1888. Tal van gegevens over Kloos' logeren te Londen thans bij J.F. Heijbroek, ‘Impressies uit de “reuzestad”/Het verblijf van Willem Witsen te Londen/1888-1891’, in: Liber amicorum A.G. van der Steur, Haarlem, 1988, p. 61-97. Daaruit blijkt tevens dat ook Erens het feestmaal bijwoonde in Maison Couturier op 11 oktober 1888, bij gelegenheid van het afscheid van Witsen.

[p. 208]

Velen, waaronder Isaac Israels, Witsen en ik begrepen niets van de eigenlijke grond van dit drama of liever van iets, wat zich als een drama het aanzien en er werd druk over gepraat. Gedurende zijn gehele verdere leven is deze brouille Isaac niet uit het hoofd gegaan. Nu en dan werd zij opnieuw het onderwerp van ons gesprek, dan zei hij opeens: ‘Zeg François, weet jij het nu, waarom de brouille van Kloos en Verwey is geweest?’

Ik herinner mij nog, dat ik in september 1888 Verwey op de Dam ontmoette en hij mij zijn verloving met Kitty aankondigde. Niemand van ons had daaraan gedacht, omdat het nooit was opgevallen indien de meisjes Van Vloten^345. met de een of ander druk omgingen. Toen ik ongeveer een kwartier later Isaac op het Damrak ontmoette was hij geheel verwonderd, als door een plotselinge schok. Niet dat hij plan had gehad op een huwelijk of zelfs maar een amourette met Kitty, maar er viel blijkbaar voor hem iets weg.

Tot september 1888 waren Kloos en Verwey - wij noemden ze altijd in één adem - zeer intieme vrienden geweest. Zij hadden nog de zomer, dat wil zeggen de maand augustus, te zamen doorgebracht in Katwijk.^346. Gedurende hun verblijf inviteerden zij mij eens een dag bij hen te komen doorbrengen. Karsen^347. was ook gekomen. Verwey, Karsen en ik namen een zeebad, want het was een snikhete dag. In zee wierp Verwey mij voor de grap omver. Wij bleven tamelijk lang in het water en rustten daarna uit in een café.

Ik had een slaapkamer in een van die kleine oude Katwijkse huisjes, bijzonder zindelijk en netjes. Ik sliep daar in een bedstee. Boven het bed hing een dik wollen koord met een kwast eraan. Omdat ik dacht, dat het een bel was, hoedde ik mij zorgvuldig er aan te raken. Doch 's anderen daags werd mij gezegd, dat het een zogenaamde beddekwast was, bestemd om zich aan omhoog te trekken, wanneer men in bed moeilijk kon opkomen. Voor zover ik weet, heb ik zulk een inrichting nooit ergens in het buitenland gezien.

Kloos hield bepaald veel van Verwey, deze was zijn geniale leerling en hij vond wat Verwey schreef meestal onberispelijk. Toen kwam Verwey's verloving en daarna zijn huwelijk, waar-

345. De meisjes van Vloten, te weten Martha (1856-1943), van 1886 tot 1907 gehuwd met Frederik van Eeden; Betsy (1862-1946), van 1893 tot 1902 gehuwd met Willem Witsen; Kitty (1867-1945), van 1890 tot 1937 gehuwd met Albert Verwey, dus tot diens overlijden.

346. Daarover rijke informatie bij Mea Nijland-Verwey, ‘De Nieuwe Gids te Katwijk in de zomer van 1888’, in: De Nieuwe Taalgids, dl. 51 (1958), p. 17-28 en p. 65-77.

347. De schilder en etser Johan Eduard Karsen (1860-1941). Zie vooral: J. Eduard Karsen, Een droom en een scheidsgerecht/Een relaas bezorgd en ingeleid door Rein van der Wiel, Amsterdam, 1986.

[p. 209]

van het natuurlijke gevolg was, dat hij zich aan zijn vrouw aansloot. De nauwe vriendschap, die de twee dichters had verbonden, was verbroken omdat het voor Verwey natuurlijk onmogelijk was zich naar twee kanten toe volkomen te geven. Zo werd de omgang met Kloos veranderd en deze voelde zich achteruitgezet. Het was een heel gewoon geval, maar Kloos kon het niet verdragen. Hij stond nu alleen. Hij miste de jongeling, die hij vroeger had onderwezen en bij wie hij zijn ziel uitstortte, die hem begreep. Indien Verwey Kloos niet had gevonden, zou zijn vorming misschien anders zijn geworden. Maar er moest een ogenblik komen, waarop de jongeman zijn eigen weg ging. De uitwerking hiervan op zijn vriend was geheel onverwacht en voor iedereen onbegrijpelijk,^348. maar niemand kan dringen in de roerselen van een ander mensenhart. Kloos deed door zijn houding denken, dat het een tragisch geval was. Hij maakte een drama van het gewone gebeuren, dat een jongmens gaat trouwen en omdat niemand dat tragisch vond, meenden sommigen, dat er een tragisch geheim moest bestaan. Het geheimzinnige bestond evenwel daarin, dat er geen geheim bestond en het gehele conflict is alleen te begrijpen door iemand, die de eigenaardige geestesgesteldheid van Kloos kent.

Ik heb altijd een grootse humor in dit geval gevonden. Omdat Kloos oprecht was in zijn gevoel, werden zijn gedichten prachtstukken. Het drama bestond in zijn fantasie, maar ook de schone verzen hadden daarin hun oorsprong genomen.

Voor Verwey volgde nu een tijd van dorheid en onvruchtbaarheid. Op een avond, dat Kitty eens met Verwey en Gorter en diens vrouw bij Van Eeden waren en het gesprek over Verwey's tijdelijke onmacht liep, huilden de vrouwen der beide dichters daarover te zamen op de canapé.^349.

Mijn berucht artikel in La jeune France tegen de Nederlandse literatuur, waarvan ik reeds heb verteld, had een gelukkig gevolg. Doordat ik daarin ook Vondel's verdienste te veel had miskend, werd Verwey geprikkeld tot het aandachtig herlezen van onze grote dichter. Hij las de twee octavo-volumen van

348. Aanvankelijk ook voor Erens, zoals duidelijk wordt uit diens brieven hierover aan Van Deyssel; zie Harry G.M. Prick, ‘Lodewijk van Deyssel en Kloos' “Boek van Kind en God”’, in: De Nieuwe Taalgids, dl. 62 (1969), p. 407-421.

349. Hierover niets in het dagboek van Van Eeden noch in de Herman Gorter Documentatie 1864-1897. Samengesteld door Enno Endt; tweede, zeer vermeerderde druk, Amsterdam, 1986.

[p. 210]

Van Vloten's Vondel-editie bijna geheel door en tekende de verzen, die hem bijzonder hadden getroffen, op de marge met potlood nauwkeurig aan. Wanneer ik bij hem zat op zijn studeerkamertje hoog boven in de Marnixstraat,^350. liet hij mij die verzen zien en las ze mij voor om mij de schoonheid daarvan te doen genieten. Ik moet toegeven, dat hij mij daardoor tot grotere bewondering van Vondel bracht, hoewel ik altijd bleef voelen, dat er een verschil tussen ons was, dat maakte, dat Verwey zich meer in bewondering kon geven dan ik. Hij stond op zuiver Hollandse bodem en ik bleef altijd de malaise voelen van mij-niet-geheel-te-kunnen-aansluiten aan het Hollandse sentiment. De vrucht van zijn lectuur was zijn boek: Inleiding tot Vondel.^351. Mijn geringschatting van de Hollandse literatuur had dus vruchtbaar gewerkt.

Om mij nog meer te overtuigen van de voortreffelijkheid van de Nederlandse poëzie, kwam hij gedurende een zekere periode mij eens in de week op mijn kamer Potgieter's Florence voorlezen. Ik ben blij, dat ik Verwey's eerste uitingen van bewondering voor Potgieter heb mogen horen, een bewondering, waaraan hij trouw is gebleven, zoals zijn later werk heeft bewezen.^352. Hij las Florence bijzonder mooi; ik vond dat hij Potgieter nog mooier las dan Vondel. Zijn kritisch proza van de latere jaren mist het precieze en de scherpe omlijning van dat van zijn eerste tijd.

Frederik van Eeden was de, bij het beschaafde publiek, meest geziene medewerker van De Nieuwe Gids. Ook in de studentenwereld was hij populair en hij is praeses geweest van het Amsterdams studentencorps. Reeds vóór de oprichting van De Nieuwe Gids had hij verschillende gedichten gepubliceerd in De Spectator en Nederland; in die tijd herinner ik mij Roodhuyzen in een café zijn lof als dichter te hebben horen verkondigen. De latere politicus zei het met grote overtuiging, alsof hij voor zichzelf een ontdekking had gemaakt; het is mij bijgebleven, omdat hij overigens in de literatuur weinig onderscheidingsvermogen had.^353.

Vóór 1885 had Van Eeden reeds een aantal kleine komedies

350. Lees: Nassaukade 74. Voor een beschrijving van het interieur van Verwey's werkcel, zie De jeugd van een dichter, a.w., p. 113-114.

351. Albert Verwey, Een inleiding tot Vondel, verschenen te Amsterdam in maart 1893.

352. Erens zal hier vooral hebben gedacht aan Verwey's Het leven van Potgieter (1903) en de in 1908 door Verwey bezorgde uitgave van Gedroomd paardrijden.

353. Zie in dit verband: Frederik van Eeden, Dialoog tusschen L. van Deyssel, A. Roodhuyzen en Een Fatsoenlijk Mensch over Zola en diens richting. Ingeleid en toegelicht door Harry G.M. Prick, Oosterbeek, 1982.

[p. 211]

geschreven, onder andere De student thuis en Het Sonnet, die groot succes hadden in de Stadsschouwburg.

De student thuis werd op één avond opgevoerd met Nina Blond van Piet Brooshooft,^354. die ook de schrijver was van de Dissolving Views.^355. Deze geestige student in de rechten, die enige jaren te Leiden had gestudeerd, ging naar Parijs om daar zijn doctoraal in te werken. Hij deed dit om ongestoord te zijn en verder om Parijs als aangename omgeving te hebben. Hij woonde er op een mansarde en een zijner Leidse vrienden vertelde mij, dat hij er zelf op uit moest om petroleum voor zijn lamp te halen, waarvoor hij al die trappen op en af moest gaan. Dat moet die Leidse student wel heel erg zijn voorgekomen, want het was een groot verschil met het Leidse leven in die tijd, waarin de student, behalve dat hij door zijn zogenaamde ‘ploerterij’ werd bediend, zich ook nog een oppasser moest aanschaffen, die 50 cent of meer in de week verdiende. Men was niet goed gezien in het studentencorps, wanneer men het buiten een oppasser wilde stellen. Tegenwoordig zullen de studenten wel wijzer zijn geworden.

Brooshooft keerde terug naar Holland en promoveerde als meester in de rechten. Daarna ging hij naar Java, werd hoofdredacteur van de Soerabajase Courant^356. en als dusdanig werd hij een persoonlijkheid van aanzien in Indië. Zijn Dissolving Views was bestemd om het studentenleven van zijn tijd weer te geven, maar het had niet de waarde van Kneppelhout's Klikspaan^357. en op het ogenblik is het geheel vergeten, evenals zijn ander literair werk. Toch was hij een geestig auteur en zijn Nina Blond is een mal komedietje, dat een schaterlach deed opgaan van de stalles tot het schellinkje. Daar dit stuk toevallig op één avond werd gegeven met De Student Thuis^358. van Van Eeden, heb ik hier deze schrijver willen memoreren; in de officiële geschiedenissen der Nederlandse literatuur wordt hij niet vermeld.

In zijn beste werk is Van Eeden geestig en hij is de man der Hollandse ironie van de goede soort; het boertige is niet zijn zaak, maar wel het fijn humoristische. In deze kleine komedies heeft hij gelegd de grappige, gemoedelijke, stiekeme, scherpe

354. Pieter Brooshooft (1845-1921) kreeg enige bekendheid met het toneelstuk Zijn meisje komt uit (1880, uitgegeven 1883). Het was dit toneelstuk en niet Nina Blond (wellicht heette het betreffende meisje aldus?), dat voor de eerste maal werd gespeeld op 27 november 1883 in de Koninklijke Schouwburg te 's-Gravenhage, samen met Van Eeden's Het Sonnet en dus niet samen met De student thuis, dat in 1886 werd opgevoerd te Amsterdam.

355. De onder de schuilnaam Pébé geschreven Academische Dissolving Views (1875).

356. Lees: Semarangsche Courant.

357. Bedoeld zijn uiteraard de door Johannes Kneppelhout (1814 tot 1885), onder het pseudoniem Klikspaan, beschreven Studenten-Typen.

358. Zie noot 354.

[p. 212]

Hollandse humor. Daarin is hij op zijn best, getrouw aan zijn eigen natuur, zonder de geringste aanstellerij, zuiver en spontaan. Daar borrelt de geest van het Hollandse ras, niet grof, niet zwaar, maar fijn, teer en prettig, nooit flauw, nooit verwaterd. Daar is de echte bron van zijn originaliteit. Ook zijn Grassprietjes ademen dezelfde geest; deze kleine satiren zijn uniek in hun bevallige scherpte. Al missen zij de omvattende diepte van Piet Paaltjens, zij bezitten een echt Hollandse humor en als voorbeelden van een eigenaardig genre verdienen zij in onze letterkunde te blijven voortleven. Deze humor is zo door en door Hollands, dat hij in een vertaling geheel te loor zou gaan.

Ook in de Kleine Johannes vindt men talrijke sporen van deze kwaliteiten. Dit is Van Eeden's meest populaire boek geworden, door de verschillende generaties, die na hem zijn gekomen, nog gekend en geprezen. Het is door sommigen als de voornaamste uiting van De Nieuwe Gids beschouwd, maar heeft heden veel van zijn betekenis verloren.

Het ware voor Van Eeden's talent wellicht beter geweest, wanneer hij zich binnen de grenzen van zijn eerste werk had gehouden; toen hij daarbuiten ging en meende een ander terrein te moeten opzoeken, begon hij te vervagen en zijn werk verloor aan scherpte en duidelijke omlijning.

Nadat hij zijn medische studies had volbracht, ging hij naar Nancy om zich bij dr. Liébault op de hoogte te stellen van suggestie en hypnose.^359. In die tijd maakte hij daar door mijn bemiddeling kennis met Maurice Barrès, die in Nancy verbleef om er zijn kandidatuur van Boulangistisch afgevaardigde voor te bereiden. Nadat Van Eeden zich in Bussum had gevestigd, schreef hij een brochure over suggestie, die ik op zijn verzoek voor hem in het Duits vertaalde. Zij is verschenen in Schorers's Familienblatt,^360. een nu verdwenen Duits geïllustreerd weekblad. Schorer was Haarlemmer van afkomst en woonde in Berlijn.

In het geheel genomen is het oeuvre van Van Eeden respectabel; hij is een onzer goede schrijvers. Dat is de globale appreciatie, maar iets moet mij hierbij van het hart en dat is: ik ben nooit graag naar zijn werk teruggekeerd. Het eenmaal gelezene

359. In 1886 was Van Eeden enige tijd werkzaam bij de psychiaters A.A. Liébault (1823-1904) en H. Bernheim (1840-1919) te Nancy, beiden vertegenwoordigers van de zogeheten ‘Ecole de Nancy’.

360. Dit periodiek was de voortzetting van het in 1880 opgerichte Deutsche Familienblatt/Eine illustrierte Zeitschrift. Na 1894 werd de titel wederom gewijzigd.

[p. 213]

lokte mij nooit tot herlezen. Dat is misschien persoonlijk en ik wens dan ook alleen persoonlijke indrukken te geven. Met eigenlijke afgebakende kritiek houd ik mij in deze herinneringen liefst niet op.

Uitgebreid en groot is de lijst van zijn latere produkten, werk achtenswaardig en hooggeschat, maar verblekend in de loop der jaren. Met één woord: deze latere scheppingen zijn literatuur, wel goede literatuur, maar literatuur. Of zij even lang zullen blijven leven en gloeien als die eerste fonkeling, zal de toekomst moeten leren. Maar wat wij nu reeds weten is, dat wanneer de literaire bewegingen dezer tijden zullen tot rustzijn gekomen en wanneer in de diepte der vergetelheid zal zijn verzonken alles wat de kiem niet bevatte om lang te blijven voortleven, zullen bij de weinige produkten der schone letteren in onze tijd, die dan nog bovendrijven, deze kleine komedies zijn.

Frederik van Eeden was een eigenaardige, zeer gecompliceerde natuur. Hij had iets afstotends in zijn karakter. Hier is niet bedoeld afstoten in de gewone zin, ik zou ook kunnen zeggen ‘afwerend’. Er lag voor hem een stille kracht in dat bijna onmerkbare afstoten; waarschijnlijk beschouwde hij dat als een soort kracht. Nu ik dóórdenk over zijn wezen, moet ik zeggen, dat hem ontbrak de brede zich-weg-gevende manier; dat hij altijd zichzelf bleef bezitten. Hij was geen onbevangen artiest en miste de simpele overgave van de artiestenziel. Een zeker plezier, dat hij ondervond bij dit afstoten, een haast onmerkbaar leedvermaak, vernietigde bij hem de grootheid van ziel, die hij had moeten hebben bij zijn zeer dikwijls goede en edele aspiraties. Dit is onder andere gebleken uit zijn gedrag in 1893 bij de Tideman-episode van De Nieuwe Gids, waarvan men de bijzonderheden kan nalezen in de Litteraire Herinneringen van Frank van der Goes.^361. Hij liet toen zonder enige waarschuwing, door het terugtrekken van de aan Verwey gegeven volmacht, het tijdschrift te gronde gaan.^362. Hetgeen deze slag bijzonder hard deed aankomen, was de omstandigheid, dat hij alleen aan de uitgever van zijn terugtrekken kennis gaf en niet aan zijn mederedacteuren.

Hij zei eens tegen mij: ‘Dit is de grondtrek van mijn karak-

361. De Litteraire herinneringen uit den Nieuwe-Gids-tijd (1931) door F. van der Goes, werden door Erens besproken in de avondeditie van De Maasbode, van 18 en 19 december 1931.

362. Of dit welbewust Van Eeden's bedoeling is geweest, wordt tegenwoordig op allerlei gronden in twijfel getrokken. Zie, bij voorbeeld: G.H. 's-Gravesande, a.w., p. 419-422; en vooral Anton van Duinkerken, ‘Vrijdag 27 april 1894’, in: De Gids, april 1956, p. 268 tot 278.

[p. 214]

ter: te willen helpen, overal te willen helpen.’ Die karaktertrek had een mooie en goede zijde, maar hij was niet zuiver in hem aanwezig; dikwijls is in werkelijkheid gebleken, dat hij plotseling van gevoelen veranderde. Ook is het overal-willen-helpen op zichzelf niet iets om na te streven. Het kan gemakkelijk in bemoeizucht ontaarden en kan een manier zijn om zichzelf te zoeken. Het kan alleen zuiver worden beoefend door iemand, die het doet uit liefde tot God.

Ik sprak van een bijna onmerkbaar afstoten, dat werd gevoeld in de omgang met Van Eeden. Daardoor ontstond een scheur en over die scheur heen moesten zijn vrienden hem steeds opnieuw de hand reiken, waarbij dan toch een gevoel van onbehaaglijkheid overbleef. Er bestaat bij sommige katholieken de mening, dat hij om zijn overgang tot het katholicisme^363. van zijn vroegere vrienden is vervreemd. Dit is geheel onwaar. Die vervreemding was een uitvloeisel van zijn karakter; zij bestond reeds lang vóór die tijd en is in de meeste gevallen van hemzelf uitgegaan.

Hoewel ik over het algemeen op deze plaats niet op persoonlijkheden wil ingaan, heb ik gemeend hier en daar een uitzondering te moeten maken, omdat sommigen van een later gekomen geslacht, personen en toestanden, die zij niet voldoende konden kennen, verkeerd hebben beoordeeld.

In tegenstelling met sommige meningen geloof ik, dat Van Eeden's overgang tot het katholicisme echt was. Door een persoonlijke aanraking heb ik die mening niet kunnen bevestigen, want hoewel ik de enige katholiek was van de oude vriendenkring, heeft hij het vermeden mij in die tijd te ontmoeten. Toch waren wij nooit gebrouilleerd geweest. Ik geloof, dat mocht er in zijn bekering ooit een bijmotief zijn geweest, uit zijn katholicisme in de praktijk van het zieleleven langzamerhand alle vreemde mengsels zijn verdwenen. Het is duidelijk gebleken, dat hij licht en vrede had gevonden. Had ik vroeger persoonlijk met hem daarover kunnen spreken, dan zou ik waarschijnlijk zijn mentaliteit van toen hebben kunnen doorgronden.

Zo herinner ik mij, dat ik in 1904 in Parijs Toorop ont-

363. Op 18 februari 1922 werd Van Eeden gedoopt in de St. Paulus-abdij te Oosterhout.

[p. 215]

moette, die daar het portret schilderde van de ex-president Steyn van de Oranje Vrijstaat.^364. Toen wij samen in een concert zaten in de rue de Tournon, zei de schilder opeens tegen mij: ‘Zeg, Erens, ik ben ook katholiek.’ Dat was voor mij een verrassing, want ik voelde het als een oprechte bekentenis. Niets kan opwegen tegen de evidentie van een persoonlijke uiting.

Met Frank van der Goes heb ik veel omgegaan. Waar ik hem het eerst heb ontmoet, weet ik niet meer. Ik zou eigenlijk moeten zeggen: in dit of dat café heb ik met hem kennis gemaakt; maar zoals veel feiten uit die verre dagen is dat mij ontvallen. Dikwijls heb ik bij hem gezeten op zijn studeerkamer in zijn ouderlijk huis op de Prinsengracht.^365. Als ik uit het raam keek, zag ik achter de bomen de schepen in de gracht liggen en wij hoorden er de klokslagen van de Westertoren. Hij woonde er met zijn moeder en soms gingen wij wat met haar en met een van zijn zusters beneden zitten praten in een lage, gezellige, ouderwetse kamer, die op een binnenplaats uitzag.

Nadat hij de Hogere Burger-school had afgelopen, werd hij assuradeur en dagelijks ging hij naar de Beurs. Dat maakte hem tot een unicum in onze vriendenkring, waarvan de meesten op gemeubileerde kamers, dikwijls achterkamers, zich alleen met studie bezighielden. Toch was Van der Goes niet alleen zakenman, misschien maar heel weinig zakenman. De lessen van Doorenbos, die hij op de Hogere Burger-school had gevolgd, werkten bij hem ná. Zijn literair streven ging in die tijd voornamelijk uit naar de studie van Shakespeare en van diens voorgangers en opvolgers. Hij voelde altijd veel voor het toneel en Bouberg Wilson, de toenmalige directeur van de Toneelschool, stelde hem aan als leraar van de declamatie. Eén keer in de week gaf hij zijn les. Ik ging dan met hem mee naar de Toneelschool en zat naast hem in de zaal, terwijl de leerlingen op het toneel bij elkander zaten. Daar was ook Willem Royaards bij, van wie toen nog niets de latere roem deed vermoeden.

Bij gelegenheid van de examens vonden enige voordrachten plaats. Wilson hield een speech tot het talrijk geïnviteerde publiek. De plechtige afkondiging van het resultaat der examens

364. Martinus Theunis Steyn (1857-1916).

365. Prinsengracht 293 huis, Amsterdam.

[p. 216]

was des namiddags tegen drie uur. 's Avonds inviteerde Wilson ons, Van der Goes en mij, deel te nemen aan een plezierrit in drie of vier rijtuigen. De jongens en meisjes van de Toneelschool namen ook aan dat uitstapje deel. Ik weet nog, dat wij gingen door de Kalfjeslaan; het was een warme zomeravond. Josephine Spoor zat met Aleida Roelofsen,^366. Wilson en mij in hetzelfde rijtuig. Alida Klein^367. was er ook bij, maar zat niet bij ons. Zij was toen reeds een aankomende beauté. Ook Josephine Spoor ging door voor zeer mooi. Royaards had reeds vues op haar; zij is dan ook later zijn vrouw geworden.

Die avond sprak ik veel met Josephine Spoor. Mevrouw Wilson-Roobol vroeg mij een paar avonden later, of ik heus verliefd was op Fientje Spoor. Ik zei, dat ik haar zeer aardig vond, doch dat ik mij niet, wat men noemt, verliefd voelde. Meer dan tien jaar daarna ontmoette ik haar nog een paar malen bij Isaac Israels, die haar portret maakte. Zij was toen getrouwd met Royaards; zij was wat dikker geworden, maar toch altijd nog een mooie vrouw.

Bij een voordracht aan de Toneelschool, uit Vondel - door ik weet niet meer wie - liet Alida Klein mij in haar boek kijken, zodat ik de tekst kon volgen. Ik zie nog haar fraaie, bleke hand, waarmee zij mij de regels aanwees. Zij was toen nog een kind van vijftien of zestien. Ik heb haar nooit meer teruggezien, misschien wel eens op het toneel, maar dat ben ik dan vergeten.

Ik herinner mij eens een nog weinig geoefend meisje, Anna Beukers,^368. in het Duits zeer mooi de kerkerscène uit Faust te hebben horen voorlezen. Zij deed het zó goed, dat ik er een indruk door kreeg en meer dan door Marie Seebach,^369. de beroemde toneelspeelster, die ik in dezelfde rol had gehoord. En toch was zij een Hollands meisje met weinig ervaring en Seebach een beroemde Duitse actrice. Frank van der Goes zelf las zeer goed en met indringende kracht.

Ook herinner ik mij hoe Van der Goes, een der weinige geïntroduceerden op de literaire avondjes van professor Alberdingk Thijm, daar eens wilde voorlezen uit Goethe's Faust. Een klein tafeltje en een stoel werden daarvoor in het midden van de kring geplaatst, doch toen hij zou beginnen, bleek het, dat er

366. De latere actrices Josephine Spoor (1868-1961), in 1894 gehuwd met Willem Royaards (1867-1929), en Aleida Roelofsen (1869-1937). Met deze laatste, die in 1889 als eerste in Nederland de titelrol in Nora van Ibsen vervulde, zal Erens destijds moeiteloos contact hebben aangeknoopt omdat zij een geboren Roermondse was.

367. De latere belangrijke Rotterdamse actrice Alida Klein (1873 tot 1938).

368. Anna Beukers (1868-1933) was zowel mooi als veelbelovend, maar moest reeds in 1900 wegens een zenuwziekte het toneel verlaten. M.B. Mendes da Costa schreef in zijn Tooneelherinneringen, tweede reeks, Amsterdam, 1927, p. 218, over haar: ‘Na weinig jaren door haar aangeboren lakschheid totaal geëclipseerd.’

369. Marie Seebach (1834-1897), die als chanteuse begon, maar uitgroeide tot een grote Duitse actrice.

[p. 217]

in het huis op de Nieuwezijds Voorburgwal geen exemplaar van Goethe's werken was, daar de professor zijn grote bibliotheek aan de Schilders-Academie op de Stadhouderskade bewaarde. Toen bood Biederlack, die ook aanwezig was, zich aan een volume van zijn octavo-editie op zijn kamer te gaan halen. Wij wachtten allen op zijn terugkomst, want hij woonde toen op de Herengracht, hoek Hartenstraat. Enige aanwezigen werden zenuwachtig, want het was al laat. Eindelijk verscheen Biederlack met het boek, maar toen Van der Goes zich op zijn gemak aan het tafeltje ging neerzetten, zijn voeten met de witte sokken in de lage schoenen ver vooruitstekende, werden de heer en mevrouw Cuypers en hun dochter Mia^370. zo verschrikt, dat zij ijlings opstonden om heen te gaan. Zo deden toen ook alle anderen en de voorlezer, die eerst alleen was blijven zitten en verbaasd naar al die opstaande mensen had gekeken, stond ook op en zag van zijn lezing af. Hij trok het zich niet aan en wij gingen samen met Biederlack wat napraten in een café.

Frank van der Goes was misschien wel de geestigste van de vriendenkring. Afstammeling van een oud geslacht kon hij zijn stamboom ver in de loop der eeuwen terugvoeren; ik heb ooit de oude schilder Hugo van der Goes^371. daarbij horen noemen. In ieder geval bekleedden zijn voorouders onder de Republiek de hoogste landsposten. Toen ik eens bij hem op de kamer zat en hij erover sprak welk pseudoniem hij zou kiezen voor een publikatie, haalde hij een perkamenten foliant voor de dag, waarin de genealogie van zijn familie was opgetekend en samen keken wij de namen na, die daarin voorkwamen. Hij toonde mij de naam Hack van Oudheusden en omdat daarin een mooie klank zat, zei ik, dat hij die zou kiezen en zo heeft deze socialist sommige van zijn stukken in De Nieuwe Gids onder deze naam gepubliceerd. Hij is een grand seigneur, zonder er het air van te willen aannemen en slechts zij, die hem van nabij kennen, vinden in hem een soort voornaamheid, die zelden voorkomt in onze tijd.

Bij de oprichting van De Nieuwe Gids gaf hij een diner te zijnen huize om de gebeurtenis te vieren.^372. Behalve de vijf redacteuren (Kloos, Verwey, Van der Goes, Van Eeden, Paap)

370. Zie noot 401.

371. De Vlaamse vijftiende-eeuwse schilder Hugo van der Goes.

372. Over dit inaugureel souper ook informatie in: Lodewijk van Deyssel, Gedenkschriften (editie Harry G.M. Prick), Zwolle, 1962, p. 242-244.

[p. 218]

waren aanwezig: Buitendijk,^373. specialiteit in Indische zaken; Frowein,^374. lid van De Dageraad, Charles van Deventer, Aletrino, de uitgever van het tijdschrift, Versluys, Blink^375. (de latere professor). Van Deyssel en ik; wellicht vergeet ik bij deze opsomming nog de een of ander. De naam Buitendijk was een pseudoniem; de schrijver heette eigenlijk Van der Broek en heeft verschillende stukken in De Nieuwe Gids gepubliceerd. Hij verzweeg zijn naam, om niet in conflict met de regering te komen, werd mij verteld. Hij was toen al een oud heertje met sneeuwwitte haren en een roze, baardeloos gezicht.

Aan het dessert droegen Van Deyssel en ik al dansend en gesticulerend naar links en naar rechts het lied voor ‘Jansen hier, Jansen daar, Jansen overal’. Wij hadden het samen ingestudeerd. De heer Frowein hield een toast op La jeune France, ‘het zustertijdschrift van De Nieuwe Gid’, zoals hij zei.

Frank van der Goes was de meest echte Amsterdammer, ingeleefd in het leven van zijn stad. Waar de anderen van onze kring alleen belang stelden in literatuur en uitsluitend de omgang zochten met artiesten, nam hij deel aan het politieke en sociale leven van zijn tijd en had omgang met allerlei soort van mensen, hoog en laag. Toch was hij een mens in zichzelf afgesloten, die zich alleen op bepaalde terreinen bewoog. Zo konden muziek en schilderkunst hem niet trekken en ook zwerfzucht was hem niet eigen. Reizen naar het buitenland deed hij niet; het Hollands milieu schijnt hem te hebben voldaan. Wat hem niet aantrok liet hij links liggen. Ik ken niemand, die zo weinig om reizen gaf als Van der Goes.

Zijn proza heeft het vloeiende en geestige van Paul Louis Courier,^376. min de voortvarendheid van deze.

Toen hij om zijn socialisme van de Beurs werd gedrongen met de roep: ‘Ga naar Domela Nieuwenhuis’, schreef de bekende Frankfurter Zeitung: ‘Heute wurde der Versicherungsdirektor und sozialistische Schriftsteller Van der Goes in summarischer Weise von der Amsterdamer Boerse entfernt.’ Over dit ‘in summarischer Weise’ barstten wij allen, die het lazen, in lachen uit.

373. G. Buitendijk was het pseudoniem van J. van den Broek, verbonden als leraar aan de Instelling voor Land-, Taal- en Volkenkunde te Delft. In de eerste en tweede jrg. van De Nieuwe Gids schreef hij over koloniale onderwerpen.

374. Pieter Coenraad Frederik Frowein (1854-1917) was doctor in de wis- en natuurkunde, vertaalde Uriel Acosta (1846) van Karl Gutzkow (1811-1878) en schreef een aantal brochures in radicaal-liberale geest.

375. De geograaf Hendrik Blink (1852-1931) besprak in het eerste nummer van De Nieuwe Gids, oktober 1885, p. 119-126, de eerste drie afleveringen van een Revue Coloniale Internationale.

376. Over Paul-Louis Courier (1772-1825), een Franse journalist en tevens pamflettist in Voltairiaanse en liberale zin, heeft Erens geschreven in de nrc, 16 mei 1926, avondblad, letterkundig bijblad.

[p. 219]

Professor Alberdingk Thijm hield regelmatig, ik weet niet meer of het om de veertien dagen was, literaire avondjes. Van Deyssel verzocht mij, uit naam van zijn vader, aan die letterkundige bijeenkomsten deel te nemen. Regelmatig kwamen daar dr. Cuypers en zijn vrouw,^377. die de zuster was van de gastheer, en hun kinderen Josef en Mia. Ook kwamen daar, als vrienden van Van Deyssel, Frank van der Goes en Biederlack. Ik trof er ook eens aan de broer van Van Deyssel's vader, de Leuvense hoogleraar Paul Alberdingk Thijm. Eveneens ontmoette ik daar Justus van Maurik^378. en Mathilde Sloot, de schrijfster onder de naam van Melati van Java.

Het gezelschap werd ontvangen in de salon, de langwerpige kamer op de eerste etage die uitzag op de Nieuwezijds Voorburgwal. Er werd een kopje thee gepresenteerd en op het einde van de avond sandwiches. Op verzoek van mevrouw Thijm, die altijd aanwezig was, droeg haar man eens zijn bekende vertelling De organist van den Dom uit het hoofd voor. Hij deed dat zittend. De gasten, die iets voorlazen of declameerden, gingen in het midden staan bij de ingang van de kamer. Mevrouw Thijm zat steeds bij het raam op de canapé.

Op een van die avondjes droeg Van Deyssel het nu zeer bekende sonnet van Kloos voor: ‘Ik denk altoos aan u als aan die dromen’^379...., doch het had toen bij de aanwezigen weinig succes. Ik weet nog, dat ik op zo'n avond in het hoofd kreeg eens te zien hoe ver ik het kon doorvoeren het air van een slimmerd aan te nemen. Later vernam ik door Van Deyssel, dat een jong meisje uit Rotterdam, dat ook daar was, tegen hem gezegd had: ‘Die mijnheer Erens is een slimmerik.’ Ik had dus mijn doel bereikt.

Wanneer Justus van Maurik op een der literaire avondjes bij professor Alberdingk Thijm was, gaf hij altijd een stuk van hemzelf ten beste. Gewoonlijk waren het herinneringen, realistische of typische verhalen uit zijn jeugd over mensen en dingen, die hij in Amsterdam vroeger had meegemaakt.

Ik zelf zei eens Le Hareng saur op van mijn vriend Charles Cros, een monoloog, die in Parijs toen veel succes had. Coquelin droeg hem nu en dan voor.

377. De architect Pierre J.H. Cuypers (1827-1921) trouwde in 1859 met Antoinette Alberdingk Thijm (1829-1898).

378. De zeer populaire, maar oppervlakkige, humoristische auteur Justus van Maurik (1846-1904), in het dagelijks leven sigarenfabrikant.

379. Voor de eerste maal openbaar gemaakt in De Nieuwe Gids, oktober 1885.

[p. 220]

 

Il était un grand mur blanc - nu, nu, nu,

 

Contre le mur une échelle - haute, haute, haute,

 

Et, par terre, un hareng saur - sec, sec, sec.

 

 

 

Il vient, tenant dans ses mains - sales, saks, sales,

 

Un marteau lourd, un grand clou - pointu, pointu, pointu,

 

 

 

Un peloton de ficelle - gros, gros, gros.

 

 

 

Alors il monte à l'échelle - haute, haute, haute,

 

Et plante le clou pointu - toc, toe, toe,

 

Tout en haut du grand mur hlanc - nu, nu, nu.

 

 

 

Il laisse aller le marteau - qui tombe, qui tombe, qui tombe,

 

 

 

Attache au clou la ficelle - longue, longue, longue,

 

Et, au bout le hareng saur - sec, sec, sec.

 

 

 

Il redescend l'échelle - haute, haute, haute,

 

L'emporte avec le marteau - lourd, lourd, lourd;

 

Et puis, il s'en va ailleurs - loin, loin, loin.

 

 

 

Et, depuis, le hareng saur - sec, sec, sec,

 

Au bout de cette ficelle - longue, longue, longue,

 

Très lentement se balance - toujours, toujours, toujours.

 

 

 

J'ai composé cette histoire - simple, simple, simple,

 

Pour mettre en fureur les gens - graves, graves, graves

 

Et amuser les enfants - petits, petits, petits.

Met dit stuk was men nogal ingenomen. Een andermaal, dat ik iets uit La jeune France voorlas, viel dat gedicht niet in de smaak. 's Anderen daags zond Van Maurik mij een Frans boek over de kunst van voordragen. Misschien deed hij dat uit vriendelijkheid, misschien om mij een les te geven.

Ik ontmoette hem een enkele maal in het een of ander café. Eens dat ik met Van der Goes op een avond in het bovenzaaltje

[p. 221]

van de Caves de France^380. binnenkwam, vonden wij hem daar met Rössing, de bekende toneelrecensent.^381. Wij zaten daar alle vier gemakkelijk achterovergeleund met een kop koffie en een sigaar en het samenzijn was bijzonder genoeglijk. Van Maurik had voornamelijk het woord. Hij vertelde van toen reeds voorbijgegane Amsterdamse toestanden. Hij was onuitputtelijk en het was interessant over die ouderwetse gemoedelijke Amsterdammers, over hun leven en amusementen, over de kermis en de grappige toestanden van de Nes te horen. Hij was een voortreffelijk causeur, misschien nog beter causeur dan schrijver. Hij had eigenlijk iets brutaals, was ook niet zo gemakkelijk in de omgang, doch ik ontmoette hem altijd graag.

Later werd hij boos op De Nieuwe Gids, omdat daarin een hem afbrekend stuk van Frans Netscher was geplaatst.^382. Jo van Sloten, zijn vrouw,^383. schreef toen in het weekblad De Amsterdammer enige hatelijkheden over ‘die verwijfde en erotische mannetjes’ van De Nieuwe Gids.

Het opstel van Netscher was meer geschreven om het bestaande op te ruimen en daarvoor eigen werk in de plaats te zetten dan uit innerlijke aandrang om de zogenaamde slechte kunst af te breken. Ik had er spijt van toen ik zag, dat het stuk was geplaatst. Zeer zeker, Van Maurik kwam als zuiver artiest tekort, doch hij had iets echts, ook als schrijver en hij was onderhoudend.

In die Amsterdamse tijd was ik gedurende enige maanden dramatisch chroniqueur van het weekblad De Portefuille van de toen zeer bekende Taco de Beer,^384. een baantje, dat mij door Van Deyssel was bezorgd. Mijn voorganger Jacques Grein^385. verhuisde naar Londen, de post kwam vrij en De Beer nam mij direct aan, maar hij vreesde toch, zei hij, dat hij nooit meer zulk een goede chroniqueur zou terugkrijgen, als hij had gehad. Daarin had hij gelijk; Grein schreef zijn kronieken met grote zorg en had zich in het Amsterdamse toneelleven goed ingeleefd. In Londen werd hij een bekend man.

Daar Taco de medewerkers aan zijn blad ten slotte niet betaalde, stond De Portefeuille bij de schrijvers in een slechte roep

380. Aux Caves de France, Kalverstraat 53.

381. Johan Herman Rössing (1847-1918), sinds 1886 redacteur van Het Nieuws van den Dag, waarin hij zich als een voortreffelijk toneelcriticus deed kennen. Rössing was gehuwd met de actrice Anna Sablairolles (1861-1945).

382. De derde aflevering van De Nieuwe Gids, dus die van februari 1886, opende met het stuk van Frans Netscher over Justus van Maurik.

383. Jo van Sloten, pseudoniem van Ernestina Willemina Johanna Sluijter (1863-1940), was de tweede vrouw van Justus van Maurik.

384. Voor Taco de Beer: zie noot 316. Slechts van 14 maart tot en met 1 augustus 1885 werkte Erens, onder de schuilnaam Lazarillo, mee aan de ‘Dramatische rubriek’ van De Portefeuille.

385. Jack T. Grein (1862-1935) werd in Londen de pionier van het daar, in 1891, opgerichte Independent Theatre, waar naar het voorbeeld van Antoine's Théâtre libre het naturalistische en problematische drama gepropageerd werd; zie N.G. Schoonderwoerd O.P., J.T. Grein, Ambassador of the Theatre, 1862-1934/A study in anglocontinental theatrical relations, Assen, 1963.

[p. 222]

en Van Deyssel, die de toneelkronieken schreef in het weekblad De Amsterdammer,^386. had er mij dan ook alleen ingehaald, opdat wij samen toegang tot de komedie zouden hebben. Nu zijn Taco en zijn Portefeuille reeds lang vergeten.

Vóór het vertrek van Grein naar Londen werd een afscheidsfuif belegd in Suisse,^387. waarbij een der aanwezigen, wiens naam was Naret Koning, een door hem zelfgemaakt Frans gedicht voorlas als afscheid aan de vertrekkende. Het was gesteld in zulk een Frans, dat het voor een Fransman moeilijk verstaanbaar zou zijn geweest. Deze heer was een beursman en hij zei mij in vertrouwen, dat hij met literatoren liever niets te maken wilde hebben, want dat het allemaal arme drommels waren. De afscheidsfuif, die geen bijzonder drinkgelag was (iedereen bestelde voor zijn eigen rekening een grogje of een limonade) werd door een vijfentwintigtal deelnemers bijgewoond, en verschillende toasten op Grein werden er gehouden. Van de aanwezigen herinner ik mij nog alleen Rössing, de toenmalige dramatische chroniqueur van Het Nieuws van den Dag, die in de Nederlandse journalistiek gedurende enige jaren een zekere rol heeft gespeeld, want hij bewoog zich druk als verslaggever en als journalist.

Als ik mij herinner, wat er vóór jaren in onze bijeenkomsten is bepraat en beoordeeld en als ik naga, wat er ook in andere kringen is gesproken en geschreven over literaire waarden, dan zou ik haast zeggen, dat dezelfde appreciaties van literatuur soms na honderd jaar weer opduiken, zodat men aan de zogenaamde honderdjarige kalender moet gaan denken. Het is waar, dat wij Feith en Bilderdijk op het ogenblik waarderen. En nu wil ik een paar uitspraken memoreren van 1883 en 1884, onder andere van Kloos. Ik herinner mij goed, dat ik toen met Kloos sprak over Huet; hij antwoordde mij: ‘Die is niets.’ Ik opponeerde toen: ‘Maar de stijl dan?’ Daarop antwoordde hij alleen met een schouderophalen. Zo weet ik ook, dat Verwey tegen mij zei, dat Bilderdijk volstrekt geen dichter was en zo zou ik nog meer uitingen kunnen ophalen om de geest van het nieuwe geslacht te karakteriseren. Heden appreciëren Kloos

386. Aan het weekblad De Amsterdammer werkte Erens voor de eerste maal mee op 18 november 1883. In ‘Eene vergissing’ deelt hij mee dat De Gids de tweede druk van Dans les brandes van Maurice Rollinat ten onrechte een nieuwe bundel na Les Névroses had genoemd.

387. Hôtel Suisse, Kalverstraat 22-24.

[p. 223]

en Verwey, al is het dan voor een gedeelte, Bilderdijk en Feith. En nu vraag ik: is het dan zo gek hier te spreken van een soort honderdjarige kalender? Over die wisseling van waardering valt na te denken. Wat gebeurt er?

Bij de opkomst van het nieuwe geluid der Tachtigers gingen deze geweldig tekeer tegen hun voorgangers, zowel dichters als proza-schrijvers. Dat was de stormloop. Later kwam meer en meer de bezinning en de omwentelaars zagen in, dat de talentvolle schrijvers van vroeger toch dikwijls wortelden in een reële emotie. Het gaat niet aan Bilderdijk, Feith, Huet zo maar voor niets te verklaren; de mensen die hen een tijdlang bewonderd hebben, waren toch niet allen idioot. Hoe meer wij voortschrijden in de tijd, hoe meer de omhulsels der veroudering wegvallen en wij terechtkomen bij de kern. Dan zijn wij genadig. Ja, meer dan dat: wij moeten ons gewonnen geven en wij denken en voelen ons in in de dichterzielen van voorheen; maar jaren zijn nodig geweest om de schaal van de kern te scheiden. De proef der eeuw is door Bilderdijk en Feith doorstaan. Met Vondel is dat reeds lang gebeurd; maar moeten wij ook niet bij hem veel afval constateren? Wij bewonderen hem, maar niet iedere regel, niet ieder vers.

Zo zou het mij niet verwonderen, dat binnen enige jaren een sterke reactie tegen de dichters en proza-schrijvers van De Nieuwe Gids zal plaats hebben. Een wonder is het, dat deze tot nu hebben standgehouden. Wel is er hier en daar tegen de Tachtigers opgekomen, maar de grote afbreker is nog niet opgestaan. Wat zal er van de literatuur der Tachtigers overblijven? Ik weet het niet en niemand weet het, vóórdat een eeuw is voorbijgegaan. Voorspellingen zijn dikwijls uit den boze.

Toen ik op de kostschool Rolduc op de ‘Philosophie supérieure’ was, de hoogste klasse, kwam Karel Alberdingk Thijm uit Amsterdam op de ‘sixième latine’, de laagste klasse.^388. Omdat er tussen de hogere klassen en de lagere, dat wil zeggen die van de oudere en die van de jongere leerlingen weinig of geen omgang bestond, heb ik hem toen niet gesproken. Wel herinner ik mij hem zeer duidelijk.

388. De eerste klas van het gymnasium. Karel Joan Lodewijk Alberdingk Thijm (1864-1952), bekend geworden onder de schuilnaam Lodewijk van Deyssel, arriveerde in de loop van vrijdag 1 oktober 1875 op de kostschool Rolduc in het Zuidlimburgse Kerkrade. Zijn verblijf aldaar zou hij evoceren in zijn tweede roman: De Kleine Republiek (1889, verschenen in december 1888).

[p. 224]

‘Het zoontje van professor Alberdingk Thijm’ werd al gauw om de beroemdheid van zijn vader door iedereen te Rolduc gekend. Hij was toen een klein jongetje met bleke wangen en een groot hoofd; hij droeg een brede, witte, liggende kraag. Wanneer ik mij door mijn herinnering in die tijd verplaats, zie ik hem binnenkomen en naar zijn plaats gaan in de ‘réfectoire’. Daar moesten wij vóór het eten naast de banken rechtop staan om het Benedicite^389. wanneer alle leerlingen aanwezig waren, gezamenlijk te bidden. Zo zie ik hem daar binnenschuiven, ik zeg ‘schuiven’, want dat deed hij om zich daarbij, langs de rijen der jongens gaande, een air van nonchalance of gemakkelijkheid te geven, met één hand in zijn broekzak, terwijl de duim bloot was, zijn ogen neergeslagen om niemand op dat moment in het gezicht te moeten kijken.

Ik heb hem op Rolduc nooit gesproken. Tussen jongeren en ouderen was er niet veel contact; vooral een student in de filosofie zou zich niet gauw hebben gefamihariseerd met een jongen van de laagste klasse; op die leeftijd is een verschil van enige jaren heel groot. Ik had die kleine jongen wel opgemerkt en op mijn vragen hoe hij was, zeiden de jongens, dat hij erg pedant deed, omdat zijn vader een beroemd man was. Voor de professor hadden wij groot respect, want het was tot ons, jongens op Rolduc, doorgedrongen, dat op het letterkundig congres te Maastricht, waarbij ook Nicolaas Beets tegenwoordig was, professor Thijm door een der aanwezigen werd aangevallen en dat hij toen opstond en zijn tegenstander antwoordde in een glansrijke improvisatie, die wel twintig minuten duurde. Dit wist ik door mijn neef en klasgenoot Josef Starren op Rolduc, die erbij tegenwoordig was en die de schrijver der Camera Obscura bij de uitgang zijn jas had helpen aantrekken. Hij had er altijd plezier in om dat te vertellen.

Toen ik later in Parijs was, had ik mij geabonneerd op het weekblad De Amsterdammer, dat in zijn opkomst was onder De Koo. Ik las daarin letterkundige kronieken en toneelverslagen van een zekere Van Deyssel, maar ik wist niet wie dat was. Enige tijd daarna hoorde ik, dat dit Karel Alberdingk Thijm was. In het tijdschrift van zijn vader, de Dietsche Warande,

389. Met ‘Benedicite’ (Wilt zegenen) ving het tafelgebed aan.

[p. 225]

schreef hij allerlei kleine kritieken onder verschillende pseudoniemen, zo ook onder de naam ‘Duyrcant’. Ik geloof dat hij al op zijn zestiende jaar met schrijven is begonnen.^390. Niemand wist wie zich onder het pseudoniem Van Deyssel verschool en hij polemiseerde onder die naam ook tegen Schaepman,^391. die lange tijd dacht te doen te hebben met een oudere literator. Doch er was een zekere heer Oldenkott, die in Rotterdam woonde.^392. Onder de titel van Potloodstreepjes publiceerde deze nu en dan vlugschriftjes, die een zekere geestigheid hadden. Deze heer was achter het geheim van Van Deyssel's pseudoniem gekomen en vertelde aan Schaepman, wie dat was. De doctor werd tot een woede-aanval gebracht, toen hij gewaar werd, dat hij met een jongmens van achttien jaar^393. een polemiek had gevoerd. En diezelfde jongen had als jongetje nog paardje gereden op des doctors rug, wanneer deze zich, om het kind te amuseren, op handen en voeten voortbewoog over het vloerkleed van professor Thijm's huiskamer. Geen wonder dat hij brulde: ‘O, is dat Kareltje Thijm!’

Door hetgeen ik van Van Deyssel in Parijs in de Amsterdammer las over Franse literatuur, was ik niet erg geïmponeerd geweest, daar het mij niets nieuws leerde; maar voor het Hollands publiek waren die stukken in die tijd van groot belang, daar zij mededelingen en inzichten brachten, die aan de lezerskring onbekend waren. Een kennismaking met de auteur was mij dus welkom, want ik zag op dat ogenblik in hem de jonge voortzetter en verbeteraar van het werk van Jan ten Brink. In het proza van die eerste stukken in de Amsterdammer verschenen, kwam de eigenlijke Van Deyssel nog niet uit. Dit gebeurde pas later bij de publikatie van zijn brochure Over Literatuur, gericht tegen Frans Netscher.

In het laatst van september 1883 kwam ik te Amsterdam. Het waren de laatste veertien dagen van de wereldtentoonstelling, die voor de hoofdstad een evenement was geweest. Zij was een langdurige kermis voor hen, die zich wilden amuseren.^394. In de eerste dagen, dat ik te Amsterdam was, kwam mijn vriend Biederlack, de latere bekende advocaat, toen doctorandus in de rechten, uit Utrecht over en bezocht mij. Ik

390. Van Deyssel's eerste publikatie verscheen in De Gooi- en Eemlander van 17 september 1881, vijf dagen voor zijn zeventiende verjaardag.

391. Hoogtepunt in die polemiek was Van Deyssel's brochure, Een wederwoord voor Dr. H.J.A.M. Schaepman/Nog over ‘Fransche Meesters’ (1882).

392. De jurist Bemard Oldenkott (1825-1891) keerde zich met grote felheid tegen elke vorm van liberalisme en specialiseerde zich daarbij in vinnige notities en aforismen, die hij als ‘Potloodstreepjes’ plaatste, eerst in het Rotterdamsch Weekblad, daarna in De Maasbode, later in De Gelderlander.

393. Lees: zeventien jaar.

394. Uitvoeriger hierover: Lodewijk van Deyssel, Gedenkschriften, a.w., p. 254-256.

[p. 226]

kende alleen van nabij de advocaat Munzebrock, die met mij in Leiden gestudeerd had en van hetzelfde studiejaar was. Deze was een uitstekend en hulpvaardig mens en had een nobel karakter. Ook had hij een schrander verstand. Waaraan het lag, dat hij nooit vooruitgekomen is, weet ik niet; het zat hoofdzakelijk in zijn karakter, dat de mensen niet voor zich innam, omdat het niet bekoorde. Alleen zij, die hem ietwat beter kenden, wisten dat er geen eerlijker en hulpvaardiger natuur was dan de zijne. Hij was in de laatste jaren van zijn leven advocaat in den Haag. Op een avond ging hij naar Rotterdam en wierp zich in het water. Men heeft hem later dood opgehaald. Ik had in die tijd reeds verscheidene jaren niets meer van hem gehoord, doch toen ik de waarheid vernam, was ik er bitter over bedroefd.

Toen Biederlack mij in die eerste Amsterdamse dagen bezocht, gingen wij samen dineren, en toen ik hem voorstelde na afloop van het eten ergens een kop koffie te gaan drinken, zei hij: ‘Laten wij dat in de bovenzaal van de Caves de France gaan doen, daar zit men uitstekend.’ De Caves de France was een lokaal, waar koffie en likeuren werden gedronken en dat in de tentoonstellingstijd was opgekomen. Het had op de eerste verdieping een met luxe uitgedoste zaal, waar men in dikke tapijten verzonk en enige grote pluche fauteuils (andere stoelen waren er niet) volkomen rust gaven. Toen wij op de bovenzaal kwamen, rezen er bij het zien van Biederlack drie jonge mensen zwijgend en langzaam uit hun fauteuils op, van wie één, Lodewijk van Deyssel, persoonlijk met hem bekend was. De beide anderen waren Arnold Ising, de toneelspeler en diens neef Arnold Croiset, die zich voornamelijk met historische studies bezig hield; deze laatste was in lange geklede jas. Zij waren alle drie rokende. Alle andere fauteuils en tafels waren leeg. Daar zaten alleen die drie jongemannen in een grote stilte; men hoorde er niets dan het doffe geschuifel der voorbijgangers beneden op het asfalt van de Kalverstraat. Deze drie waren vrienden van elkaar en van die avond in de Caves de France dateert ook mijn vriendschap met hen.^395.

Daarna trof ik hen nog verscheidene malen 's avonds in

395. Over Erens' vriendschap met Van Deyssel zie voorlopig ‘Uit de brieven van Frans Erens aan Lodewijk van Deyssel, 1884-1900’. in: Harry G.M. Prick, Lodewijk van Deyssel/Dertien close-ups, Amsterdam, 1964, p. 134-160. In de tweede helft van 1989 verschijnt bij Uitgeverij Cadans te Nijmegen, onder de titel Wij dronken die dag geen andere wijn, de briefwisseling tussen Van Deyssel en Erens, met aantekeningen bezorgd door Harry G.M. Prick.

[p. 227]

café Willemsen op de Heiligeweg, waar de jonge literatoren, schilders en andere artiesten 's avonds tegen tien uur aan een vast tafeltje te zamen kwamen. Daar zat ook Roodhuyzen, de later bekende politicus en directeur van Het Vaderland. Hij was in die tijd medewerker van De Amsterdammer; ik meen dat hij er toneelkritieken in schreef. Gewoonlijk was hij al de eerste aan het tafeltje, rechts van de ingang tegen de muur. Hij was bekend om zijn geestige, scherpe zetten. Hij plaagde gaarne, onder anderen Van Deyssel, die om zijn deftigheid zijn spotlust opwekte. Eens had deze twee eieren besteld en had die vóór zich op zijn bord liggen, maar Roodhuyzen nam ze voor de grap weg. Toen zei Van Deyssel: ‘Ik zet het je, ze op een geschikte manier terug te leggen.’ De ander vond niet de ware truc om ze op een geestige manier op het bord terug te krijgen en moest het ten slotte zo maar klakkeloos doen.

Later, ik meen in 1886, gaf Van Deyssel zijn brochure uit tegen Netscher. Na het stuk, waarin hij gezegd had de Hollandse literatuur te willen opstoten naar de hoogte en naar het niveau van andere naties, was dit geschrift: Over Literatuur tegen Frans Netscher gericht, hem aanleiding een harde slag te doen, een geluid aan te heffen, dat met macht zou weerklinken. Het was een daad, zoals er tot die dag nog geen in de Nederlandse literatuur was verricht.

Van toen af was hij de man, die het eigenlijke nieuwe geluid in de Nederlandse literatuur heeft gebracht. Vooral daar is hij nieuw, waar de klank door en door Hollands is. Het is door zijn geluid, dat met hem een nieuwe periode in de Nederlandse literatuur is begonnen en hij heeft door zijn geluid de bouwmaterialen aangebracht, waarmee die literatuur is opgetrokken. Dit is zijn betekenis en zijn grote verdienste. Het prachtige geluid van Gorter is een klankvoortzetting van dat van Van Deyssel.

Wel omvat Van Deyssel stevig zijn geluid, maar soms verliest hij de beheersing en dan komen daaruit op zieningen die verwarrend werken op de logische loop. Ook is het te luid spreken een exces der kwaliteiten, die streven naar harmonie.

[p. 228]

Uit de harmonie alleen worden de dingen geboren en niet uit de min of meer luide toon. Doch niet dikwijls heeft hij die laten horen en wanneer zijn wil met geluid en begrip in volkomen harmonie was, is een afgewerkt beeld van schoonheid ontstaan.

De bewondering van vele minder-intelligente lezers ging bij voorkeur naar het excessieve, waarin juist de min zwaar wegende ideeën waren verwerkt, want de scheldpartijen behoren niet tot Van Deyssel's beste werk.

Zijn meest schitterende produktie ligt op kritisch terrein. Als schepper van levende gestalten is hij slechts bij uitzondering opgetreden en blijft daarin bij onze beste romanschrijvers ten achter. Toch staat zijn werk, hoewel hoofdzakelijk kritisch en analytisch, over het algemeen boven dat van menig modern verteller in onze literatuur. En dit is een bewijs, dat wanneer een kritiek en een roman naast elkander staan, de kritiek van meer betekenis kan zijn dan de roman. De meerderheid en het verschil kunnen hier zitten in het intrinsieke van de stofbehandeling, in de kwaliteit van de volzin, in de scherpte van de analyse, in de blik op de wereld der gedachte.

Als schepper van een andere toon had Van Deyssel een voorganger in Multatuli doch diens geluid was magerder en peziger. Tegen diens invloed is dan ook niet door De Nieuwe Gids gereageerd, de mannen van Tachtig hebben zijn klanken als echt erkend. Ook Multatuli was geen schepper van gestalten en het is wel een eigenaardig lot van de Nederlandse literatuur, dat het voomamelijk critici en betogers zijn geweest, die het nieuwe geluid hebben aangebracht. Het is alsof zij de rol van zaaier moesten vervullen, doch slechts ten halve konden oogsten.

Niettemin bevatten Een Liefde en De Kleine Republiek prachtige gedeelten, die Van Looy's Jaapje verre overtreffen en ook Couperus aan intensiteit van leven te boven gaan, doch Van Deyssel's merkwaardigste stuk literatuur is zeker zijn Menschen en Bergen.^396. Naar mijn mening is het enig in onze gehele letterkunde. Ook in een andere taal ken ik niets, dat daarop lijkt. Doch het is meer als tour de force te beschouwen. Het mist die uitvloeiingen van menselijkheid, die voor volmaakte en be-

396. Zie noot 339.

[p. 229]

vredigende schoonheid noodzakelijk is. Om ervan te genieten moet men zijn geest ertoe zetten, als voor een op te lossen mathematisch probleem.^397.

Hij is ook de auteur van dat kleinood der Nederlandse literatuur Uit het leven van Frank Rozelaar, het boek vol menselijke mystiek. Had hij alleen dit boek geschreven en geen letter meer, zijn naam zou nooit vergeten worden, zolang de Nederlandse taal zal leven.^398.

Naar mijn mening is Van Deyssel's oeuvre, en daaruit juist het beste gedeelte, niet in een andere taal over te brengen, zonder de eigenlijke Hollandse geur te verliezen en dit is wel een bewijs, dat de sappen van zijn werk essentieel Hollands zijn. Dit essentieel-Hollandse spreekt niet in het nadeel, doch ook niet in het voordeel der schoonheid daarvan. Wij vinden bij hem dat echt-Hollandse, dat wij ook in Bredero aantreffen. Dat essentieel-Hollandse is zeer speciaal, in een andere literatuur wordt niets overeenkomstigs daarmee gevonden en dat is de zeer eenvoudige reden, waarom onze letterkunde nooit in den vreemde de bekendheid kan verwerven, die aan die van andere volken wel is ten deel gevallen.

Van Deyssel's proza bestaat uit stevig geconstrueerde volzinnen. Het behoort tot het beste van onze taal en bereikt als kunst de hoogte van dat van Marnix. Het is zwaarder van beweging dan het proza van Kloos, dat als sierlijke constructie een ciceroniaanse zwaai heeft. Niet alleen de hoofdzin, maar ook de nevenzinnen zijn bij Van Deyssel vol van betekenis. In tegenstelling met dat van vele der nieuwste Nederlandse schrijvers vervalt zijn proza (ik bedoel vooral dat van het begin dezer eeuw) nooit in het vage, is sappig van leven en zwaar van inhoud. Er spreekt uit een glorieuze macht.

Jammer, dat wij Van Deyssel's voortreffelijkheden nooit volkomen aan Europa's andere volken kunnen duidelijk maken. Dat is nu eenmaal ons lot van Nederlanders.

Denkend over deze zeer bijzondere man en zijn werk, zou ik te veel van dit laatste gaan spreken, maar mijn herinneringen wil ik meer laten gaan over de man zelf en onze oude lange bekendheid.

397. Zie thans ‘Ontstaan en achtergronden van Menschen en Bergen’, in: Lodewijk van Deyssel/Dertien close-ups, a.w., p.65-83, en Jan Willem van der Weij, Met zulk een vreemde stem zoo vreemd een woord/De Prozagedichten van Lodewijk van Deyssel, Doctoraalscriptie Nederlands, Vrije Universiteit, Amsterdam, 1987, p. 16-48.

398. Bij verschijning werd dit boek uitvoerig door Erens besproken in het weekblad De Amsterdammer van 2 en 16 juli 1911, herdrukt in Gangen en wegen, Bussum, 1912, p. 74-86.

[p. 230]

In 1885 of '86 werkte hij hard aan zijn roman Een Liefde. Hij woonde toen bij zijn ouders en had een kamer op de tweede verdieping aan de achterkant van het huis. Daar werkte hij aan de tafel midden in de kamer; in de hoek naast het raam stond zijn bed. Hij ontving in die tijd niemand van de kennissen. De meiden hadden stipte orders om niemand binnen te laten en steeds ‘niet thuis’ te geven. Ik kreeg echter altijd toegang en werd verzocht naar boven te gaan, wanneer ik mij aanmeldde. Wij werden dus niet gestoord. Gewoonlijk ging ik 's avonds na het eten tegen negen uur. Hij las mij dan het gedeelte voor uit Een Liefde, dat hij juist had voltooid.^399.

Des namiddags kwam hij mij in die tijd tegen vier uur bijna iedere dag bezoeken. Wij maakten dan te zamen een wandeling, meestal in het Vondelpark. Dat was gemakkelijk, omdat ik omstreeks die tijd van de Badlaan naar de Stadhouderskade bij het Vondelpark was verhuisd.^400.

Die wandelingen waren zeer eigenaardig. Meestal spraken wij niet veel samen. Soms kwam liij bij mij in de kamer binnen en maakte een buiging zonder een woord te spreken. Ik boog terug, gaf evenmin enig geluid en bood de bezoeker een stoel aan. Dan ging ik naar mijn slaapkamer, nam hoed, stok en overjas. Van Deyssel rees zeer langzaam op van zijn stoel; ik deed zwijgend de deur open en liet de zwijgende vriend het eerst uitgaan. Ik volgde hem.

Er werd naar het Vondelpark gewandeld. Wij bewogen ons daar meer dan een uur lang, maar het zwijgen bleef gedurende de wandeling gehandhaafd, terwijl wij strak voor ons uit staarden. Wanneer wij vanuit het park bij het grote hek op de Stadhouderskade waren teruggekomen, vond ik dáár de geschikte plaats om afscheid te nemen. Wij bogen zwijgend voor elkaar. Evenzeer zonder een woord te spreken gaven wij elkaar de hand. Ik ging rechts, naar huis, en hij naar links over het Leidseplein. Ik herinner mij, dat sommige voorbijgangers ons op die wandeling nakeken en zich half omdraaiend bleven staan; voor hen moeten die zwijgende mannen iets raadselachtigs hebben gehad.

Een andere dag zei ik in het wilde weg: ‘Laten wij vandaag

399. In mijn nawoord bij de heruitgave van de eerste druk van Een Liefde, Den Haag, 1974, heb ik er al op gewezen dat Erens in deze en in de voorafgaande alinea twee perioden door elkaar haalt: die van zijn zeer frequente omgang met Van Deyssel, zowel 's avonds op diens kamer als in de vroege namiddaguren tijdens him gezamenlijke wandelingen, - een periode, die zich ongeveer uitstrekte van september 1884 tot september 1885, toen Van Deyssel al bijna een jaar lang niet meer naar het manuscript van zijn roman had omgezien, en de periode oktober 1885 tot april 1886, toen Van Deyssel zijn manuscript weer voor de dag haalde om het te voltooien.

400. Naar hetadres Stadhouderskade 28 verhuisde Erens in mei 1885.

[p. 231]

naar de Czaar Peterstraat wandelen’, en dan gingen wij, blij met dit gefingeerde doel. De vage ondergrond van dit voorstel (als ik mij goed bezin) was het streven naar afwisseling, het zich werpen in het onbekende. Wij kwamen weer terug aan onze bezigheden, alsof wij een taak hadden volbracht.

Die omgang van ons beiden was een eigenaardige. Wij bleven steeds op een afstand van elkaar in een soort vrije bewegingssfeer, ieder voor zich denkend, mediterend, terwijl wij naast elkander liepen of zaten. Moeilijk zou een ander mens zijn te vinden, in staat tot zulk een omgang, doch Van Deyssel was daarvoor de geschikte persoonlijkheid. Confidenties aan elkander wekten nooit na uiting een zekere soort leegte, zoals bij de meeste mensen. Ieder bleef zichzelf volkomen in bezit houden.

Een der zeer weinige mensen, die bij een vertrouwelijke mededeling of bij een bekentenis van tekortkomingen niet verliezen, is Van Deyssel. Een vast aaneengesloten persoonlijkheid vermindert niet in kracht door een bekentenis, die voor haar is de noodzakelijk evoluerende vitaliteit. Doch het zij nog eens gezegd: dergelijke naturen zijn uitzonderingen. Wanneer Van Deyssel zijn zwakheden blootlegde aan zijn omgeving of zijn vrienden bleef hij altijd dezelfde en zijn persoonlijkheid verminderde niet. De oorzaak daarvan schijnt te zijn, dat hij zijn gebreken en feilen vermocht te objectiveren. Men heeft dit, naar ik meen, ook van Goethe gezegd. Bekentenissen van hem, die toch de waarheid bevatten, werden somtijds door de anderen als verzonnen beschouwd, omdat ze op pure bedenksels geleken. Deze manier van zich blootgeven is een gewettigde; doch niet iedereen is in staat dit op een wijze te doen, zó, dat de intieme feiten of zelfs misstappen geen zwakheden lijken.

Van Deyssel is de man, die zijn zwakheden tot sterkte heeft omgewerkt. Wanneer hij sommige dingen bekende, was het alsof hij ze uit een boek vóórlas. Hij verstond de kunst de literatuur met het leven en het leven met de literatuur volkomen te vereenzelvigen. De levensfeiten, welke hij vertelde, schenen literatuur en zo drongen sommige zijner verhalen, zijner bekentenissen niet door: ik geloofde niet volkomen, dat zij werkelijkheid waren.

[p. 232]

Zo vertelde hij mij toevallig op een avond tegen twaalf uur, toen ik nog bij hem op zijn kamer zat, dat Mia Cuypers, een nicht van hem, met een Chinees zou gaan trouwen.^401. Maar hij vertelde mij dat op een manier, dat ik pertinent weigerde het te geloven, waarop hij mij uitdagend voorstelde naar zijn vader te gaan, die nog aan het werk was en te horen wat deze ervan zei. Ik vond dat goed, wij gingen een trap naar beneden en hij klopte aan de kamerdeur. Wij werden binnengeroepen. De professor zat daar met allerlei paperassen vóór zich te werken. Hij rees op in al zijn lengte en verzocht ons te gaan zitten.

‘Wij wilden u alleen maar vragen of het waar is, dat onze nicht met een Chinees gaat trouwen,’ zei Karel, ‘mijnheer Erens wil het niet geloven.’

‘Men zegt het,’ antwoordde de professor en ik wist genoeg.

Mia Cuypers was een mooi blond meisje, enigszins stil en week in haar optreden. Van Deyssel is er min of meer verliefd op geweest. Of zij zijn liefde beantwoord heeft, weet ik niet. In ieder geval heeft die jeugdliefde niet lang geduurd. Hij was nog maar een jongen; ik veronderstel dat ze speelde tussen zijn zeventiende en negentiende jaar.

Toen Van Deyssel mij verteld had, dat hij van plan was te trouwen, wilde ik het ook niet geloven. Hij was nog zo jong en hoewel hij er allerlei bijzonderheden bij vertelde, deed hij dat op een manier, die mij liet denken dat hij maar wat verzon en bezig was een nieuwe roman te componeren.

Enige weken gingen voorbij, toen het mij opeens duidelijk werd, dat hij de waarheid had gesproken. Bij de wisselvalligheden van onze omgang hadden wij soms gedurende enige weken of maanden de gewoonte elkaar in een bepaald café te ontmoeten. Zo kwamen wij: Ising, Mendes da Costa, Van Deyssel en ik, in de winter vóór zijn huwelijk regelmatig tegen vijf uur des namiddags samen in het Panopticum aan de Amstelstraat.^402. Midden in de zaal speelde gewoonlijk tegen die tijd een orkest van in het wit geklede Weense dames. Wij gingen meestal zeer ver verwijderd daarvan zitten, dichter bij de vensters van de straat in de laagte, want met een paar treden kwam men in de muziekzaal, die iets hoger lag. Het was er

401. In de zomer van 1883 was er een romance ontloken tussen Mia Cuypers (1864-1944) en de Chinees F.G. Taen-Err-Toung. Hun huwelijk werd voltrokken op 27 april 1886. Alle informatie hierover in mijn nawoord bij de heruitgave van Van Deyssel's novelle Blank en Geel, Amsterdam, 1979, p. 135-148.

402. Het Panopticum was de, om historische redenen, populair geworden benaming van Café Roetemeijer, Amstelstraat 14-18.

[p. 233]

weinig druk. Er waren slechts enige mensen, hier en daar aan tafeltjes verspreid. Wij zaten in onze buurt heel alleen. Van Deyssel zat op de canapé naast Ising, ik aan de andere kant van het tafeltje op een stoel. Mendes was al weggegaan. Ieder dronken we een bittertje. Wij praatten stil over allerlei, maar weinig. Ising wist er nog niets van, dat Van Deyssel Cato Horyaans, het dienstmeisje zijner ouders, ten huwelijk wilde vragen.^403. Met het gezicht naar Ising gekeerd zei hij plotseling, dat hij dat wilde doen en hij begon te snikken en te huilen. Ising en ik, wij zwegen en ik herinner mij nog het suizen van het gaslicht onder dat stilzwijgen. Lange tijd zeiden wij allen niets meer en Ising en ik bleven onbeweeglijk zitten. Toen zei Ising tegen Van Deyssel: ‘Ik vind het zeer mooi van je.’^404. Van Deyssel ging door met huilen en wij zwegen verder. Ik wist nu, dat ik niet meer behoefde te twijfelen aan Van Deyssel's woorden ten opzichte van zijn voorgenomen huwelijk. De emotie kon niet liegen. Het was een van die momenten, zoals zij onder vrienden zelden voorkomen en zij komen alleen onder werkelijke vrienden voor. Zij worden niet licht vergeten. Het zijn de suprême momenten van de menselijke omgang, waarin alles zwijgt, waarbij het hoofd neerzinkt op de borst in nadenken, waarbij in rust de essenties der dingen aan ons voorbijtrekken, die wij - zelf in rust zijnde - verwonderd aanschouwen.

Aardig was het 's avonds met Van Deyssel uit te gaan. Wij bezochten dan het kleine theater tegenover het Panopticum,^405. ook het operette-theater van Prot.^406. Vooral het eerste ligt nog vers in mijn geheugen. Daar werden kleine vaudevilles gegeven, alle plaatsen kostten er 75 cent, ‘vertering inbegrepen’. Die vertering was voor de meesten een warm glas punch. Wij zaten gewoonlijk op de eerste rij. Ik herinner mij nog mevrouw De Boer-Van Rijk in haar jeugd daar te hebben zien spelen.^407. Ook bij Prot zaten wij gewoonlijk op de eerste rij en daar viel Van Deyssel in het oog bij mevrouw Buderman-Van Dijk, de bekende operette-zangeres.^408. Wij gingen ook wel naar de Nes om in Victoria^409. de een of andere voordrachtkunstenaar te horen. Ik heb er ook Solser gehoord en later met hem kennis

403. De kerkelijke inzegening van Van Deyssel's huwelijk met Cateau B. Horyaans (1864-1941) vond plaats in de kerk van de H. Bonifacius aan de Parkstraat te Amsterdam op 26 mei 1887.

404. Deze woorden van Ising zouden gemakkelijk de indruk kunnen wekken dat overwegingen van ridderlijkheid Van Deyssel tot zijn huwelijk deden besluiten. Dergelijke overwegingen waren hierbij echter niet in het spel. Al sinds het negentiende levensjaar - en wellicht nog vroeger - stond het voor Van Deyssel vast, dat hij te eniger tijd Cateau Horyaans een huwelijksaanzoek zou doen; zie in dit verband: Harry G.M. Prick, ‘Een ware geschiedenis’, in: Maatstaf, februari 1971, p. 718-724.

405. Dat moet de Salon des Variétés zijn geweest, Amstelstraat hoek Paardenstraat.

406. Theater Frascati, in de volksmond ‘Prot’ genoemd, omdat het onder directie stond van Gustave Prot, die dit theater in 1879 opende aan de Plantage Middenlaan.

407. Inderdaad trad Esther de Boer-van Rijk (1853-1937) in 1883 op in de Salon des Variétés.

408. De operette-diva Mien van Dijk, in 1872 gehuwd met de operette-acteur Jan Buderman (1851-1920).

409. Het in 1884 opgerichte café-chantant Victoria, Nes 15-13, in de wandeling de Vic of de Fik geheten.

[p. 234]

gemaakt bij Willemsen.^410. Hij was ook grappig in het gesprek. Soms trokken wij samen naar Tivoli in de Nes of naar Frits van Haarlem,^411. waar opzichtig geklede juffrouwen allerlei chansons ten beste gaven; meestal waren het Françaises. Nu en dan trad er een komiek naar voren, die een voordracht hield. Daar kwamen dan dikwijls die gezwollen uitdrukkingen in voor, die Van Deyssel later zijn slachtoffers, als Smit Kleine, naar het hoofd wierp. Querido heeft hem dat na willen doen. Hij deed het op kranige wijze, maar Van Deyssel haalde het uit de bron en Querido had het uit de tweede hand.

De oude Van Lier,^412. die goed met Van Deyssel bekend was, had een klein stukje van hem aangenomen om het op zijn toneel te laten spelen. Het heette Wederzien. Bij de eerste opvoering was de zaal tamelijk leeg, wel bewoog de bekende advocaat Levy zich in rok en witte das door het schaarse publiek.

Wederzien had weinig succes en 's anderen daags schreef Calish, de verslaggever van het Handelsblad: ‘Wij hopen dit stuk nooit weer te zien.’^413.

Toen Van Deyssel trouwde, vestigde hij zich in Belgisch Luxemburg te Mont lez Houffalize. Hij huurde een villa, die boven op een berg lag. Het was daar een weinig bewoonde streek; brede, eenzame wegen en hier en daar een bosje. Het dorp Houffalize lag op twintig minuten afstand van de woning en het stadje Laroche, bekend ook door het verblijf van de familie Perk, was een paar uur ervan verwijderd. De jonge literatoren schenen voor die streek een voorkeur te hebben; van Oscar Wilde is bekend, dat hij er ook een tijdlang verblijf heeft gehouden.^414. Die keuze van woning te Mont mag wel gelukkig heten. Heerlijk lag het huis op de berg en men zag vandaar ver in de rondte. Het was een punt, vanwaaruit, zoals Van Deyssel zei, hij van tijd tot tijd literaire werken de wereld in wilde werpen. Het voornaamste dat hij daar heeft geschreven is zijn Kleine Republiek. Toen hij er een paar maanden was, kwamen zijn vader en moeder er logeren. Later ging ik ook erheen. Het was in het begin van december.^415. Ik herinner mij nog de aankomst 's avonds. Ik was van Gouvy met de omnibus gegaan en omdat deze mij niet verder bracht dan

410. Op 26 februari 1934 liet Van Deyssel aan Erens weten: ‘Gij schrijft dat wij den komischen zanger Solser gingen hooren en later in café Willemsen wel met hem ons daar amuseerden. Dit is, wat míj aangaat, ook een vergissing. Toevallig heb ik den toen zoo vermaarden Solser niet gehoord noch ooit gezien.’ Erens werd dus niet door Van Deyssel vergezeld toen hij, in de Vic, Michel Solser (1865-1893) toejuichte. De grote aatrekkingskracht van dit etablissement was nu juist deze komiek die, toen hij in zijn voorlaatste levensjaar aan het toneel ging, daarmee aan de Vic de nekslag gaf.

411. In de van 1863 daterende schouwburg Tivoli werden van 1884 tot 1889 variétévoorstellingen gegeven door Frits van Haarlem (1854 tot 1927), die van 1893-1916 directeur was van Carré.

412. De acteur en theaterdirecteur Abraham van Lier (1812-1887), van 1852-1887 directeur van het Grand Théâtre in de Amstelstraat.

413. Aan Wederzien, voor de eerste maal opgevoerd op 10 april 1883, heeft Frank Ligtvoet in 1982 de doctoraalscriptie, ‘Lodewijk van Deyssel's toneelspel Wederzien’ gewijd. Universiteit van Amsterdam, 141 pp.

414. Oscar Wilde en diens vriend Rennell Rodd, alsmede Rodd's ouders en zuster, verbleven in juli 1879 in Hôtel Meunier te Laroche; zie: Richard Ellmann, Oscar Wilde, London, 1987, p.124.

415. Erens arriveerde op de door Van Deyssel bewoonde Villa des Chéras in het avonduur van 24 november 1887.

[p. 235]

onder aan de berg, moest ik nog een stuk lopen voordat ik aan het huis was.^416. Het was al donker toen ik aankwam; in de eetkamer brandde een dertigtal kaarsen in een lustre en er volgde een diner en règle, dat ik op deze afgelegen plaats zeker niet had verwacht. In de dagen, die ik daar doorbracht, gingen wij. Van Deyssel, zijn vrouw en ik, nu en dan wandelen in de omtrek. De vorige bewoner der villa, die een groot jager scheen te zijn geweest, had zes geweren daar achtergelaten en op onze wandelingen nam ik er steeds een mee, dat geladen was. Ik schoot op de voorbijvliegende kraaien; wild durfde ik niet gaan opsporen, omdat ik geen stroper wilde worden. Als ik bleef stil staan om aan te leggen, vlogen Van Deyssel en zijn vrouw achteruit^417. en mijn schot klonk langs de bergen van de omtrek met ver zich verspreidend geluid in het winterlandschap. Daar bij Houffalize heeft Van Deyssel kalme en vruchtbare dagen gekend.

Het mag wel een gelukkig samentreffen heten, dat de groots aangelegde dichter en proza-schrijver Josef Alberdingk Thijm een zo begaafde zoon heeft gehad als Karel. Ten onrechte is de vader op de achtergrond geraakt voor de zoon; ten onrechte, want hij was een groot dichter, wat zijn zoon niet is, die zich alleen als proza-schrijver heeft geopenbaard. Een enkel sonnet van hem, in De Nieuwe Gids,^418. is een uitzondering en vermag hem, alhoewel het zijn schoonheid heeft, niet de naam van dichter te geven.

De vader was een uitnemend toneelcriticus en zelfs, in zijn tijd, een kundig beoordelaar van schilderijen.^419.

Josephus Albertus was een man van hoog intellect; bij hem gehoorzaamde het gevoel aan de wetten van het verstand. Bij de zoon is gevoel en intuïtie het voornaamste. Wanneer deze hem de weg hadden gewezen, volgde hij door dik en dun die aandrang en hield zijn loop niet in, vóórdat hij de top van zijn sentiment had bereikt. Dan schreeuwde hij het uit, zag naar niemand om, dempte zijn stem niet meer door de invloed van de een of andere consideratie. Alléén wilde hij zijn op de hoogvlakte van zijn persoonlijkheid en hij bekeek met schampere

416. Op 26 februari 1934 wees Van Deyssel Erens erop: ‘Gij schrijft, dat gij te Mont-lez-Houffalize, na den omnibus verlaten te hebben den berg moest beklimmen, waarop mijn woning zich bevond. Een vergissing. Het huis lag op de zelfde hoogte als de door den omnibus bereden weg.’

417. Tot minstens driemaal toe heeft Van Deyssel mij kenbaar gemaakt dat hij dit een bedenkelijke passage vond. Volgens hem vertelde Erens het zo, alsof de beweging van zijn vrouw en van hemzelf veroorzaakt werd door geringe vertrouwdheid met vuurwapens en met iets zo ontzettends als een geweerschot. Van Deyssel verzocht mij echter, met nadruk, van hem wel te willen aannemen dat de toedracht feitelijk geheel anders was: wij deinsden namelijk schertsenderwijs achteruit met een van die vriendschappelijk plagende of ironische bewegingen, die men ook, in een luimig gestemd gezelschap, bij voorbeeld jegens de knal van een champagnekurk kan doen. Van Deyssel wilde niet de mogelijkheid uitsluiten dat Erens zijn voorstelling van zaken geheel argeloos en te goeder trouw heeft gegeven, dat hij namelijk werkelijk dit achteruitdeinzen aan echt schrikken heeft toegeschreven. Maar toch óók bleef het mogelijk dat Erens deze beweging juist heeft begrepen en dán zou zijn schrijven een redelijke repliek op die beweging zijn. Immers, zo vond Van Deyssel, een krasser aanval dan in het geval van de champagnekurk, hield onze beweging in op de geweerschot-losser, daar toch onze schrik het waarschijnlijkst kon gelden de persoon van de schieter en dus gelijk zijn aan de ontsteltenis over een bij ongeluk gedaan pistoolschot door een kind. En zó bezien ware deze passage in de memoires van Erens iets als een niet onaardige wraakneming op lange termijn!

418. Bedoeld is ‘Ik ben in eenzaamheid niet meer alleen’, in De Nieuwe Gids, december 1885. Zie het gelijknamige opstel in: Lodewijk van Deyssel/Dertien close-ups, a.w., p.24-29.

419. Zie over Josephus Albertus Alberdingk Thijm (1820-1889): Lodewijk van Deyssel, De wereld van mijn Vader. Met een voorwoord en voorzien van aantekeningen, bezorgd door Harry G.M. Prick, Amsterdam/Brussel, 1986, of: Gerard Brom, Alberdingk Thijm, Utrecht/Antwerpen, 1956.

[p. 236]

minachting van boven uit de hoogte iedereen, die op het vlak van het meer gewone zich bevond. Een intiem gevoel van superioriteit ten opzichte van zijn vader was bij hem aanwezig en hoewel hij daarin slechts in enkele punten gelijk had, was hem dat gevoel nodig om zijn persoonlijkheid als auteur te handhaven.

Wanneer ik zeg, dat hij slechts in enkele punten gelijk had, wil ik niet beweren, dat hij zich overschatte, maar wel, dat zijn houding naar buiten soms een vergissing was. Nu de tijd de gelegenheid heeft gegeven tot objectief oordelen, zien wij in, dat de persoonlijkheid van de vader niet voor die van de zoon behoeft onder te doen.

Mogelijk is door Karel een grotere hoogte als schrijver bereikt, maar toch is in de persoonlijkheid van Josephus Albertus meer evenwicht te vinden. Wanneer de Nederlanders iemand hadden moeten zoeken om het land te vertegenwoordigen, hadden zij niets beters kunnen doen, dan professor Josef Alberdingk Thijm af te vaardigen. Hij was een spreker en redenaar van het eerste soort.

In het eerste jaar dat ik student was in Leiden, woonde ik in particuliere kring in Den Haag een lezing bij van professor Thijm, die werd ingeleid door de bekende Herman Agatho Abraham des Amorie van der Hoeven, de schrijver van de opzienbarende brochure over de Cirkelgang der Menschheid.^420. Hij stelde Thijm aan de aanwezigen voor in een enthousiaste speech, waarin hij hem noemde de Koning der katholieke Nederlandse letterkunde. Zoals men weet was Abraham des Amorie van der Hoeven katholiek geworden. Zijn vader was predikant en had ooit op de kansel in de protestantse kerk voor de Paus gebeden.

In de laatste tijd is al meer de opmerking gemaakt, dat de conversatie achteruitgaat, evenals het brieven schrijven, dat in vroegere tijden soms het kunstwerk nabij kwam. In de salons zondert men zich af en begint het bridgespel; de gastvrouw weet niet beter haar invités bezig te houden. De oorzaken van deze decadentie zal ik niet nagaan, maar een feit is het, dat er weinig mensen meer worden gevonden, die door een schitte-

420. Verschenen in 1876.

[p. 237]

rende conversatie uitmunten. Professor Alberdingk Thijm was geestdriftig over de conversatie van Da Costa. Wij, mensen van de laatste veertig of vijftig jaar, hebben in Nederland geen betere prater gekend dan Van Deyssel. Ik herinner mij, dat Kloos mij eens zei: ‘Als Karel wat vertelt, dan is het als een boek. Je zoudt het zó kunnen opschrijven.’

En inderdaad. Karel hield de toehoorder vast geboeid, hij liet hem niet los. Het was een spel van woorden, die ieder raak sloegen. Men kon hem aanhoren een uur lang zonder de geringste verveling. Hijzelf vertelde mij, dat Bolland hem eens van zijn stoel had gepraat, in werkelijke zin.^421. De filosoof was, zoals bekend is, een geweldig prater, doch voor zover ik kan afleiden uit hetgeen ik van hem weet, had hij niet in zijn woorden die bekoorlijkheid, die Van Deyssel erin wist te leggen. En niet alleen is Karel zeldzaam als prater, maar ook schitterend als redenaar en als improvisator. Men mag gerust aannemen, dat het literaire werk van Van Deyssel slechts de helft is van zijn persoonlijkheid en wie hem niet heeft bijgewoond, kan niet volkomen over hem oordelen, want hij is een dier zeldzame mensen, die in een land slechts bij uitzondering voorkomen. Wij die hem hebben bijgewoond, wij weten dat alles. Die woorden zijn vervlogen, maar de klank en de harmonie hangt nog in onze hersens vast met de gouden draden der herinnering.

In het algemeen wordt de kunst der gróte welsprekendheid weinig meer gevonden. Ongeveer zeventig jaar geleden schijnt zij in Emilio Castelar, de Spaanse politicus, haar toppunt te hebben bereikt. Het was eigenaardig daarover mensen te horen, die hem in de politiek hadden meegemaakt. Als hij zijn redevoering begon, zwaaiden zijn tegenstanders met hun armen om zijn woorden af te weren, zij zetten hun tanden op elkaar en zeiden in zichzelf: ‘Praat maar raak, ditmaal zul je mij niet overtuigen.’ Doch naarmate zij luisterden kwamen zij meer en meer onder de invloed van de redenaar en als Castelar had uitgepraat, moesten zij met inspanning van hun wil de indruk van zich afschudden.

De welsprekendheid van vroegere dagen heeft plaats ge-

421. Dit gebeuren wordt ook gememoreerd door Van Deyssel in zijn ‘In memoriam Professor G.J.P.J. Bolland’, in: Nieuwe Kritieken, Amsterdam, 1929, p. 8-16.

[p. 238]

maakt voor het meer zakelijke en eenvoudige betoog. Er is teruggang in het brievenschrijven, teruggang in de conversatie, teruggang in de welsprekendheid. In zeker opzicht is dat te betreuren; het is een teken des tijds, die het intellectuele genot in de laatste vijfentwintig jaren op de achtergrond heeft gedrongen.

Het zeventigste jaar is meestal een keerpunt in het mensenleven. De diepe bezinning en de concentratie van de ouderdom moeten dan komen, wanneer zij niet reeds eerder de ziel hebben doordrongen. Wanneer de zeventigjarige terugziet op zijn leven, komt het hem voor, dat hij heeft geijverd voor veel, dat hem nu onverschillig is en de ondergrond der dingen, die meer duidelijk is geworden aan de blik der oude ogen, bleek een bodem, waarin vele tegenstellingen niet konden blijven bestaan.

Voor wie zeventig jaar is geworden, is meestal het levenswerk volbracht en bestaat de taak in het voltooien. Van Deyssel kan tevreden zijn, want tot nu toe heeft hij zich gehandhaafd op de hoogvlakte. Het afdalen is mensenlot en met een kleine variatie zou ik willen zeggen:

La vie est une montagne haute;
On la monte en chantant,
On pleure en descendant la côte.

Nu ik zelf al een stuk het zeventigste jaar voorbij ben en reeds ver ben gevorderd in de afdaling der levenshelling, wil ik bij deze datum, 22 september 1934, mij in mijzelf bezinnen en nog eens uiten, wat ik in mij omdraag omtrent de mens en de schrijver Karel Alberdingk Thijm.

Wanneer ik over hem denk, over onze gesprekken, over zijn uitingen, over de mededeling van zijn wezen, dan zeg ik, dat hij de meest ongewone persoonlijkheid is, die ik in mijn leven heb ontmoet. Hoe ongewoon zijn persoonlijkheid is, weet ik misschien alleen. Hij houdt er zeker drie, misschien wel vier manieren van schrijven op na: de joumalistische, de superieure

[p. 239]

causerie-toon, die der hoge kunst, en die manieren gebruikt hij door elkaar naar onderwerp en stemming. Hem is geen door hemzelf onbegrepen woord ontglipt en ieder, die hem leest voelt zijn diepe overtuiging en zijn volle zelfbewustzijn. Hij heeft zijn uitgestrekte persoonlijkheid met een muur omgeven, die hij heeft verdedigd zijn leven lang. Hij heeft zich niet laten gaan en hij heeft zich niet overgegeven, maar hij heeft zijn lezers teruggeduwd naar de uiterste rand van het vlak zijner persoonlijkheid en ze verwijderd gehouden van zijn intieme zielekern. En toch heeft hij op deze oppervlakte het volle licht laten schijnen en de globale voorstelling zowel als de meest kleine details worden door hem geopenbaard.

Deze mens heeft zoveel verschillende schrijversaspecten, dat het moeilijk is zich een enigszins synthetisch oordeel over hem te vormen. Er is de lyricus; er is de naturalistische, de impressionistische, de mystische, de logisch betogende, de super-journalistische Van Deyssel. En in al die gestalten is hij superieur. Niet dat ik het altijd eens zou zijn met zijn beweringen, maar mijn aandacht weet hij altijd vast te houden en dit is 't beste, wat een sclnrijver bereiken kan, wat hij bereiken moet. Het is een bewijs, dat hij geen holle retoriek schrijft, maar dat ieder woord bij hem zijn betekenis heeft en wel één betekenis, zodat de lezer er geen twee of drie uitleggingen aan kan geven en dat van dit delicate gebouw van zinnen niets kan worden afgenomen en niets eraan kan worden toegevoegd.

Ik heb voor deze auteur altijd een grote bewondering gehad. Ik beschouw hem als de beste proza-schrijver van onze tijd. Hij heeft een toon aangeslagen, een geluid doen horen, die lang, meer dan honderd jaren misschien in het Nederlands proza niet waren gehoord. Hij heeft iets losgemaakt in de Nederlandse taal, dat lang bevroren was geweest; de schrijvers, die na hem kwamen, vonden de poort open, die door hem was gerammeid. Het leek hun heel natuurlijk, dat de baan voor hen vrij was, maar had hij zijn arbeid niet gedaan, dan zou hun arbeid anders zijn uitgekomen. Al zullen vele namen, die heden belangrijke persoonlijkheden voor ons betekenen, in de toekomst in vergetelheid geraken, de zijne kan dit lot niet treffen, want

[p. 240]

het kan hem niet worden ontnomen, dat hij een innovator is geweest en dat met hem een nieuwe era in het Nederlands proza is begonnen. Hij heeft het proza bemind; met liefde, met hartstochtelijke liefde heeft hij het gehanteerd. Hij heeft gezongen, gejubeld, geschaterd, geschetterd, gedonderd, gebruld en gesproken. Verliefd op zijn zinnen heeft hij ze laten aanrukken in agressieve woordenfalanxen; hij heeft ze laten dansen in rijen of simpel doen gaan met de vaste stap van de gestadige wandelaar. Hij heeft ze gebruikt voor logische redeneringen, die een fijn gesponnen net vormen, sterk en subtiel. Hij rangschikt zijn taalrijkdom met een superieure greep. Op alles wat van hem komt, staat zijn persoonlijk merk, het meesterteken, dat hij zijn werk heeft ingedrukt.

Deze grote proza-schrijver is een uitzonderlijk mens. Dat behoefde niet. Zijn genialiteit zou kunnen huizen in een persoon, hoogstaand als harmonisch mens, maar in dit geval is zij besloten in een uitzonderlijke individualiteit, die er steeds behoefte aan heeft gehad een houding aan te nemen tegenover de buitenwereld. Zijn streven in zijn diepste onderbewustzijn is zijn eigenlijke wezen te verbergen. Om dit niet te tonen zoekt hij het in zijn werk te bedekken met honderden dingen, die te zamen een bovenlaag vormen, die hij ons laat zien. Wil hij de diepte niet ontbloten of kan hij het niet, omdat zijn natuur is, zoals zij is?

En toch kan deze man, die steeds de hem verbergende mantel stevig om zich heen lijkt te trekken, zich met een allergrootste oprechtheid blootgeven; maar zijn veiligheid blijft bestaan, want, onbewust misschien, heeft hij zijn medemensen zo gewoon gemaakt aan zijn omhulling, dat zij menen dat die volkomen oprechtheid zijn grootste vermomming is.

Een der diepste oorzaken van deze zucht om zich te vermommen en een bestudeerde houding aan te nemen, is de grote gevoeligheid van deze mens. Zijn overgevoeligheid is hem, volgens mij, nadelig geworden. Daardoor heeft hij zich niet kunnen onttrekken aan de keten van het menselijk opzicht en daardoor heeft de opinie van zijn medemensen te zwaar op hem gedrukt, zodat zij hem niet vrij liet ademen in het spon-

[p. 241]

tane van zijn individualiteit. Ik zie hem door zijn koppig verzet tegen de menselijke opinie in een voortdurende strijd tegen de mening van anderen en ik moet betreuren, dat hem heeft ontbroken de grote passiviteit, de geruststellende resignatie in zijn lot, waarin wortelt het vrijheidsgevoel. Dat zou voor hem zijn geweest het uitgebreide rijk van zijn persoonlijkheid, waarin hij had kunnen denken, de legers van zijn gedachten kunnen beheersen, ze voeren tot de houding der zegepraal.

Met zijn streven een bovenlaag te behouden, die zijn zielekern bedekt, houdt verband zijn bijna uitsluitend zich toeleggen op het zien. Hij is de schrijver, die het meeste ziet, niet alleen in onze, maar in alle mij bekende literaturen. Zijn gave van zien is bewonderenswaardig, maar beter ware zij niet tot zulk een uiterste gebruikt: de mens kan niet leven van zien alleen. Eens zeide hij mij: ‘Een mens is, wat ik van hem zie.’

Maar er is ook dat wat de mens weet; wat hij heeft leren kennen door ondervinding, gevolgtrekking of redenering. De grens te zetten bij het geziene is een willekeurige vernauwing van het menselijk kenvermogen. In hoever deze begrenzing het gevoelsleven kan onderdrukken blijft een mysterie. Toch kan deze beperking een zelfgewilde veiligheidsmaatregel zijn; zij kan een versterking zijn der zielekrachten, want door haar treedt de concentratie in, en door de concentratie de kracht. Maar waar de ziel door de concentratie iets heeft gewonnen, heeft zij aan de andere kant verloren, doordat de volledige expressie heeft geleden en de schrijver niet het offer heeft gebracht van het zich blootgeven aan zijn medemensen; hij heeft de volledige expressie niet bereikt, die is een altruïstisch mouvement. Zijn te grote gevoeligheid heeft hem verhinderd deze zielebeweging te voltrekken, de schitterende bovenlaag in stukken te scheuren en zijn gevoelens zonder voorbehoud naar buiten te storten. Hij gaf er de voorkeur aan het veiligheidsmasker te blijven dragen en kon met een soort voldoening in zich afdalen en daar beschouwen, wat hij had gered voor de blikken der andere mensen. Zo heeft de persoonlijkheid over het werk getriomfeerd.

Het is waar, dat hij in het zien der uiterlijkheden een hoge

[p. 242]

perfectie heeft bereikt, dat de rijkdom, die hij ons daarin voortovert ongelooflijk is; maar het moet worden gezegd, dat door de gespannen concentratie op de uiterlijkheid hij tot het exces is gekomen van de te beschouwen voorwerpen te dicht te naderen. Soms is hij er met het oog op gaan liggen of heeft een vergrootglas genomen om ze te bekijken. Dit is een fout, want de literatuur moet onmiddellijk aansluiten bij het leven, waarvan zij de reflex moet zijn. Me kunst heeft een vordering op de realiteit en de artiest mag niet het natuurlijke zijn der menselijke ziel miskennen, die zich in vastgestelde proporties vertoont. De realiteit is iets zeer kostbaars; zij mag niet worden aangelengd of vergroot, want daardoor zou zij haar eenmaal vastgestelde betrekking tot ons bevattingsvermogen verhezen. Het is dus beter haar niet te willen veranderen en waar sommige auteurs, waaronder Van Deyssel, hebben gemeend dit wel te kunnen of te moeten doen, moet worden vastgesteld, dat de kern van deze levenshouding een geestelijke hoogmoed is.

De mens moet in de verhouding staan tot de buitenwereld, waarin hij is geschapen. Hij heeft zijn vaste positie op aarde; hij loopt op zijn benen, bereikt dan een zekere hoogte met zijn hoofd. Er is een normale afstand nodig om door het gezichtsvermogen iets in zich op te nemen. Zo is er ook een afstand nodig om de geluiden te verwerken in zijn binnenste. Is deze te kort, dan gaat bij het geluid alle harmonie verloren en bij het gezicht gaat alles dansen voor de ogen. De literatuur, die zulke al-te-dicht-bije beschouwingen geeft, is doelloos, haar zinnen en beschrijvingen hangen in de lucht. Al is daar een schoonheid aanwezig, het is een schoonheid, die omgaat buiten de volheid der ontvangende gedachte. Het geven was overstelpend, maar wij konden in onszelven niet de noodzakelijkheid ontdekken van al die woorden en het zuiver menselijke is ons niet ontvouwd. Toch blijft de lezer de indruk bij iets moois te hebben gezien, hoewel hij niet kan zeggen wat het was.

Op al deze overdenkingen zou Van Deyssel mij kunnen antwoorden: ‘Het is waar, dat ik dikwijls de wereld der uiterlijkheden heb gegeven. Waarom ik het met voorliefde zo dikwijls

[p. 243]

deed? Ik werd aangegrepen door de realiteit van het zichtbare, die zich aan mij opdrong in allerlei vormen. Zij sneed diep in mijn hersens, maakte mij dronken en ik moest ze uit mij stoten en vastleggen in mijn gebouw van taal. Ik wist wel, dat er een ondergrond bestond, hoewel ik de houding aannam hem niet te zien. Ik sloot hem tijdelijk uit en leefde in 't visuele. Het was een concentratie van alle krachten bij het worstelen om mijn schepping. Toch heb ik soms die weg met opzet verlaten. Ik heb toen gewaarschuwd en gezegd: “Gij zult in de volgende bladzijden een andere geest vinden dan in een deel van mijn andere arbeid, een andere houding tegenover het leven.”’ Het is waar, dat Van Deyssel zich in sommige zijner kritieken, in zijn Tot een Levensleer^422. en Frank Rozelaar een geheel ander schrijver toont en dat hij in deze zelfgekozen variatie een hoogtepunt heeft bereikt. Ik heb over dit laatste boek vol menselijke mystiek (let wel menselijke) vroeger een beschouwing geschreven en wil er hier verder niet op ingaan. Het is een der meest bijzondere boeken van onze literatuur en de lezing ervan is noodzakelijk om de mens en schrijver Karel Alberdingk Thijm te kunnen doorgronden.

Een dergenen die sterk hebben geijverd voor de oprichting van De Nieuwe Gids is Willem Paap.^423. Hij was Groninger en kwam van Winschoten. Hij had zijn vader vroeg verloren; zijn moeder leefde nog, toen hij zich ging bekwamen voor hulponderwijzer. Van haar vertelde hij mij, dat zij hem als kleine jongen iedere morgen een geklutst ei op bed bracht. Dat dronk hij dan op, waarna zij het kopje weer meenam. Toen gebeurde het eens, dat hij zijn moeder om het ei riep en deze hem vertelde, dat hij reeds een uur geleden een ei had gehad en dat zittend in zijn bed had opgedronken. Hij had dus al die bewegingen, recht zitten, het kopje aan zijn mond brengen en leegdrinken, automatisch volbracht, zonder dat er een herinnering van was achtergebleven. Daarna was hij weer ingeslapen. Dit geval heeft hij mij tweemaal verteld, als een grote bijzonderheid.

Een rijke kennis stelde Paap in staat academische studies te

422. ‘Tot een Levensleer’, in: L. van Deyssel, Tweede bundel Verzamelde Opstellen, Amsterdam, 1897, p. 323-334.

423. Zie Dr. J. Meijer, Het levensverhaal van een vergetene/Willem Anthonie Paap 1856-1923/Zeventiger onder de Tachtigers, Amsterdam, 1959.

[p. 244]

maken. Hij werd jurist, maar had steeds literaire neigingen en hij begon zijn schrijversloopbaan met een stukje in de studenten-almanak. Daarna publiceerde hij een korte brochure, waarin hij voomamelijk Taco de Beer, de toendertijd zeer bekende Taco, hekelde. Dit pamflet heette Bombom's, een naam, die aan bombast moest doen denken. Voor een der eerste afleveringen van De Nieuwe Gids bood hij een stuk aan over Da Costa en omdat er nu eenmaal storm werd gelopen op het oude, brak hij Bilderdijk's leerling onbarmhartig af. Gedurende meer dan een maand had hij zich ernstig met Da Costa's werken beziggehouden. Paap's aanbod werd door de andere redacteuren (Kloos, Van der Goes, Verwey, Van Eeden) geweigerd. Voor een der volgende afleveringen schreef hij een kleine novelle, wier inhoud, naar mij werd meegedeeld, was: het ledigen van een fles cognac ui één nacht door een wanhopige schilder. Ook deze bijdrage werd door de andere redacteuren geweigerd op te nemen, omdat het stuk literair gebrekkig was.

Voor zover ik weet zag Paap nu voorlopig van de literatuur af en hield zich uitsluitend met de studie van het recht bezig. Wij hebben toen samen het Burgerlijk Wetboek en het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering doorgewerkt. Wij lazen beurtelings een artikel en maakten daarop, zo nodig, onze aanmerkingen. Alles daarvan bleef wel niet bij ons hangen, maar na het doorlezen van die twee wetboeken stonden wij niet geheel vreemd tegenover de materie. Als wij zo 's avonds aan het werk waren, kwam er nu en dan bezoek en zo heb ik daar de socialisten Van Ommeren, Fortuyn en Belderok^424. leren kennen. Het was de tijd van de opkomst van het socialisme onder de leiding van Domela Nieuwenhuis. Van Ommeren was een jongeman uit het volk. Ik weet niet meer precies, waarom hij met de justitie in aanraking was gekomen; ik geloof, dat hij een oproerig plakkaat had aangeplakt. Hij was geheel zonder cultuur en van socialistische beginselen had hij niet het geringste begrip. Hij zei mij op die avond, dat de officier van justitie erg koningsgezind was. Hoe hij geëindigd is, weet ik niet. Belderok heeft later het socialisme verlaten en een baantje als postbode aangenomen. Hij marcheerde 's zaterdagsavonds

424. Bart van Ommeren (1859-1907) was geen jongeman uit het volk, zoals Erens schrijft, maar de zoon van een welgestelde boer uit Lienden in de Betuwe. Hij was in Amsterdam notarisklerk en werd er daar in 1885 inderdaad van beschuldigd een oproerig plakkaat te hebben aangeplakt, waarvoor hij in 1886 een jaar gevangenisstraf onderging. Het proces veroorzaakte een geweldige sensatie en gaf aanleiding tot grote volksdemonstraties. Jan Anton Fortuyn (1855-1941) was een van de leiders van de Sociaal-democratische Bond te Amsterdam en, als een der ‘twaalf apostelen’, in 1894 medeoprichter van de s.d.a.p.; A.J. Belderok (1865-1913), die nauwelijks twintig was toen Erens hem leerde kennen, liep in diezelfde tijd twee gevangenisstraffen op, een van drie en een van zes maanden, ook al wegens majesteitsschennis. Hij werd later lid van de s.d.a.p. en stierf als postbode te Maastricht. (De gegevens over Van Ommeren en Belderok dank ik aan P.J. Meertens, die ze meedeelde in zijn bespreking van de tweede druk van Vervlogen Jaren in: Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, lxxvii, 1959, aflev. 1-2, p. 144-147).

[p. 245]

door de Damstraat, omgeven door honderden jongens, hard schreeuwend: ‘Lees Recht voor allen.’ Hij liet dan meestal nog enige schimpscheuten los op de burgemeester van Amsterdam, die hij Gijn van Tienhoven^425. noemde. Paap was socialist en daardoor kwam hij met deze mensen in aanraking. In 1888 presideerde hij een grote meeting in het Paleis van Volksvlijt te Amsterdam voor het algemeen kiesrecht. Het grote gebouw was stampvol en Paap was toen een belangrijk persoon. Hij was geen redenaar, maar hij sprak goed en zei alles heel kort en zakelijk.

Ik herinner mij, dat ik in die tijd met Van der Goes eens op een vergadering geweest ben van een tien- of twaalftal socialistische onderwijzers. Het was een sombere bijeenkomst op een bovenzaaltje van een café bij het Leidseplein. Wij zaten op banken aan een lange tafel en iedereen sprak om de beurt over zijn ideeën. Wat zij zeiden weet ik niet meer, maar wel herinner ik mij, dat ik daar de sensatie kreeg van een ongeneeslijke troosteloosheid en ik was er niets over verwonderd enige dagen later te horen, dat een van de aanwezigen zich de dag na de vergadering had doodgeschoten.

Ook heb ik de herinnering bewaard aan een bezoek op de kamer van Paap van de hoofdcommissaris van politie Hazenberg,^426. toen voor iedere Amsterdammer een welbekende figuur, een lange man met kordate manieren. Paap, de socialistische advocaat, was hem komen verzoeken een meisje, dat hij had gekend, in het oog te doen houden, omdat zij hem met een revolver had gedreigd. Bij nader onderzoek bleek, dat het wapen niet geladen was geweest. Intussen was de commissaris zeer welwillend en kwam, terwijl ik daar zat, van zijn onderzoek verslag doen. Gewoonlijk had mijn vriend als socialist zaakjes tegen de politie, maar nu was hij blij de bescherming van de politie voor zichzelf te kunnen inroepen.

In de tijd dat hij zich verdiepte in de juristerij schreef Paap een stuk tegen het Romeins recht. Daar niemand van de redacteuren van De Nieuwe Gids het kon beoordelen, had men er geen bezwaar in gezien het aan te nemen.^427. Omdat het mij interesseerde, ging ik het nauwkeurig na en vond er een twaalf-

425. Gijsbert van Tienhoven (1841-1914) was van 1880 tot 1897 burgemeester van Amsterdam.

426. Jacob Albert Hazenberg (1840-1912) was van 1 januari 1880 tot 1 juli 1907 hoofdinspecteur van politie te Amsterdam. Jarenlang was hij de, bij de burgerij zeer populaire, chef van het politiebureau op Kattenburg.

427. Willem Paap, ‘De studie van het Romeinsche recht’, verscheen in De Nieuwe Gids, december 1885.

[p. 246]

tal fouten of onjuistheden in. Treub, aan wie ik het stuk liet lezen, bleek het met mij eens te zijn.

Eigenaardig is het zeker, dat iemand van Paap's aanleg en geestelijke faculteiten geen duurzaam spoor van zijn bestaan heeft achtergelaten. Ik herinner mij, dat Huet in 1883 tegen mij in Parijs zei, dat het met de Hollandse literatuur slecht was gesteld, omdat men geen jongere schrijvers van betekenis kon aanwijzen, want, zei hij, ‘Willem Paap en enige anderen kon men geen belangrijke figuren noemen’. Ik kon toen niet over de juistheid van deze uitspraak oordelen, want de uitingen van Paap of van andere jonge Nederlandse schrijvers waren mij geheel en al onbekend.

De laatste keer dat ik Paap zag, was omstreeks 1913, bij een toevallige ontmoeting op het Rokin voor een boekwinkel. Met mijn vrouw stond ik naar de uitgestalde boeken te kijken, toen ik merkte dat naast mij een heer stond, die ook aandachtig toezag. Wij herkenden elkander onmiddellijk, hoewel wij elkaar in een kwart eeuw niet hadden ontmoet. Hij zei toen, dat hij verblijf hield in het Hôtel des Pays Bas; en als wij plezier hadden hem te komen bezoeken, dan zou hem dat zeer welkom zijn, voegde hij erbij. Hij zag er toen nog krachtig uit en was, evenals vroeger, met zorg gekleed. Alhoewel niet groot van gestalte, was hij een stevig gebouwd man en met zijn rond hoofd en frisse gelaatskleur maakte hij de indruk van bloeiende gezondheid. Ik zou hem zeker de zeventig-, zo niet de tachtigjarige leeftijd hebben voorspeld. In dat kort ogenblik van ontmoeting voor een winkelraam konden weinig levensbijzonderheden worden uitgewisseld. Hij vroeg niet en ik vroeg niet. Toch was ik nieuwsgierig, als oude kennis, hoe het hem ging.

Paap heeft de stoot tot schrijven gekregen van Multatuli, door diens oppositie-geest tegen bestaande toestanden; maar hij had niet de scherpzinnigheid en de kracht van de schrijver van de Havelaar. Een talent, dat wortelt in oppositie en welks uitingen zijn bedoeld als protesten, heeft geen eigen bestaan. In zijn romans heeft hij zijn tijdgenoten aangevallen; in Vincent Haman de literatoren. Hij schreef enige boeken tegen de wereld

[p. 247]

der financiers en ook een roman gericht tegen de praktijken van de katholieke godsdienst. Zijn werk is echter altijd onvolwaardig gebleven; hij had niet de fijne superioriteit van de grote schrijver en zijn mederedacteuren hadden waarschijnlijk gelijk, toen zij zijn stukken weigerden. Zij zeiden mij, dat zij het daarin allen eens waren geweest. Paap heeft hun dat nooit kunnen vergeven en hij heeft zich gewroken in Vincent Haman. Hij was een goed en aangenaam mens. Hij had iets schuchters en brutaals tegelijk. Hij vertelde, dat Multatuli bij een gelegenheid, dat mensen in een publieke tuin aan het schommelen waren en Paap zich daarmee had bemoeid, zei: ‘Dat hoor ik graag, jij kunt domineren.’ Ik geloof echter, dat dat niet waar was en dat zij eigenlijk geen van beiden konden domineren; wel waren zij daartoe in staat bij vlagen, maar niet op de duur.

Na de dood van Multatuli nam Paap diens weduwe^428. bij zich in huis. Hij had zich toen gevestigd als advocaat en woonde op de Leidsekade. Mevrouw Dekker was in zorgelijke omstandigheden achtergebleven, en zij bestuurde het huishouden van Paap. Daar heb ik meermalen 's avonds met haar thee gedronken en ik heb haar leren kennen als een zeer hoogstaande en interessante vrouw.^429. Op een avond, dat de advocaat op zijn kantoor bij een cliënt was en wij in een stemmingsvolle schemering zaten, want zij had geen licht aangemaakt, vertelde zij, dat zij lange tijd met Multatuli had gecorrespondeerd zonder hem persoonlijk te kennen. Hij was in die tijd nog getrouwd met zijn eerste vrouw. Toen zij had vernomen, dat deze vrouw hem had verlaten, was zij onmiddellijk naar hem toe gegaan en had gezegd: ‘Hier ben ik.’ Dat was de eerste keer, dat zij hem zag en zij is bij hem gebleven tot aan zijn dood.

Dekker is jong gestorven.^430. Ik herinner mij, dat ik mij bijzonder voelde getroffen, toen ik op een zondagavond het telegram, dat zijn dood meldde, zag hangen voor de sigarenwinkel van Hajenius op de Dam. Zijn leven was voorbij, er was niets meer van Multatuli te hopen.

Ik ben blij, dat ik hem eens in levenden lijve heb gezien en hem heb horen spreken. Het was in de Leidse gehoorzaal op

428. Mimi Douwes Dekker-Hamminck Schepel (1839-1930).

429. Ook Kloos bracht vele avonden schakend met haar door; zie: Willem Kloos, Zelfportret, a.w., p. 111-112.

430. Daar past een vraagteken bij: Dekker stierf immers in zijn zesenzestigste levensjaar.

[p. 248]

de Breestraat. Toen hij op het podium stond en wilde gaan spreken, begon hij zenuwachtig te hijgen en sloeg met de hand op de borst, zeggende: ‘Cette vieille carcasse!’

Multatuli had aan Paap verteld, dat hij Chateleux in zijn huis in Nieder-Ingelheim te logeren had gehad. Misschien weten op het ogenblik nog slechts weinigen wie Engelbert Möise de Navarre de Chateleux is geweest. Hij was uit een oud Hugenoten-geslacht, naar Nederland uitgeweken. Wij noemden hem onder ons in de Leidse studentenwereld ‘de Chat’. Zwaar had hij geleefd, 's nachts uitgegaan en overdag geslapen. Toen zijn vader hem geen geld meer voor zijn studies wilde voorschieten, kwam hij vaak bij mij 's avonds vertellen van zijn studenten-avonturen. Hij was een prachtige prater en hij boeide mij uren achter elkaar, zonder mij ooit lastig te zijn door te lang te blijven. Nadat hij zijn studies had moeten opgeven, kreeg hij een aanstelling als leraar in Yperen en Hoey. Later is hij naar Antwerpen gekomen, waar hij steun vond in zijn vriend, de toen zeer bekende burgemeester van Antwerpen, Jan van Rdjswijck.^431. Hij werd medewerker van De Lantaarn en schreef een paar volumen, die uitgekomen zijn onder de titel Indrukken van den dag.^432. De Lantaarn was een maandblad, dat te Amsterdam werd uitgegeven door Rössing, de broer van de journalist. Ook Huet heeft daarin gepubliceerd. In zijn Leidse studententijd had Chateleux een drama geschreven Chandosse,^433. bij Sijthoff uitgekomen, naar ik meen, en hij had aan Multatuli een exemplaar daarvan gezonden. Het werk beviel aan de meester, hij vroeg hem te logeren en stelde hem de mooiste kamer van zijn huis ter beschikking. Het vertrek stond de jonge man echter niet aan. Hij zei, dat hij er niet werken kon en verliet Nieder-Ingelheim.

Tijdens zijn verblijf te Nieder-Ingelheim was Multatuli correspondent van een grote Hollandse courant; ik weet niet meer zeker welke courant het was, maar ik meen Het Nieuws van den Dag. Hij schreef over verschillende onderwerpen en om zijn ideeën en inzichten steun te geven, gaf hij voor, dat hij ze putte uit de Mainzer Beobachter, een courant, die niet bestond, maar die hij voor het doel had uitgevonden.^434. Niemand was

431. Jan van Rijswijck (1853-1906) was van 1892 tot 1906 burgemeester van Antwerpen.

432. Deze Indrukken van den dag (1888) werden door Van Deyssel in De Nieuwe Gids, april 1890, weggehoond als ‘het werk van een lichtelijk door grootheidswaanzin aangetasten armen kinderachtigen schoolmeester’. Toen Engelbert de Chateleux in 1909 op vierenvijftigjarige leeftijd in Antwerpen overleed, werd hij door W.G. van Nouhuys alsnog, in het dagblad Het Vaderland van 6 maart 1909, tegen deze kritiek in bescherming genomen.

433. Chandosse verscheen in 1877. Tien jaar later zou Van Deyssel zich over dit drama in verzen alsnog boos maken; zie: De scheldkritieken, Amsterdam, 1979 [1980], p. 323-324.

434. Zie thans Multatuli, Mainzer Beobachter. Met bijdragen van Karel, van het Reve en Maarten Schneider, Haarlem, 1987.

[p. 249]

ooit op het idee gekomen om die bron te controleren. Het was wel het omgekeerde van wat veel andere mensen doen. Multatuli had plezier, wanneer hij die bijzonderheid kon vertellen.

Een groot vriend van Willem Paap was Jan Zürcher. Deze merkwaardige man was ook een vriend van Multatuli, die hem bewonderde om zijn vlug aanleren van het Maleis. Eens zaten wij samen in de wachtkamer van Paap tussen veel mensen en om niet verstaan te worden door de anderen, converseerden wij in het Latijn, wat Zürcher vlot afging. Toen mijn vriend, de advocaat Munzebrock, eens 's avonds laat tegenover hem zat in de trein naar Amsterdam (hij kende hem in het geheel niet), stelde Zürcher zich aan hem voor en zeide: ‘Ik kom uit Duitsland, waar ik een van de grootste mij bekende mannen heb begraven.’ Toen Munzebrock vroeg wie dat dan was, zei hij: ‘Multatuli.’^435.

Door een rijk huwelijk^436. was hij in staat verschillende mooie schilderijen te kopen uit de school van Barbizon en van de Hagenaars, en het is zijn verdienste geweest, dat hij in het Nieuws van den Dag, waar hij schilderijenkritiek gaf, de eerste is geweest, die het opnam voor de Haagse schilderschool en de stoot gaf tot haar erkenning. In Amsterdam woonde hij toevallig in dezelfde straat als ik,^437. slechts enkele huizen van mij af, en op zijn uitnodiging ging ik hem daar bezoeken en zijn schilderijen zien. Hij woonde op de eerste etage van een huis in de Jan van der Heydenstraat; de voor- en achterkamer werden door zijn schilderijen ingenomen. In een middenvak was zijn slaapgelegenheid en op het tochtscherm, dat daarvóór stond, had hij de portretten van een twintigtal grote mannen vastgehecht. ‘Dit zijn de mannen, die ik het meeste vereer,’ zei hij. Ik heb vergeten wie het waren, wel weet ik, dat Shelley en Carlyle eronder waren.

In zijn schilderijen-collectie kwamen alleen meesterstukken voor: Vollon, Troyon, Daubigny, Rousseau en anderen. Van de Hollanders had hij onder andere gekocht een der eerste schilderijen van Isaac Israels, de Militaire begrafenis,^438. door de schilder gemaakt, toen hij zeventien jaar was. Wijzende op een Dau-

435. De zeer punctuele Julius Pée noemt in zijn Multatuli en de zijnen (1937), p. 310, níét Jan Zürcher (1851-1905) onder de aanwezigen bij de crematie - en dus niet: de begrafenis - van Multatuli.

436. Op 29 april 1879 trouwde Zürcher met de zeer vermogende Wilhelmina Elisabeth Maria Gompertz, zeventien jaar ouder dan hij. In 1889 scheidde het echtpaar weer, waarbij Zürcher, op een gedeelte na, de hem aangeboden miljoenen weigerde.

437. In september 1890 was Erens woonachtig in de Jan van der Heydenstraat 171, thans 2e Jan van der Heydenstraat 5.

438. Een reproduktie van Israels' ‘Militaire begrafenis’, ook wel ‘Militair saluut’ of ‘De begrafenis van de jager’ genoemd, kan worden aangetroffen in: Anna Wagner, Isaac Israels, tweede herziene en uitgebreide druk, Venlo, 1985, p. 15.

[p. 250]

bigny vloog Zürcher naar de piano en sloeg drie of vier noten aan, zeggende: ‘Dat is de muziek, die daarmee correspondeert.’

Later is hij met zijn tweede vrouw^439. om de pittoreske omgeving in Enkhuizen gaan wonen. Hij heeft Carlyle's Sartor Resartus in het Hollands vertaald, een moeilijk stuk werk.^440.

Met Herman Gorter maakte ik het eerst kennis, toen ik op een avond bij Kloos op de kamer zat. Het was in de Govert Flinckstraat bij de Amsteldijk. Twee jonge mannen kwamen toen boven, het waren Gorter en Alphons Diepenbrock.^441. Wij praatten een uurtje te zamen. Toen gingen zij weer heen; ik bleef nog wat zitten, als de oudere kennis en clubgenoot. Ik beschouwde toen Gorter en Diepenbrock als twee jongeren, die zich op een weg begaven, waarover wij reeds liepen, ongeveer zoals oudere studenten de eerstejaars beschouwen. Het kan zijn, dat dit Diepenbrock prikkelde. Ik heb tenminste in die tijd in hem een zeer lichte zweem van antagonisme waargenomen. Hij vertelde bij voorbeeld in de vriendenkring graag grappen over mij, uit mijn Rolducse tijd, die hij waarschijnlijk in Limburg had opgevangen. Meestal waren ze niet gebeurd. Wanneer van die dingen worden verteld, blijken het dikwijls legenden, die wel een grond van waarheid hebben, maar met de werkelijkheid niet overeenstemmen. Het komt mij nu nog wel eens ter ore, dat Limburgse geestelijken gezegden van mij aanhalen, of bijzonderheden vertellen uit mijn Rolducse tijd. Ik merk daarin telkens een tikje méchanceté. Dat merkte ik ook bij Diepenbrock in de eerste jaren, dat wij elkander kenden. In de laatste jaren van zijn leven had hij dat geheel tegenover mij verloren en sympatiseerden wij oprecht.

Gorter zag ik niet zo gauw weer. Enige tijd later zei Kloos tegen mij, dat Gorter bezig was aan een groot gedicht, dat hij bijna klaar had. Gewoonlijk lag bij zulk een mededeling in de toon en in de woorden reeds, wat men daarvan verwachtte. Die mededeling werd mij echter gedaan door Kloos, als een bloot nieuwtje. Verder wist hij ook niets over de kwaliteit van het grote gedicht. Toen verscheen Mei in De Nieuwe Gids^442.

439. In 1892 hertrouwde Zürcher met de eveneens zeer gefortuneerde Johanna Cornelia Bijleveld van Serooskerke, die hij in Londen had leren kennen. Met haar heeft hij niet alleen in Enkhuizen gewoond, maar in nog vier andere plaatsen.

440. Voor de uit 1880 daterende vertaling van Thomas Carlyle's Sartor Resartus (1836) ontving Zürcher de Christusorde van de Koning van Spanje.

441. Enno Endt, a.w., p. 136, tekende bij deze passage aan: ‘Een vrijwel identieke, iets minder uitgebreide lezing van dit bezoek aan Kloos is reeds te vinden in Erens' “Herinnering” (De Nieuwe Gids xxxvi, 1921, blz.767) [voor de eerste maal herdrukt in Een weefsel van overpeinzingen, a.w., p. 27-29-hp] waar als extra gegeven voorkomt “op een zomeravond” en “ik meen, het was in 1887”. Kloos evenwel bewoonde de kamer in de Govert Flinckstraat 81b (inderdaad nabij de hoek van de Amsteldijk) slechts van januari 1885 tot mei 1886. In de eigenlijke zomer van dat jaar woonde hij in dezelfde straat op nr. 57, bepaald niet bij de Amsteldijk; en in de zomers van 1887 en 1888 woonde hij in een heel ander stadsdeel, op de Overtoom. Daarom lijkt plaatsing in het late voorjaar van 1886 mij ten slotte het meest waarschijnlijk.’

442. De eerste zang van Herman Gorter's Mei verscheen in De Nieuwe Gids, februari 1889.

[p. 251]

en het maakte op iedereen een diepe indruk. Velen waren vol bewondering. Onze vriend Joseph Jessurun de Mesquita,^443. met wie ik op een namiddag in het café zat in de Utrechtse straat, hoek Achtergracht, zei daar, (ik weet dit nog precies) dat Gorter alles had overtroefd, toen Mei in De Nieuwe Gids verscheen.

De waarheid was, dat Gorter's geluid, het zogenaamde nieuwe geluid, uit de klanken van Van Deyssel en Verwey voortkwam, maar dat hij dat tot vollere bloei deed groeien. Een eigenlijke Nieuwe Gids-man was dus Gorter van de aanvang niet. Hij sloot zich aan bij Kloos en zijn werk smolt al gauw te zamen met dat van De Nieuwe Gids. Op die manier is het gegaan. Maar men moet zich niet voorstellen, dat op een zeker moment van 1880 een regiment in één lijn opmarcheerde naar de verovering van een nieuwe literatuur. Het ging alles geleidelijk. Er kwam iets bij van hier en van daar en door het buitenstaande publiek werden de Nieuwe-Gidsers als een nieuwe groep beschouwd, zonder precies te weten op welke manier de stroming was ontstaan.

Mei was inderdaad een bewonderenswaardig gedicht, opgekomen uit diep-innerlijke ontroeringen. Niet de plastiek, maar de tot klank verrezen emotie is de grote verdienste van dit werk. Ik meen dat dit hier de juiste karakteristiek is, want men moet niet verwarren. Scherp afgelijnde vormen, scherp afgesneden feiten moet men niet zozeer in dit werk zoeken, maar Gorter's dichterlijke gave, die zeer groot was, verdronk die vormen in een zee van emotie. Wij verlangen niets anders, dan dat wij worden ontroerd, dan dat wij horen muziek van woorden. Ik wens hier niet te geven kritiek, dat zou ik zelfs verwaand vinden, maar wel wens ik aan te wijzen een karakteristiek.

Naar mijn mening moet men de ware Gorter zoeken in zijn Verzen. Niet in Mei, noch in Pan of enige zijner latere verzen. Men moet de echte Gorter zoeken ook niet in zijn gedichten, zoals hij ze later heeft gewijzigd, maar in de onbesnoeide, zoals hij ze het eerst heeft gepubliceerd. Men moet hem daar zoeken om hem te leren kennen. Ik zal niet zeggen dat in de latere edities, door het aanbrengen van meerdere soberheid, niet

443. Zie noot 467.

[p. 252]

hier en daar verbeteringen zijn ontstaan. Doch de onstuimige Gorter in al zijn woestheid en losbandigheid van verbeelding, hij is naar ik meen het beste te vinden in zijn Verzen.

Wat zijn persoon betreft, hij was een sympathieke. Veel weet ik niet van hem door eigen beleven. Gorter zat nooit met ons in de cafés. Onze wegen liepen niet te zamen, maar hij stuurde mij zijn vertaling van Spinoza,^444. hij stuurde mij zijn gedichten en zelfs een brochure, die in de tijd van de oorlog verscheen.^445. Niettegenstaande verschil van inzichten, dacht en sprak ik over hem in latere jaren altijd met consideratie en bewondering en in de momenten, dat ik aanraking met hem kreeg, persoonlijk of per brief, was er altijd een stroming van sympathie tussen ons. In Bussum ben ik hem eens gaan horen, toen hij sprak op een socialistische vergadering. Dat bewijs van belangstelling scheen hij te appreciëren.

Wat de invloed van hem is geweest als politiek agitator, is mij niet bekend. Dit is moeilijk aan te wijzen. Ik geloof niet, dat de sporen daarvan lang zullen zichtbaar blijven. Maar wel zal de echo van zijn zangen nog lang naklinken door de dagen der nieuwere tijden.

Niet had ik vermoed, toen ik Gorter en Diepenbrock voor het eerst zag, dat zij mannen zouden worden, wier namen een grote betekenis zouden krijgen in de toekomst. De oorspronkelijke Nieuwe Gidsers beschouwden hen toen nog als leerlingen, die tegen hen opzagen. Dat is anders geworden. Diepenbrock en Gorter waren meesters met gelijkberechtigde aanspraken op consideratie.

Wie van de dichters en prozaschrijvers van De Nieuwe Gids zich volkomen en het langst zal handhaven, is zeker moeilijk te gissen. Met enige waarschijnlijkheid kan worden beweerd, dat het Klein Heldendicht en Pan niet die bewondering van de toekomstige tijden zullen verwerven, die Gorter's vroege verzen hebben verdiend. De te duidelijk zichtbare tendenslijnen zijn weinig geschikt om emotie te verwekken. Wel zijn deze gedichten helder en klaar, maar het zijn redeneringen, tot wier voortgang de daad van lyrisme de stuwkracht had moeten zijn, in plaats van verstandelijke overwegingen. Beweging is er wel

444. Benedictus de Spinoza, Ethica. Vertaald door H. Gorter, 's-Gravenhage, 1895.

445. H. Gorter, Het imperialisme, de wereldoorlog en de sociaal-democratie, een in december 1914 verschenen brochure.

[p. 253]

in Gorter's tendens-gedichten, doch het opzettelijke verhindert de indringendheid. Met de zweep drijft hij daar zijn verzen voort; hij laat ze niet draven, als paarden, die hun weg wel weten te vinden.

Nog eens zij het gezegd: wie de ware dichter Gorter wil aantreffen, hij kan hem vinden in zijn vroege verzen, de verzen, die op Mei zijn gevolgd, toen hij door de triomfen daarmee behaald, zich voortbewoog in de zekerheid van een veelomvattend lyrisme.

Niemand was minder rederijker dan hij. Ja, hij was misschien de meest bandeloze lyricus onzer ganse literatuur.

Slechts zelden, nu en dan in de loop der jaren, kwam ik met hem te zamen, doch menig andere, die ik veel meer mocht tegenkomen en spreken, stond mij minder levendig voor de geest dan Alphons Diepenbrock. Zijn persoonlijkheid, zijn doordringende geest maakten, dat hij voor ieder onzer gold als iemand, die men dagelijks ontmoette. Hij was voor ons als een invloedrijk lid van een gezelschap, met wiens mening en streven men rekening hield, alhoewel men zijn tegenwoordigheid veelal miste. Van hem beter dan van menig ander kon soms worden gezegd, dat hij schitterde door zijn afwezigheid.

Dat ik hem zo weinig mocht zien, betreur ik nu meer dan ooit, want hij was een van de meest ongemene geesten in Nederland. Over zijn muziek matig ik mij geen appreciatie aan, doch steeds heb ik zijn diepe blik bewonderd in het wezen der kunst. Bijzonder verbond mij aan hem ons beider belangstelling in de Duitse romantiek. Ik beschouwde hem als een van de weinigen, van wie ik enig licht daarin kon verkrijgen. Gaarne sprak hij over Bettina von Arnim en haar broeder, de grote Clemens.^446. Ook over Novalis^447. had hij het nu en dan. In hem meer dan in enig Nederlander, had ik daarbij een onbewust vertrouwen, misschien wel voortkomend uit zijn Duitse descendentie en de klank van de naam Diepenbrock, met die van Görres^448. verbonden. Hij had daarenboven het wezen en voorkomen van een asceet. Het ascetisme lag in de klank van zijn stem, die klonk als in een droom. Geen wonder dan ook,

446. Bettina von Arnim-Brentano (1785-1859), de echtgenote van Achim von Arnim en beroemd geworden door haar ten dele gefingeerde roman in briefvorm Goethes Briefwechsel mit einem Kinde (1835), ruim drie jaar na Goethe's overlijden verschenen. Over Bettina's broer Clemens Brentano (1778-1842) had Diepenbrock in zijn jeugd veel horen vertellen door zijn grootvader, wiens broer Melchior zeer intiem met Brentano was.

447. De belangrijkste uitingen van Diepenbrock over Novalis, de schuilnaam van Friedrich Leopold Freiherr von Hardenberg (1772 tot 1801), werden door mij bijeengezet in ‘Lodewijk van Deyssel en Novalis/Een verkenning’, in: Liber Amicorum Dr. Gerard Knuvelder Aetate Sua lxx, Raam, oktober 1972, p. 103-119.

448. Johann Joseph von Görres (1776-1848), eveneens een intimus van Clemens Brentano en auteur van de tussen 1836 en 1842 verschenen vierdelige geschiedenis van Die Christliche Mystik.

[p. 254]

dat zijn persoonlijkheid de indruk gaf van een diepe begrijper van die droom-literatuur, die de Duitse romantiek is geweest.

Een der paden die zijn geest heeft doorwandeld, was ook een der mijne; dat vernam ik door de uitgever Van Looy, toen mijn vertaling van Augustinus' Confessiones gereed zijnde, deze heer mij zeide, dat ook Alphons Diepenbrock een gedeelte van hetzelfde werk had vertaald, doch dat nog had in manuscript.^449.

Wie had vermoed, dat hij ons zo spoedig^450. zou verlaten voor altijd? Dat is erg, zeer erg. Hij was een der koene strijders in stilte van de beweging van Tachtig, een mooie figuur ook als literator. Daarom is het zo jammer, dat hij als dusdanig niet meer heeft gewerkt. Zijn proza munt uit door de brede zwaai van een vergedragen ritme en zou waarschijnlijk door de loop der jaren een meer bezonken luciditeit hebben gewonnen. De nog hier en daar zwevende nevels van zijn volzinnen, zouden in zijn rijpere leeftijd zonder twijfel zijn opgeklaard. Als schrijver mag de Nieuwe Gids hem opeisen, want daarin heeft hij de meeste van zijn geniale opstellen geschreven.

Steeds is hij geweest een stoere verachter van de ijdele trots en een stille glimlach had hij over de ijdele waan.

Na zijn dood heeft men zijn opstellen verzameld^451. en hem als schrijver groter geacht, dan hij werkelijk was. Hij heeft inderdaad veel mooie volzinnen geschreven, doch zoals het meestal gaat wanneer er bewondering voor iets is ontstaan, groeit zij dikwijls zonder reden. Zo is er een te breed aureool om Diepenbrock heen, als schrijver, gekomen.^452. Hij heeft de kunst verstaan nu en dan als uit een mysterieuze diepte te spreken. Dit gebeurde niet met de opzet méér van zich te laten denken dan hij eigenlijk was, maar hij hulde zich gaarne in een zekere nevel. Ik moet hier denken (maar de toepassing is omgekeerd) aan wat ik over Maupassant heb gelezen. Deze zou eens hebben gezegd: ‘Als een auteur volkomen klaar is, zullen ze hem niet gauw voor geniaal aanzien.’ En toch geloof ik dat hij, die het offer van duidelijkheid brengt - en ik ben ervan overtuigd, dat ook Maupassant zo dacht-, bewijzen geeft van een rijkere natuur dan degene die zich in nevelachtige woorden uitspreekt.

449. Hierover Een weefsel pan overpeinzingen, a.w., p. 32.

450. Alphons Diepenbrock, geboren op 2 september 1862, overleed op 5 april 1921, dus in zijn negenenvijftigste levensjaar.

451. Laatstelijk als: Alphons Diepenbrock, Verzamelde geschriften. Bijeengebracht en toegelicht door Eduard Reeser, in samenwerking met Thea Diepenbrock, Utrecht/Brussel, 1950.

452. Ongetwijfeld zou Erens niet tot deze kritische vaststelling zijn gekomen wanneer hij had kunnen kennis nemen van de lang na zijn overlijden, want in 1952, begonnen publikatie, door Eduard Reeser, van Alphons Diepenbrock, Brieven en Documenten, waarvan tot dusver vijf delen verschenen zijn.

[p. 255]

Hij, die de klaarheid verkiest, weet zich eerder onuitputtelijk dan hij die in het duister wil blijven.

Met Charles van Deventer, of Chap, zoals hij gewoonlijk werd genoemd,^453. ben ik intiem bevriend geweest. Toen ik eens na een verblijf van enige maanden in Limburg in Amsterdam een kamer zocht, zei hij: ‘Ik woon in de Jacob van Campenstraat, ik heb de achterkamer, maar de voorkamer is nog vrij. Zou jij die niet willen hebben?’ Ik greep toe en betrok ze onmiddellijk.^454. De twee kamers waren door deuren gescheiden, die men maar behoefde open te zetten om ze tot één vertrek te maken. Bij ieder van onze kamers was een alkoof. Juffrouw Kok, die aan ons had verhuurd, was een oude juffrouw; zij kookte ook voor ons en wij dineerden samen op de kamer van Chap met Kloos, die de wens te kennen had gegeven, dagelijks met ons te komen eten. Omdat juffrouw Kok niet voor afwisseling zorgde en iedere dag biefstuk gaf met gebakken aardappelen en een beetje groente, waar wij ieder tachtig centen voor betaalden, liep Kloos, nadat die gemeenschappelijke maaltijd een maand had geduurd, op een goede dag weg, zeggende, dat hij niet iedere dag biefstuk kon eten. Wij bleven nog een tijdlang bij juffrouw Kok.

Dat samenwonen was gezellig en gemakkelijk. Eens in de week kwamen Witsen en Diepenbrock musiceren; Van Deventer had een piano op zijn kamer. Ik deed dan de deuren van de mijne wijd open, zodat de bezoekers konden circuleren. Witsen speelde cello, Chap viool, Diepenbrock piano. Er werd ernstig gemusiceerd; er werd bijna altijd klassieke muziek gekozen, vooral Mozart, Haydn en Beethoven. Dit aangename samenwonen werd door een ongelukkig toeval verstoord. Op een winteravond, toen juffrouw Kok naar huis kwam, viel zij op de gladde sneeuw vlak vóór de deur van haar huis en brak een arm. Er was toen niemand meer om ons te bedienen en wij moesten andere kamers zoeken.

Charles van Deventer was doctor in de chemie; hij was gepromoveerd op een zeer interessant proefschrift over de al-

453. Tal van gegevens over Charles Marius van Deventer (1860 tot 1931) bij: Harry G.M. Prick, ‘Charles M. van Deventer en Lodewijk van Deyssel’, in: Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, dl. 23 (1969), p. 275-356. Zie ook idem, ‘Charles M. van Deventer: een universele geest in een fijne snaak’, in: ‘Tachtig’, dubbelnummer van het literaire kwartaalblad De Fonteijne, 4e jrg., nrs. 2-3, 1985, p. 44-50, waarin van Van Deventer brieven werden afgedrukt, op 8 mei 1929 en op 1 juli 1931 door hem aan Erens gericht.

454. Die voorkamer in de Jacob van Campenstraat 37 werd door Erens betrokken in januari 1888. In maart van dat jaar zou Erens verhuizen naar Prinsengracht 293.

[p. 256]

chemie. Nadat hij leraar in de scheikunde aan de hbs te Goes was geweest, was hij assistent geworden bij professor Van 't Hoff te Amsterdam. Hij is ook opponent bij mijn promotie te Amsterdam^455. geweest; hij opponeerde tegen een mijner wijsgerige stellingen. Maar Chap was niet alleen geleerde, hij was ook een fijn artiest. Hij schreef verschillende schetsen en van zijn hand zijn twee bundels literaire kritieken^456. verschenen. Hij gaf nu en dan voor de een of andere courant een overzicht van schilderijententoonstellingen. Zijn bundel Platonische Studiën^457. toont hem als wijsgeer en gelukkige leerling van Plato. Hij was een zo groot vereerder van de Griekse wijsgeer, dat hij niet kon leven zonder diens werken bij zich te hebben en hij nam zijn Griekse Plato-editie dan ook meestal mee op reis in een houten kastje, dat hij er opzettelijk voor had laten maken. Zijn aantekeningen over de Platonische Dialogen zijn van belang. Hij was ook een ijverig medewerker van de Wetenschappelijke Bladen, waarvoor hij kritieken schreef Eens leverde hij de Nieuwjaarswens van Thomas-vaar. In zijn latere jaren schreef hij een Oudgriekse novelle De dubbele Storm, en een romantisch toneelspel in vijf bedrijven: De gevloekte Beker, beide verschenen in De Gids.^458.

Chap was de meest universele geest, die ik ooit heb ontmoet. Hij wist ontzettend veel. Behalve dat hij zijn leven lang scheikunde heeft gedoceerd en ook de historie van de scheikunde, was hij bij voorbeeld volkomen op de hoogte van de gehele Engelse literatuur; hij was zeer muzikaal, speelde uitstekend viool en componeerde.

De gevloekte Beker heeft een bijzondere bekoring omdat in de omgeving en in de personen van het oude Griekenland door het zielsconflict van de wijsgeer Thales en van het meisje Theano een modem element is gekomen. Een Griek uit de oude tijd zou dit sprookje, geweven met uiterst fijne draden, niet verzonnen hebben en het zielsgebeuren ademt onwillekeurig een christelijke geest. Er gaat iets verhevens uit van dit drama, dat meer is gebaseerd op het innerlijk conflict dan op het uiterlijk gebeuren. Hier en daar zou ik wat meer tinteling van activiteit hebben gewenst, maar het blijft boeien tot het

455. Op 25 juni 1888 verdedigde Erens aan de Universiteit van Amsterdam zijn proefschrift Strafbare bevoordeeling van schuldeischers bij faillissement, gedrukt door J. Clausen, Amsterdam, 1888, p.64.

456. Te weten: Hollandsche bellettrie van den dag (1901; 1904).

457. Verschenen in 1896 en gevolgd door Helleensche studiën (1897).

458. ‘De gevloekte beker’, in: De Gids, januari 1925.

[p. 257]

einde en zoals het daar is, munt het uit door zijn rustige klaarte. Er is iets gedempts in, evenals in de schilderkunst van Puvis de Chavannes, die geen scherpe kleurtegenstellingen heeft gezocht, maar zijn scheppingen zet in een zacht verzonken toon.

Het ongeluk van juffrouw Kok had voorlopig een eind gemaakt aan het samenwonen van Chap van Deventer en mij. De dood van een hospita grijpt dikwijls diep in het leven van de bewoner van gemeubileerde kamers. Ook de hospita van Paap stierf plotseling en hij was zo daarvan onder de indruk, dat hij meende in lange tijd geen lust meer tot werken te zullen hebben. Eens kwam ik op een avond bij Kloos, die toen in de Govert Flinckstraat woonde bij de Amsteldijk^459. en ik vond er ook Boeken. Kloos zei mij, dat zijn hospita die morgen was overleden. Hij had blijkbaar geen lust in werk of in een werelds gesprek en hij stelde voor, dat Hein Boeken de Prediker zou voorlezen in de Statenvertaling. Deze was daartoe bereid en het ‘ijdelheid der ijdelheden en alles is ijdelheid’ klonk indrukwekkend uit Boeken's mond in de stilte van de nacht. Hij las inderdaad voortreffelijk de zware klanken van de Prediker en een grote rust en kalmte daalde over ons neer bij het spaarzame licht der petroleumlamp in de achterkamer van Kloos.

Twee jaar tevoren ongeveer had ik ook in hetzelfde huis gewoond met Van Deventer, in de Hemonystraat.^460. Ik had daar een grote achterkamer met alkoof op de derde verdieping, hij bewoonde de voorkamer naast mij; Jan Veth had beneden ons de kamer aan de straat op de tweede verdieping en beneden hem woonde de student Ham, later oogarts. Het was daar prettig, want ieder van ons werkte ernstig. Wij werden daar bediend door het dienstmeisje Anna van den Ende, een stipte en eerlijke meid, die onze boodschappen steeds vlug ten uitvoer bracht en nooit tegen werk opzag. Eens toonde zij mij haar grote handen, alhoewel zij niet groot van persoon was. Zij zeide, dat zij daarmee alle werk aankon.

Jan Veth was altijd een mijnheer en correct in zijn omgang; omdat hij in die tijd al verloofd was, zagen wij hem minder dan de andere vrienden. Hij is vroeg getrouwd met de dochter

459. Zie noot 441.

460. Naar de Hemonystraat 25 verhuisde Erens in maart 1886. In de loop van augustus 1886 zou hij Amsterdam verlaten voor een verblijf in de Eifel en daarna op De Kamp te Schaesberg, om zich in februari 1887 wederom in de Hemonystraat 25 te vestigen.

[p. 258]

van de bekende ingenieur Dirks, van wie men zei dat hij de rechterhand van De Lesseps was geweest bij het graven van het Suezkanaal.^461. Ik had met hem vruchtbare en interessante gesprekken.

Daar, in de Hemonystraat, vroeg hij mij voor hem te poseren om een portret te schilderen. Ik deed dat heel graag en hij kwam verschillende keren, misschien wel een keer of tien bij mij op de kamer. Hij had toen reeds die grote ernst bij het portretschilderen en hij beschouwde het als iets zeer gewichtigs, dat zijn hele werkkracht vorderde. Hij wilde, dat ik voor hem ging zitten op de meest natuurlijke manier, in het oude jasje, dat ik dagelijks droeg. Hij schilderde mij met de lorgnet in de hand, in de houding van iemand, die iets betoogt. Dat was mijn meest karakteristieke houding, meende hij. Hij heeft dat portret niet verder afgewerkt dan als schets. Hij vond, dat het zó moest blijven, want hij dacht, dat het, als hij het geheel afschilderde, iets zou verliezen van het spontane en frisse, dat hij er op een zeker moment aan had gegeven. Hij was er zelf blijkbaar zeer mee ingenomen; het was vol leven en uitdrukking. Verschillende malen heb ik het voor hem naar een tentoonstelling van zijn werken moeten sturen. Veertig jaar later heeft hij mij nog gevraagd of ik hem dat stuk nog niet eens kon bezorgen; hij wilde het nazien en vernissen. Hij was er blijkbaar zelf aan gehecht. Toen ik echter met Sofie Bourens uit Keulen verloofd was, vroeg deze mij om dat portret, dat zij op haar kamer wilde hangen. Ik gaf het haar en toen later de verloving werd afgebroken, heb ik het niet meer teruggekregen. Ik wilde er niet om vragen en zo is het voor mij verloren gegaan.

Toen Veth getrouwd was, had hij een aardig oud huis gehuurd aan de haven in Bussum,^462. waar ik nu en dan bij hem logeerde. Op een zondag vroeg hij toen ook Van Deventer en Derkinderen te eten. Deze laatste was juist terug van een reis naar Italië en vertelde veel van hetgeen hij had gezien, vooral van de oude fresco's in Milaan aan de Sant' Ambrogio. Het was een gezellig en intiem diner en de conversatie bij petroleumlamp en kaarsen was zeer ingaande. Wij waren toen nog allen

461. Jan Veth (1864-1925) trouwde op 10 augustus 1888 met Anna Dirks, dochter van Justus Dirks (1825-1886), die inderdaad medewerker van de Vicomte Ferdinand de Lesseps (1805-1894) was bij het graven van het Suez-kanaal tussen 1859 en 1869.

462. Erens maakt geen melding van Veth's merkwaardig atelier: een houten Markerhuis, dat hij op een tentoonstelling in Den Haag had gezien en toen ter plekke gekocht. Dit Markerhuis verhuisde mee in 1890 toen Veth een eigen huis liet bouwen in Bussum; gegeven ontleend aan Fusien Bijl de Vroe, De schilder Jan Veth 1864-1925/Chroniqueur van een bewogen tijdperk, Amsterdam/Brussel, 1987, p. 16; een foto van het atelier, a.w., p. 35.

[p. 259]

vol vuur en ambitie, ieder besloten zijn stenen aan het nieuwe kunstgebouw bij te dragen.

Deze reis naar Italië had de ideeën van Derkinderen omtrent de decoratieve schilderkunst doen veranderen, waardoor hij in conflict kwam met pastoor Klönne, de rector van het Amsterdamse begijnhof,^463. die hem had opgedragen een schilderstuk voor zijn kerk te maken van de oude Amsterdamse H. Sacramentsprocessie.

De jonge schilder Henry de Groux uit Brussel^464. had in die tijd op een tentoonstelling te Amsterdam een schilderij geexposeerd, fantastisch en vehement van conceptie. Het deed denken aan het werk van de Oudhollandse schilder Savery.^465. Veth was er zeer mee ingenomen en verzocht hem te logeren te Bussum. Hij kende hem niet persoonlijk en om elkaar niet mis te lopen had Groux geschreven, dat hij aan het station te Amsterdam, waar hij zou aankomen met een bepaalde trein, een witte zakdoek in de hand zou houden. Toen de trein aankwam en de reizigers uitstapten, bleek het zeer moeilijk iemand te vinden onder al die mensen op het volle perron. Veth had niet ver van de uitgang post gevat en lette scherp op, maar de onderneming leek hem hachelijk. Na lang te hebben gewacht, zag hij plotseling een klein, mager, bleek mannetje aankomen met lange, zwarte haren en met een oude geklede jas aan, waarvan de slippen hem over de knieën kwamen. In zijn hand hield hij een stok met op de top een witte ontplooide zakdoek recht omhoog en droeg die zeer omzichtig voor zich uit met onbewegelijk gezicht. Veth begreep dadelijk, dat dat zijn man was. Zo vertelde hij 's avonds deze aankomst, toen Groux er niet bij was.

's Anderen daags na de tentoonstelling te Amsterdam te hebben bezichtigd, dineerden wij bij Veth. Er waren daar ook Witsen, Kloos, Van Deventer, Van Eeden; ik weet niet meer of er nog anderen bij waren. Na het eten wandelden wij in een paar groepjes door Bussum. Onder het gesprek zei ik aan Groux, die naast mij liep: ‘Je regrette...’ (waar ik spijt over had, weet ik niet meer). Groux bleef stil staan en antwoordde

463. Bernardus Henricus Klönne (1834-1921), sinds 1883 rector van het Amsterdamse Begijnhof, had het betreffende schilderstuk geweigerd.

464. De Belgische schilder Henri de Groux (1867-1929), die een poos lang deel uitmaakte van de Brusselse kunstenaarsgroep Les xx (Les Vingt) was met één werk vertegenwoordigd geweest op een tentoonstelling van de ‘Société de Vingt’ in het nu al lang weer afgebroken Panorama-gebouw te Amsterdam. Jan Veth had, onder zijn pseudoniem J. Staphorst, die tentoonstelling besproken in De Nieuwe Gids, juni 1889, en toen het ‘Landschap’ van De Groux geroemd als ‘een heerlijk brok vlammende kleur, schitterend van aspect als een kostbare mineraal op een versche breuk’.

465. Roeland Savery (1576-1639) schilderde bloemstukken en landschappen in romantische stijl.

[p. 260]

met groot aplomb en een vaste overtuiging: ‘Stendhal a dit: “Il ne faut jamais se repentir.”’

Veth was een man, wiens conversatie bijzonder interesseerde; ook in latere jaren sprak ik altijd graag met hem. Vooral was het zijn grote geestigheid, die opviel in alles wat hij vertelde. Men voelde altijd een pittig causeur voor zich te hebben en het was niet gemakkelijk naast de zijne enige vonken van geest te doen flikkeren. Zijn zetten hielden het gesprek op hoog niveau en hij zorgde, dat er geen verslapping intrad. Vooral was rijk zijn ervaring van mensen en dingen. Hij kende - zoals men dat zegt - iedereen en hij wist van iedereen iets interessants te vertellen. Van een literator die, omdat hij de tering beweerde te hebben, dikwijls geld bij elkaar zocht te krijgen om naar Zwitserland te gaan, zeide hij mij eens: ‘Hij zet niet de tering naar de nering, maar de nering naar de tering.’

Alles wat Veth heeft geschreven, heeft een prettige scherpte van uitdrukking, die de zaak aanschouwelijk voorstelt, omdat zij de contouren van redenering en mening juist en onverbiddelijk weergeeft. Zijn kunstkritieken zijn de prettigst geschrevene, die ik bij ons ken^466. en al mogen zijn meningen een enkele maal kunnen worden bestreden, zij zijn steeds met volle overtuiging neergeschreven en vervat in de meest precieze woorden. Dit geeft een vertrouwen; het is iets, waarop men kan staat maken. Dit poseert zijn mening als die van een autoriteit en geeft daaraan iets onomstotelijks.

In april 1890 pleegde Joseph Jessurun de Mesquita^467. zelfmoord. Hij was bevriend met velen van ons. Veel heeft hij in zijn leven niet uitgevoerd. Diep griefde het hem, heb ik wel eens horen zeggen, dat hij in niets een artiest was. Toen wierp hij zich op de fotografie, liet een reuzegrote camera speciaal voor zich vervaardigen en fotografeerde daarmee de Egyptische kunstvoorwerpen in het Leidse Museum van Oudheden. Ook maakte hij veel portretten van de mannen van Tachtig. In de 's-Gravesandestraat, waar hij woonde,^468. heb ik een paar maal voor hem geposeerd. Ik bezit een groot portret van Kloos, door hem gemaakt; alleen Diepenbrock en Kloos zelf hadden nog een

466. Zie ook Eren's bespreking van Veth's bundel Portretstudies en silhouetten, verschenen in: De Nieuwe Gids, februari 1909, herdrukt in Gangen en wegen, a.w., p. 69-73.

467. Zie: Rein van der Wiel, ‘Beelden van '80 / Het oog van Joseph Jessurun de Mesquita (1865-1890)’, in: De Revisor, juni 1981, p. 42-48.

468. Van der Wiel deelt mee dat Joseph in september 1888 op kamers ging wonen in de Burmanstraat, aan de kant van de Amstel bij de Tweede Oosterparkstraat. Erens zelf heeft in de 's-Gravesandestraat 16 gewoond, maar dat was eerst in februari 1896.

[p. 261]

dergelijk.^469. Het werd later vaak in tijdschriften gereproduceerd. De portretten, die hij van mij heeft gemaakt, zijn ook zeer bijzonder en hebben niets van een gewone foto.

Toen ik in 1889 een kamer zocht^470. en verscheidene dagen door de stad had gelopen zonder iets te vinden, ontmoette ik op een namiddag Mesquita toevallig in de Utrechtsestraat. Ik nodigde hem uit met mij iets te gaan gebruiken in het café op de hoek van de Utrechtsestraat en het Frederiksplein. Ik was balsturig over mijn gering succes bij het zoeken naar een woning. Toen zei Mesquita: ‘Wat denk je, als wij er eens samen op uit gingen?’

‘Heel goed,’ antwoordde ik, en in minder dan een uur tijds had ik een heel geschikte kamer met alkoof Niet dat hij zulk een bijzonder kenner was van de Amsterdamse straten, maar het geluk begunstigde mij toen en ik was tevreden aan die toenmahge onzekerheid een einde te maken.

Als Kloos over Mesquita sprak, zei hij altijd: ‘Joseph heeft dit of dat gezegd of gedaan.’ De meesten, en ik ook, noemden hem Mesquita. Hij had nog een jongere broer, de latere tekenleraar aan de Kunstnijverheidsschool in Haarlem, die wij Sampie^471. noemden. Deze is een zeer verdienstelijk schilder en wanneer ik over zijn succes lees, heb ik altijd medelijden bij de herinnering aan zijn broer Joseph.

Onze vriend had verschillende malen gedreigd zich van kant te maken,^472. maar omdat hij het al zo dikwijls gezegd had, geloofde niemand dat hij het zou doen. En toch, op een morgen tegen elf uur, kwam Maurits van der Valk^473. bij hem op de kamer - hij woonde toen ergens in de nieuwe buurten bij de Haarlemmerpoort, naar ik meen - en ja, daar lag hij. Hij had zich vergiftigd met cyaankali.^474. Het raam stond open, de stad en het IJ baadden in zonneschijn. Van der Valk zei, dat hij prachtig lag daarboven, met het bedrijvige Amsterdam beneden hem. Ik vond die uiting van Van der Valk pijnlijk en ik verbande in mijzelf de idee van de mogelijke schoonheid, die door het ongeluk werd verdonkerd.

Kloos en Boeken, die toen samenwoonden,^475. wilden naar de begrafenis gaan. Ik zei, dat ik meeging, en wij namen met

469. Ook Van Deyssel bezat een exemplaar, hem op 3 april 1889 geschonken door Willem Kloos. Dit portret werd voor de eerste maal afgedrukt bij G.H. 's-Gravesande, a.w., tegenover p. 161, en daar ten onrechte toegeschreven aan Willem Witsen.

470. Dat werd Erens' kamer, in december 1889 door hem betrokken in de Jan Steenstraat 184, thans Tweede Jan Steenstraat 32.

471. Samuel J. Jessurun de Mesquita (1868-1944).

472. Hiervan is Erens ongetwijfeld al sinds het voorjaar van 1889 op de hoogte geweest. Mesquita had toen vanuit Parijs Isaac Israels gesmeekt snel naar hem toe te komen, omdat hij zich wilde doodschieten.

473. Met de schilder Maurits W. van der Valk (1857-1935) had Mesquita diens geheel houten atelier aan de Amsteldijk gedeeld. Dit brandde echter af op 26 september 1889, waardoor zes bijna voltooide doeken van Van der Valk verloren gingen en zo ook Mesquita's ‘stemmingsphotografieën,’ zijn clichés en al zijn camera's.

474. Jac. van Looy vertelde op 10 april 1890, in een brief aan Willem Witsen: ‘Hij is (...) op zijn canapé gevonden, hij had zich vergiftigd met cyaankali. Hij had dit in huis, en er stond, hoor ik, een glas limonade bij zijn doodliggen. Cyaankali werkt alleen zodra het met zuur in contact komt. (...) Hij lag erg klein, net een beestje, zoals Isaac Israels dat noemde. (...) O ellende, ellende. Wat heeft die jongen gedreven, wat zat er in hem? Ik heb er met François [Erens] veel over gepraat.’

475. Na zijn terugkomst uit Londen, in de tweede week van december 1888, zie noot 344, had Kloos zijn intrek genomen ten huize van Hein Boeken (1861-1933), Kerkstraat 260.

[p. 262]

ons driëen de boot naar Ouderkerk, waar het Portugees-Israëlitisch kerkhof ligt. Toen de kist van witte houten planken in de groeve werd neergelaten, begon plotseling iemand te schreeuwen, en dat schreeuwen klonk alsof hij lachte. Het was zijn broer, Sampie Mesquita, die door de smart werd overmeesterd. Allen, die daar aanwezig waren, werden aangegrepen door dit pijnlijk geluid.

Isaac Israels was ook op de begrafenis. Evenals wij was hij met Mesquita bevriend geweest. De joodse plechtigheid, volbracht naar de ritus, had voor mij iets vreemds, iets schrijnend weemoedigs, waartoe het melancholieke Hebreeuwse geluid veel bijdroeg. Ook de omgeving van het kerkhof stemde droevig. Kloos, Boeken en ik, wij gingen te zamen naar Amsterdam terug (ik weet niet meer of Isaac Israels met ons meeging) en die hele dag bleven wij bij elkander. Wij waren nog steeds onder de indruk van het lot van de ongelukkige jongeman, die alleen een kennis was geweest, maar nu - door zijn ongeluk - in de herinnering een vriend scheen te zijn geworden.

Hein Boeken is geweest een man van de vrede, die trachtte bij ontstemdheid of meningsverschillen de harmonie te herstellen. De goede Hein was altijd bereid in ieders leed en vreugde te delen. Hij is een fijn artiest, de ciseleerder van diepgevoelde en kunstige sonnetten. Ook is hij een erudiet; hij is op de hoogte van de verschillende Europese literaturen, maar de klassieke letteren hebben vooral zijn liefde gehad. Wanneer ik bij Kloos op de kamer zat te praten, alleen of in het bijzijn van Van Deventer, Van der Goes of anderen, werd er wel eens gescheld en als ik aan Kloos vroeg: ‘Wie was daar voor je?’, kreeg ik dikwijls ten antwoord: ‘O, Boeken’, en niemand verscheen. Dat gebeurde verschillende keren. Ik dacht dan, dat er boeken waren gebracht en vond dat niets bijzonders, totdat ik eindelijk gewaar werd, dat het een persoon was, die zich had aangemeld, die Boeken heette en voor wie ‘niet thuis’ werd gegeven. Later werd dat anders; Kloos ging met Hein Boeken samenwonen en zij werden onafscheidelijke vrienden. Vroeger werd er in

[p. 263]

onze kring veelal van ‘Kloos en Verwey’ gesproken, later werd het ‘Kloos en Boeken’.

De uitgever Versluys stuurde hen samen op reis naar Italië, maar ik geloof niet, dat zij ooit een van beiden daarover hebben geschreven.^476. Bij de commissaris van politie in de Nieuwe Buurt te Amsterdam moesten zij vóór hun vertrek hun passen afhalen en ik ging met hen mee om mijn handtekening te zetten onder een verklaring dat zij mij bekend waren. ‘Hoe is uw naam?’, vroeg de commissaris plechtig. ‘Kloos.’ ‘En de uwe?’ ‘Boeken.’ ‘O,’ zei de overheidsman zich ontrimpelend, ‘Boeken, Boeken, ik heb ook een heel stel boeken in huis.’ De naam van onze vriend scheen hem tot scherts te animeren.

Toen Piet Tideman voor zijn kandidaatsexamen studeerde ergens op de Veluwe, nodigde hij de beide vrienden uit om bij hem te komen logeren.^477. Op een avond had zijn grote hond Kloos aangevallen, maar niet gebeten. Tideman ging daarop met de hond de kamer uit en kwam kort daarna alleen weer binnen; hij schreide en zei, dat de hond dood was. Hij had hem doodgeschoten. Hij had dat zó als plicht gevoeld, zei hij; Kloos was zijn vriend en de hond^478. had hem zonder reden aangevallen.

Kloos en Boeken gingen in die tijd uitstapjes in de omgeving van het dorp maken. Op een dag waren zij in een provinciestad gekomen, ik meen dat het Zutphen was,^479. en zij zochten naar een gezellig kroegje om te gaan zitten. Zij wandelden door de stad, konden niet dadelijk een keuze maken en bleven staan vóór ieder café, dat zij vonden, aandachtig naar binnen glurend. Zij wisten niet, dat zij op die rondgang door een politieagent op enige afstand werden gevolgd. Deze kwam opeens naast hen staan en vroeg of zij hem naar het politiebureau wilden volgen. Zij keken verbaasd op, maar moesten mee. Daar gekomen werd hun gevraagd of zij handelaars in sterke drank waren. Zij antwoordden, dat zij een geschikt koffiehuis hadden gezocht om uit te rusten, want dat zij een lange weg hadden afgelegd. De commissaris vroeg hun toen waar zij verbleven; hij was vol wantrouwen tegenover de beide dichters. Maar toen zij antwoordden, dat zij bij de heer Tideman op een naburig

476. Omstreeks 10 maart 1893 vertrok Kloos, tot herstel van zijn gezondheid, samen met Hein Boeken naar Frankrijk en Italië (Rome, Florence, Bologna, Genua). Ze keerden terug in Amsterdam op 17 april 1893. Over deze reis, die gefinancierd werd door W. Versluys en Willem Witsen, heeft Kloos enkele malen geschreven, zie: Zelfportret, a.w., p. 191-196 en p. 324-326. Die reis komt ook ter sprake in de reeks van twaalf sonnetten met ‘Levensherinneringen aan Hendrik Jan Boeken. Gestorven 19 October 1933’, door Kloos bijgedragen aan De Nieuwe Gids, december 1933.

477. Kloos en Boeken logeerden ten huize van Piet Tideman (1871 tot 1943) te Heerde in augustus/september 1892 en in juli 1893.

478. Het betrof de Deense dog Feiko, zie: Zelfportret, a.w., p. 209 tot 210, waar Kloos overigens vertelt dat hij deze dog cadeau zou hebben gekregen in 1887. Vermoedelijk stond een en ander hem niet meer helder voor de geest.

479. Het was echter Zwolle. Op 15 september 1892 schreef Kloos over dit verblijf, samen met Boeken, uitvoerig aan Piet [Pet] Tideman. Het eerste kantje van die brief werd voor de eerste maal, en toen in facsimile, afgedrukt door Gerben Colmjon tegenover p. 305 van diens boek over De oorsprongen van de Renaissance der Litteratuur in Nederland in het laatste kwart der negentiende eeuw, Arnhem, 1947. Men vergelijke Erens' weergave van het gebeurde in Zwolle met deze brief van Kloos, die eerst in 1955 integraal werd afgedrukt bij G.H. 's-Gravesande, a.w., p. 436-439.

[p. 264]

dorp waren gelogeerd, begon hij vertrouwen te krijgen en zei: ‘O, ik ben familie van Modderman en dus ook van Tideman. Ja, Modderman, Tideman, Tideman, Modderman.’ De beide vrienden begrepen niets van die conclusie, maar zij waren blij met rust te worden gelaten. Zij bogen beleefd voor de commissaris, die hen onder het aanbieden van verontschuldigingen liet gaan.

Het bovenstaande was reeds geschreven, toen het bericht van de laatste ziekte en van de dood van Hein Boeken mij bereikte. Bij zulk een tijding komt nog eens uit de diepte naar boven het duidelijk beeld van de gehele betrekking, die er heeft bestaan tussen ons en hem, die wegging. Zijn handdruk heb ik gevoeld op lichte dagen en op dagen van diepe tragiek. Onkreukbaar trouw in de vriendschap was hij en zijn gevoel was liefderijk en beschaafd. Hij was een groot natuurminnaar, een groot geleerde en een fijn en goed artiest; daarbij was hij eenvoudig en bescheiden.

Hij was ook een bijzonder minnaar van Amsterdam, wiens karakteristieke schoonheid hij begreep als geen ander.

Hij heeft in volmaakte resignatie geleden en is ook daarin gestorven. In hem is een Nederlander verdwenen, zoals het land er niet veel tellen kan.^480.

Amold Aletrino heb ik het eerst ontmoet op een vergadering van Flanor.^481. Hij interesseerde zich bijzonder voor Franse literatuur en had de meeste nieuwe Franse romanschrijvers gelezen, vooral Flaubert en Zola; ook bewonderde hij de Franse dichters bijzonder en hield vooral veel van Coppée onder anderen. Hij woonde in de buurt van de Rijnspoor.^482. Om bij hem te komen moest men de rails oversteken en de straat waarin hij woonde had slechts aan één kant huizen, aan de overkant was weiland. Daar bezocht ik hem dikwijls en als ik naar hem toe ging, had ik het gevoel uit de stad te gaan. Hij vertelde mij uitvoerig van zijn diepe neerslachtigheid. Niet alleen in zijn gesprekken, maar ook in zijn latere produktie bracht hij die tot uiting. Hij verlustigde zich blijkbaar in droefgeestigheid en in dat opzicht was hij een retardataire van het romantisme.

480. Erens' kenschetsing laat zich verifiëren aan de hand van de bloemlezing Proza en Poëzie van Hein Boeken, Amsterdam, 1936.

481. In dat gezelschap werd Aletrino geïntroduceerd door Frederik van Eeden op 16 december 1884.

482. Boerhaavestraat 60. Eerder woonde Aletrino in deze straat op nr. 12, maar dat was vóór Erens' woonachtigheid in Amsterdam.

[p. 265]

In die eerste tijden van onze kennismaking had hij nog niets gepubliceerd, ja, de actieve deelneming aan de literatuur leek hem een onbereikbaar iets en hij scheen zich tevreden te stellen met uit de verte te bewonderen. Veel later zond hij een stuk aan De Nieuwe Gids^483. en toen Van Eeden hem kwam zeggen, dat het was aangenomen, kwamen Aletrino de tranen van blijdschap daarover in de ogen. Later kregen de twee vrienden onenigheid en voerden samen een polemiek, waarbij Van Eeden de ontroering, die Aletrino toen had getoond, in herinnering bracht. De twee waren overigens zeer intiem bevriend,^484. maakten samen een reis naar Parijs en Arnold (zo noemden wij Aletrino meestal) had de Kleine Johannes reeds geheel in manuscript gelezen, nog vóór de publikatie. Waarom hij dat deed, weet ik niet, maar hij sprak Van Eeden altijd met ‘Kees’ aan.

Onze gesprekken liepen meestal over Franse literatuur en vanzelf kwamen wij ertoe die in het Frans te voeren. Door in een vreemde taal te spreken bleven wij, als wij alleen waren, gemakkelijker op een zelfstandig standpunt; de moeite, die wij bij het formuleren der Franse volzinnen moesten doen, kwam ons voor een zekere saveur aan het gesprek te geven.^485. Wanneer een derde erbij kwam, spraken wij weer Hollands.

Somtijds duurde de zwaarmoedigheid van Aletrino weken, ja, maandenlang, en toen ik eens uit de stilte en de eenzaamheid van Sluis, waar ik toen woonde,^486. in Amsterdam kwam en de vrouw van zijn broer toevallig op straat vlak bij zijn woning ontmoette, smeekte zij mij bijna haar zwager te gaan bezoeken, omdat hij de omgang met de oude kennissen zeer nodig had, zoals zij zei. Zij bracht mij tot aan het huis in de Den Texstraat,^487. waar Aletrino toen woonde en in een onwillekeurige beweging, die haar blijdschap uitdrukte, duwde zij mij de stoep op. Ik herinner mij, dat ik dat niets opdringerig vond en dat het mij weldadig aandeed. Ik voelde mij thuis bij mensen, voor wie belangrijk was, hetgeen ook mij aantrok en die prijs op mijn omgang stelden. Ik woonde in die tijd in Sluis als griffier aan het kantongerecht van Oostburg en in die omgeving was er geen sfeer van gemeenschappelijke belangstelling.

483. A. Aletrino, ‘In 't donker’, De Nieuwe Gids, juni 1886.

484. Zoals blijkt uit het artikel waarmee Van Eeden, in het weekblad De Amsterdammer van 23 januari 1916, Arnold Aletrino (1858 tot 1916) herdacht; herdrukt in: Langs den weg / Verspreide opstellen, Roermond, 1925, p. 143-146.

485. Erens moet het ook wel eens moeilijk hebben gehad met Aletrino. Op 19 juli 1885 schreef deze laatste althans aan Van Eeden: ‘Ik wil niet meer met menschen omgaan als zeer oppervlakkig. Met Erens loopt 't mij al te intiem, ik wil geen intieme omgang want ik doe mijzelf en een ander verdriet.’

486. Daar woonde Erens van juli 1899 tot april 1901.

487. Den Textstraat 50.

[p. 266]

In die tijd was Aletrino's vrouw, Rachel Mendes da Costa, reeds dood. Naar ik toen vernam, had zij zelf een eind aan haar leven gemaakt.^488. Hij was met haar uitgegaan en aan het hoofdpostkantoor op de Nieuwezijds Voorburgwal gekomen, zei zij, dat zij nu naar huis moest. Hij moest dan maar zijn zaken afdoen en bij het koffiedrinken terug zijn. Toen hij een paar uur daarna thuiskwam, vond hij haar dood in de huiskamer liggen. Zij had vergift ingenomen. Zij voelde zich de laatste tijd van haar huwelijk ongelukkig. Hiertoe droeg bij de omstandigheid dat Aletrino, evenals vóór zijn huwelijk, doorging met aan veel vrouwen het hof te maken. Hij scheen niet anders te kunnen en vooral vóór zijn huwelijk had hij dan ook bij menig meisje succes. Ook voelde zij zich ongelukkig omdat zij geen kinderen had. Zij verlangde daarnaar en haar man wilde die niet.

Bij Aletrino's huwelijk met Rachel Mendes da Costa was ik in de Portugese synagoge tegenwoordig geweest.^489. Ik was er met Van Looy heen gegaan. Ik zie nog vóór mij, hoe de bruid het eerst uit een glas rode wijn dronk, waarna zij het aan de bruidegom gaf, die het ledigde en het in stukken op de grond wierp. Zo wilde het het joods-Portugees gebruik. Ik geloof, dat het de onverbreekbaarheid van het huwelijk symboliseert.^490. Achter de bruid stond een bijzonder mooi joods jong meisje; zij hield zich geheel onbeweeglijk en langs haar wang zag ik langzaam een traan rollen zonder dat zij dat zelf scheen te weten.

‘Rachel was superbe,’ zei Van Looy na de afloop en ik vertelde hem van de traan op het jonge vrouwegezicht.

Rachel was ons allen zeer genegen. Zij was als het ware een club-zuster, evenals de meisjes Van Vloten. Vrienden en vriendinnen, die zich in de jeugd voor dezelfde dingen hebben geinteresseerd, krijgen daardoor een band, die hen als het ware van dezelfde geestelijke familie doet zijn en die het gehele leven duurt. Ontmoeten zij elkaar weer na lange afwezigheid, dan wordt de oude atmosfeer vanzelf hersteld en de gesprekken worden spontaan geboren. Vrienden, die men in het latere leven leert kennen en ook waarderen, hebben niet meer dat, wat de geheel spontane conversatie doet geboren worden. Zij zijn als

488. Rachel Mendes da Costa, geboren op 18 november 1865, maakte een einde aan haar leven op 13 november 1897 in haar en Aletrino's woning, Weteringschans 141; zie Marijke Stapert-Eggen, ‘Aletrino's Stille uren / Een elegie in proza’, in: Bzzlletin, 11e jrg., nr. 99, oktober 1982, p. 27-42.

489. Het huwelijk werd voltrokken op 2 juli 1892 in de Portugese synagoge aan het Jonas Daniël Meyerplein te Amsterdam.

490. Dit gebruik heeft een andere betekenis: het symboliseert de onvolmaaktheid van het huwelijksgeluk zolang de tempel in Jeruzalem nog niet herbouwd is en zolang het joodse volk nog niet herenigd is op zijn stamgrond.

[p. 267]

het ware niet zozeer van den huize en de omgang met hen is niet zo gemakkelijk als met de oudere vrienden. Dat wil niet zeggen, dat die van latere datum somtijds de oudere in werkelijke sympathie niet kunnen overtreffen. Neven, die men pas later leert kennen, kunnen soms prettiger in de omgang zijn dan broers, die men altijd heeft gekend.

Toen ik Rachel eens ontmoette, ik weet niet meer in welke straat in Amsterdam, vroeg zij met belangstelling hoe het met mij ging en zei toen half verwijtend: ‘Je wil niet meer bij ons komen.’ Bij het vernemen van haar dood, een paar weken daarna, maakte ik mijzelf een verwijt Aletrino en haar niet meer te hebben bezocht.

Rachel was een mooie jonge vrouw, klein van gestalte; haar stem had iets slepends melancholieks. Zij was niet druk in haar praten en zat soms stil voor zich heen te kijken. Iedereen mocht haar graag om haar eenvoud. Voor kunst en in het bijzonder voor literatuur bewees zij steeds een diep gevoel te hebben. Voor zover ik weet, las zij meestal Frans.

Bij Aletrino ontdekte ik reeds op de eerste avond van mijn kennismaking met hem de eigenaardigheid van zijn uitbundig lachen. Later hoorde ik, dat hij daarvoor bekend was. Wanneer hij eenmaal aan de gang was, kon hij niet meer tot bedaren komen en het gezelschap moest zolang het zwijgen ertoe doen, tot hij had opgehouden. Het was een zware lach, een korte en doffe o-klank. Ik bezocht hem dikwijls toen hij om van een oogziekte te genezen, een tijdlang in een donkere kamer moest verblijven en tijdens onze conversaties hoorde ik die toon weerklinken in het donkere vertrek.

Wat men ook over zijn werk moge zeggen, hoe vervelend en weeïg sommigen het ook vinden, het heeft een eigenaardige stempel. Er klinkt voortdurend uit een klagende toon, nooit een lach. Het heeft iets eigenaardigs; het heeft kwaliteiten, die bij andere auteurs niet worden aangetroffen en ook, voor zover ik weet, door niemand anders ooit zijn nagevolgd. Zijn wetenschappelijk werk over de criminele anthropologie heeft, naar ik heb vernomen, enige waarde door zijn duidelijke uiteenzetting van de stof.

[p. 268]

Hij had het plan een bloemlezing uit te geven van modern Frans proza. Hij vroeg mij hem daarbij te helpen en samen hebben wij dan ook de stukken gekozen en de bundel klaargemaakt.^491. Hij ging ermee naar de uitgever Rössing, maar deze stuurde ons met een kluitje in het riet. Ook Versluys durfde de uitgave niet aan, om niet in concurrentie te komen met Pyttersen uit Sneek, die de Perles de la Poésie française had uitgegeven. Na die tegenslagen lieten wij de zaak rusten en de bloemlezing kwam er niet.

Maurits Mendes da Costa ontmoette ik voor het eerst in het bovenzaaltje van De Karseboom. Het is nu^492. tweeënveertig jaar geleden en het komt mij voor alsof deze veteraan der literatuur geheel dezelfde is gebleven, als toen ik hem voor het eerst zag. Op de lezingen, die door de leden van Flanor werden gehouden, oefende hij steeds scherpe kritiek en zijn mening boezemde eerbied in. Hij was niet een droge geleerde. Enkele toneelstukken van zijn hand hebben succes gehad.^493. De wereld van het toneel was hem vertrouwd, de acteurs waren zijn vrienden en in de schouwburg was hij een bekend man.

Dikwijls mocht ik hem bezoeken op zijn kamer aan het Jonas Daniel Meyerplein,^494. waar een witte keeshond elke bezoeker in de stilte van zijns meesters werkkamer aankondigde. Wij, de een paar jaar jongere vrienden, verzuimden nooit hem op zijn verjaardag geluk te gaan wensen. Ook zaten wij vóór het eten zeer vaak met hem samen, vooral in het Panopticum.

Talrijke herinneringen van die omgang met hem zijn bij mij bewaard gebleven en vele door hem gesproken woorden zijn nog in mijn geheugen. Ook plaagde hij graag en wanneer ik tegenover hem Baudelaire verdedigde, zei hij tegen mij: ‘Erens Baudelairien en Baudelaire... rien!’

Na een vertoning van een Griekse tragedie door de Amsterdamse studenten^495. vernam ik, dat Daniël de Lange^496. tegen de toen als regisseur optredende Mendes zei: ‘Mijnheer Mendes, u bent kunstenaar, maar ik ben het ook.’ De Graecus had namelijk zijn mening tegenover de musicus met klem verdedigd, waar het te doen was om de juiste interpretatie van het drama.

491. Die samenwerking dateert van 1885. Op 19 juli van dat jaar schreef Aletrino aan Van Eeden dat Erens 's avonds (omstreeks half negen, negen uur) enige malen per week kwam. Er werd dan met hem gewerkt tot een uur of twaalf. ‘Dan zijg ik vermoeid in mijn sponde en slaap slecht of niet of wel al naar de muggen en mijn hoofd willen.’

492. Erens schreef dit in mei 1926.

493. Te weten: Thuisgebleven (1883), dat een derde druk beleefde in 1912, en Zijn model (1888).

494. Maurits Benjamin Mendes da Costa (1851-1938) woonde gedurende het grootste deel van zijn leven op het Jonas Daniël Meyerplein 13 te Amsterdam.

495. In 1885 vonden er op initiatief van Mendes en onder zijn regie opvoeringen plaats - in het Grieks - van Antigone door Amsterdamse gymnasiasten en oud-gymnasiasten, en in 1891 van Koning Oedipus, in Nederlandse vertaling, door leden van het Utrechtsch Studentencorps.

496. Daniël de Lange (1841-1918), in 1884 een van de oprichters van het Amsterdams Conservatorium, waarvan hij later directeur werd.

[p. 269]

Zijn toneelherinneringen heeft hij opgetekend in een lijvig boekdeel,^497. dat om zijn prettige wijze van vertellen met genot en belangstelling wordt opgeslagen. Al heeft hij zelf door eigen produktie weinig aandeel in de beweging van Tachtig genomen, zijn meningen werden in de toen beginnende literatuur gaarne gehoord en overwogen. Zijn oordeel was steeds scherp geformuleerd en dat gaf daaraan iets pikants. Dat trok aan en wij moesten, of wij wilden of niet, soms bij Mendes te rade gaan.

Zijn klassiek onderlegde kennis en zijn groot doorzicht in de Griekse literatuur gaf aan zijn beschouwingen iets positiefs, iets onweerstaanbaars, omdat hij verenigde geleerdheid en wereldkennis, omdat zijn leven in dienst van het waarachtig schone is voortgegaan. Om de centrale aantrekking van zijn persoonlijkheid is hij steeds een figuur geweest in de Amsterdamse letterkundige wereld, een persoonlijkheid, die men met consideratie bejegende. Ik heb aan zijn gesprekken menig gezellig en vruchtbaar uur te danken. Veel heb ik van hem geleerd, en zoals menigeen heeft ondervonden, was zijn raad en opheldering, niet alleen in literaire, maar ook in praktische levenskwesties van gewicht.

Jarenlang was Mendes repetitor van het Grieks en onnoemelijk is het getal van hen, die bij hem les hebben genomen. Al had hij niet de titel van professor en al onderrichtte hij niet als zodanig de jonge mensen van zijn tijd aan een hogeschool, hij was de werkelijke professor van hen, die de taal van het oude Griekenland wilden bemachtigen. Met Van Leeuwen heeft hij een Homerus-uitgave bezorgd,^498. die ook buiten onze grenzen hoog wordt gewaardeerd en onder de beste wordt gerekend. Honoris causa heeft hij de doctorstitel gekregen^499. en aan wie in den lande zou deze beter toekomen?

Ziekten en ongevallen is hij te boven gekomen, zij zijn aan hem uit elkaar geslagen als golven tegen de rots; zij waren machteloos tegen de geestkracht van de tengere man.^500.

In die jaren, toen wij allen jong waren, bestonden er nauwe betrekkingen tussen de literatoren en de schilders. Zij interesseerden zich voor elkaars ideeën en werken en aan de lange en

497. Tooneel-herinneringen (1900), werd nog gevolgd door een tweede en derde reeks Tooneel-herinneringen (1927; 1929).

498. Homerus, Odysseae Carmina. Cum apparatu critico ed. J. van Leeuwen et M.B. Mendes da Costa (1890).

499. In december 1898 werd hem, op voorstel van Prof. S.A. Naber, het doctoraat honoris causa in de oude letteren verleend.

500. Erens schreef dit in de nrc van 15 mei 1926. Hij kon toen nog niet voorzien dat aan Maurits Mendes da Costa een wel zeer droevige levensavond zou zijn beschoren. Niet alleen werd zijn doofheid steeds erger, ook zijn ogen lieten hem op de lange duur nagenoeg geheel in de steek.

[p. 270]

drukke gesprekken namen de schilders hevig deel. De persoonlijkheid van Willem Witsen^501. was een algemeen gerespecteerde. Men had voor hem een zeker ontzag. Niet zoals George Breitner, in wie men hoofdzakelijk de geniale schilder bewonderde, was Willem Witsen in de eerste plaats gezien om zijn schilderstalent. Nog vele andere dingen droegen ertoe bij, dat iedereen een zeker ontzag voor hem had. Zijn voorname manieren kenmerkten hem als aristocraat. Hij was van patricische afkomst en zijn voorouders behoorden tot de deftigste Nederlandse geslachten. Wanneer ik over hem denk, kan ik mij begrijpen, dat zij nooit in de landsadel waren opgenomen. Witsen had iets onverbiddelijk gereserveerds. Hij stootte alle ijdele trots of ijdel zelfbewustzijn bij anderen terug en hij liet alleen het talent gelden; waarschijnlijk was dit ook het karakter van zijn voorouders. Hij was een der meest gefortuneerden van onze vriendenkring en hij gebruikte zijn middelen graag om zich de uitgezochte genietingen van het leven te verschaffen. Hij omringde zich met tapijten van de fraaiste kleuren. Hij hield van het fijne eten en drinken, hij rookte de fijnste sigaren; doch liever maakte hij anderen aan deze genietingen deelachtig, dan dat hij ze alleen voor zichzelf behield. Als het zo uitviel was hij echter ook tevreden met de meest eenvoudige dingen. In eten of drinken overschreed hij nooit de maat. Enkele keren ging hij, uit gezelligheid misschien, zich daarin te buiten; doch dat was meer om zijn kracht en onaantastbaarheid te tonen. Hij ging nooit tot zichtbare dronkenschap. Wel dronk hij in cafés of bij zich aan huis met vrienden gestadig door, maar wanneer deze laatsten luidruchtig werden of blijkbaar onder de invloed van de drank geraakten, merkte men aan hem niets. Hij was dan dezelfde als in de meest nuchtere toestand. Dan vatte hij als het ware post in onbeweeglijkheid met grote inspanning van de wil, terwijl de anderen een meer bewogen en zichtbare pret hadden.^502. Hij is met Van der Goes misschien de man met de meest voorname manieren, die ik ooit heb ontmoet. Wellicht kan men Van Deyssel ook wel daarbij noemen; zeer zeker zijn vader. Doch bij de zoon was dit minder uit natuur dan uit een vast gedisciplineerd levensgedrag. Bij professor Alberdingk

501. Willem Witsen (1860-1923) is de centrale figuur in Rein van der Wiel: Ewijkshoeve, tuin van tachtig, Amsterdam, 1988, en in Charles Vergeer, Willem Witsen en zijn vriendenkring, Amsterdam/Brussel, 1985.

502. Noot van Erens: Toen ik met Isaac Israels in latere jaren napraatte over de oude tijd, zei deze op een keer: ‘Weet je wel, dat de hele Nieuwe-Gids-beweging voor een groot deel aan Witsen te danken is?... Hij heeft ze bij elkaar laten komen... hij heeft ze laten drinken.’ Isaac hield van paradoxen, maar zijn paradoxen waren meestal raak.

[p. 271]

Thijm kwam het meer uit natuur voort. Ik gebruik hier de corrigerende begrippen minder en meer, omdat het niet gezegd kan worden, dat deze uiterlijke levenshouding bij Josef alleen natuur was en bij Karel alleen gewild opzet, maar omdat dit gratievol gedrag bij de eerste natuur was, gesteund door de wil en bij de tweede uit de wil voortkwam, die gesteund werd door de natuur. Van Deyssel was steeds enigszins een acteur op het schouwtoneel des levens, die evengoed voor zichzelf acteerde als voor anderen. Een antipode daarin is Kobus van Looy, de eenvoudige mens, wel niet voornaam in zijn wezen, maar toch een fijngevoelige natuur.

Een paar maanden na de oprichting van De Nieuwe Gids werd een stuk ingezonden, dat de beschrijving bevatte van een kelderwoning op de Zeedijk. Slecht was het niet, doch men wist niet goed, wat men eraan had. Was het echt of was het soms een grap van de een of andere vijandelijk gezinde, bij voorbeeld van Van Maurik, om De Nieuwe Gids erin te laten lopen? Het stuk was ondertekend ‘Querido’, een toen geheel onbekende naam. Niemand van ons had hem ooit horen noemen. Kloos vroeg aan Witsen en mij of wij samen eens aan het opgegeven adres wilden onderzoeken of de schrijver daar woonde. Wij gingen erheen. Het was driehoog in een dwarsstraat van de Sarphatistraat. Wij schelden er aan, doch kregen ten antwoord, dat daar geen mijnheer Querido woonde. Het aangeboden stuk werd door de redactie geweigerd. Jaren daarna heb ik mij dat geval herinnerd; misschien was dat stuk wel de eerste poging tot publikatie van de later algemeen bekende auteur.

Een van Witsen's eerste schilderijen was een herder, levensgroot met schapen. De invloed van Mauve was duidelijk merkbaar, maar toch zag Veth er kwaliteiten in, die Witsen voorbestemden een der beste schilders onder de toenmalige jongeren te zijn. In 1891 of 1892 heeft hij mijn portret geschilderd,^503. een werk dat op de kort daarop volgende tentoonstelling in Arti veel succes had. Het heeft dan ook grote kwaliteiten. De gelaatsuitdrukking is zeer levendig, vooral de kin heeft een meesterlijke toets; ook de hand is met grote zorg geschilderd.

503. Dit portret is opgedragen ‘Aan François Erens, Sept. 1891. Willem Witsen’. Het werd in 1987 gerestaureerd en is thans in het bezit van Andries F.J.M. Munnichs. Het hier ook genoemde portret in zwart krijt is gesigneerd W.W. Amsterdam, Sept. 1891 en bevindt zich thans in een particuliere collectie.

[p. 272]

Bij menigeen viel het echter niet in de smaak, omdat het zeer donker is gehouden en alleen na aandachtig beschouwen zijn mooie kwaliteiten toont.

Ik kwam in die tijd veel bij hem op het atelier en kort daarna tekende hij nog een portret van mij in zwartkrijt. Hij woonde toen op de eerste verdieping van het huis in het Oosterpark, waar Verlaine gelogeerd heeft. Hij had een dikke, ronde ijzeren plaat bij een smid besteld; de kringen waren daarop getekend met de roos in het midden en om de beurt schoten wij met de flobert daarop, soms gedurende een heel uur. Wij hadden de plaat vastgemaakt op een schilderijenkist, die tegen de muur stond.

In de eerste jaren van De Nieuwe Gids heeft Witsen verschillende opstellen over schilderkunst geschreven onder het pseudoniem ‘Van Westervoorde’.^504. Hij stond daarin de Haagse schilderschool voor. De schilder Van der Valk had reeds in het toenmalige dagblad De Amsterdammer artikelen over de nieuwere ideeën in de schilderkunst gepubliceerd onder het pseudoniem ‘Stemming’.^505. Witsen, Van der Valk en ook Jan Veth betoogden op uitvoerige gronden de goede rechten van de nieuwere Hollandse schilderkunst.

Witsen was een der aangenaamste mijner vrienden. De omgang met hem was zeer gemakkelijk en eiste weinig inspanning. Door zijn zwijgzaamheid verlangde hij geen druk gepraat en men sprak met hem, wanneer men werkelijk iets te zeggen had. In de eerste jaren van zijn huwelijk met Betsy woonde hij in Ede. Ik heb daar wel bij hen gelogeerd. Zij woonden er heerlijk alleen op een kleine villa, afgezonderd van de andere huizen.

Hij was zeer goed op de hoogte van literatuur, ook van de buitenlandse; van de Engelse en de Franse had hij veel van de beste dingen gelezen. Hij las steeds met grote aandacht.

In 1921 of 1922 kreeg ik een lange brief van hem uit Indië, waar hij toen werkte.^506. De brief was bijzonder interessant, maar er was iets in dat mij trof. Dat kwam niet door wat hij eigenlijk meedeelde. Ik kon mijn indruk niet verklaren. Na enige dagen zei ik tegen mijn vrouw: ‘Nu weet ik wat het is

504. Deze opstellen werden herdrukt in: Ewijkshoeve, tuin van tachtig, a.w., p. 154-179. Naast W.J. van Westervoorde benutte Witsen ook de schuilnaam Verberchem.

505. Lees: J. Stemming. Vanaf 1887 werkte Van der Valk onder hetzelfde pseudoniem mee aan De Nieuwe Gids. Eduard Karsen bediende zich van de pseudoniemen O.N.T. Stemming en I.N. Stemming, Jan Veth van het pseudoniem G.H.C. Stemming, naast dat van J. Staphorst.

506. Deze brief, aanwezig in het Letterkundig Museum, dateert van 27 maart 1921 en werd door Witsen verzonden vanaf de Koffieonderneming ‘Gambar’ te Blitar. Over deze reis van Witsen zie: Jessica Voeten, ‘Het verdwenen portret van de Gouverneur-Generaal’, in: nrc Handelsblad, 18 november 1983.

[p. 273]

met die brief van Witsen, er ligt een ondergrond van droefheid in.’

Een jaar [lees: Twee jaar - h.p.] later hoorde ik van Van Deventer, dat hij ziek was. Ik schreef hem onmiddellijk en ging hem daarna bezoeken. Hij was in Amsterdam in het Mariapaviljoen. Ik vond hem zeer vermagerd, zijn gezicht was bleek, het was langer geworden, terwijl het vroeger meer vierkant was. Zijn blik was een angstig staren. Het leek mij, dat hij ons samenzijn prettig vond. Ik voelde het smartelijk. Wij praatten wel een uur samen. Toen zei hij iets, dat hij nooit had gezegd en dat mij zo vreemd was van hem te horen. Hij zei, dat men het door hem in Indië geschilderde portret van de gouverneurgeneraal zeer goed geslaagd vond. Ik was geschokt. Ik begreep, dat zijn lichaamskrachten waren gebroken en dat hij sterven ging.

Ik sprak met hem af spoedig terug te komen, maar een paar dagen daarna was hij dood en ik ben naar zijn begrafenis gegaan.

Kobus van Looy was een van onze ijverige medezitters in café Willemsen en in de Poort. Hij was ook ijverig in de conversatie en wist zijn ideeën te formuleren over schilderkunst en literatuur. Hij was de oudste van ons allemaal. Wij zijn in Amsterdam veel met elkander op en neer gegaan. Eens dat ik hem toevallig tegenkwam op de Nieuwendijk, waren wij blij elkander te ontmoeten en ik zei, dat hij met mij mee zou gaan om een glas bier te drinken. Ik had er altijd plezier in hem te verbazen, want dat uitte hij op een hevige en kinderlijke wijze. Nu wist ik, dat in de Kolksteeg in een klein café Berliner-Kühle-Blonde werd geschonken. Wij gingen daarheen, ik riep de waard en bestelde er twee. Toen de man aankwam met de grote bokalen, die daarvoor nodig zijn, was Kobus geweldig verwonderd, want hij kende die drank niet en toen het zich ontwikkelend schuim de bokalen ging vullen, begon hij luid te lachen en riep: ‘Wat gaat er nu gebeuren?’

Omstreeks 1885 bereisde hij Italië en Spanje; hij had de Prix de Rome gekregen en werkte daarom in het buitenland.^507. Hij had van zijn werk opgezonden naar Amsterdam en het werd met dat van Jan Dunselman, ook een Prix-de-Rome-winnaar,

507. Zie Jacobus van Looy, ‘Wie dronk toen water!’ / Bloemlezing uit de briefwisseling met August Allebé gedurende zijn Prix de Rome-reis 1884-1887. Verzorgd door F.P. Huygens, Amsterdam, 1975.

[p. 274]

tentoongesteld in de Rijks-Academie op de Stadhouderskade. Het was mooi werk, kopieën van Velasquez onder andere. Ik trof daar Thérèse Schwartze, die er ook een grote bewondering voor had. Van Looy was toen uitsluitend schilder en niemand had van hem verwacht, dat hij ooit een literator zou worden, maar door het opstellen van literaire brieven aan zijn Hollandse kennissen begon hij langzamerhand de literatuur te naderen en zijn beschrijving van Een dag met sneeuw in Venetië vond bij zijn oude Amsterdamse vrienden grote bijval. Het stuk werd geplaatst in de vierde aflevering van de eerste jaargang van De Nieuwe Gids.^508.

Tijdens Van Looy's verblijf in het buitenland verschenen van de hand van Witsen, Van der Valk en Jan Veth stukken over de toen nieuwe Hollandse schilderkunst. In deze stukken werd een andere opvatting van de schilderkunst voorgestaan dan die van Van Looy. Dat vond hij onaangenaam en langzamerhand is hij ertoe gekomen geen werk meer ten toon te stellen; kritiek was hem te pijnlijk, hij hield liever zijn werk voor zich. Ik vond, dat hij daarin ongelijk had. Wanneer de artiest weet, dat hij met de gehele overgave van zichzelf heeft gezwoegd, moet hij, zich om niets bekommerend, zijn werk in de openbaarheid brengen. Dit is het juiste standpunt, maar Kobus heeft dit alleen ten opzichte van zijn literair werk ingenomen. Zijn eerste stukken, verzameld onder de titel Proza, vond ik voortreffelijk. In deze bundel heeft hij de teugels van zijn volzinnen steeds weten vast te houden, terwijl in zijn latere boeken de wilde gang van zijn visie door zijn intellect niet genoeg is ingetoomd. Vóór in het exemplaar van Proza, dat zijn neef Simon, de uitgever, mij had geschonken, heeft Kobus een sonnet geschreven, dat hij voor mij had gemaakt^509. en dat de huivering van de vallende avond over de stad mooi uitdrukt. De eerste strofe luidt:

Nachtschaduw druilt van den hemel af;
De dag is gevloden
Zonroode.
Paars ligt de stad als gehukt in straf.

508. April 1886.

509. Proza (1889) werd door Jacobus van Looy (1855-1930) opgedragen ‘Aan de nagedachtenis van mijn eersten vriend en leermeester, den kunstschilder D.J.H. Joosten’ en uitgegeven door zijn neef, de uitgever S.L. van Looy (1858-1922). Het aan Erens toebehorend exemplaar werd op 11 maart 1980 geveild bij J.L. Beijers te Utrecht. Het, op een tussen schutblad en Franse titel ingevoegd blad, door Jac. van Looy eigenhandig geschreven en gesigneerd gedicht ‘Avond’, waarvan Erens de eerste strofe citeert, werd niet opgenomen in Van Looy's postuum uitgegeven bundel Gedichten (1932).

[p. 275]

Van Looy's op Proza volgende werk, onder andere zijn bundel Feesten, is geschreven met grote virtuositeit, maar hij dwingt u uw geest tot zuivere visie te beperken. Hij ziet intens de buitenkant van de dingen, geeft die weer, maar gaat dan niet verder. Het eigenlijke krijgt men niet te zien. De grote verdienste van Van Looy is de gang, die in zijn taal zit, de luchtige, aangename gang. Die geeft de bekoring aan zijn werk, hoewel het verder inhoudloos is en onbelangrijk. Het mouvement erin is schoon. Ik lees er soms enige bladzijden van met groot plezier, maar als ik ophoud, weet ik helemaal niet meer wat ik heb gelezen. De taal is in-Hollands, kern-Hollands.

Aan het mouvement van zijn volzinnen schijnt hij zijn grote populariteit te danken. De lezer wordt meegesleurd, of hij wil of niet, en dat vinden de meeste lezers prettig. Vraag hun later niet, wat zij op hun vaart hebben gezien; zij zouden het niet weten. Maar aangenaam is het hun geweest gezeten te hebben in de holderdeboldervaart van Van Looy's ‘Montagne Russe’. Hij heeft vondsten van visionaire kracht, die hier en daar door zijn werk heen vonken.

Kobus had altijd iets van een kind behouden, dat een beetje was verwend. In later jaren ben ik van hem vervreemd geraakt, omdat hij meende, dat ik hem niet genoeg bewonderde.^510. Ik heb het onaangenaam gevonden, zonder dat ik het kon veranderen. Er zijn mensen, die volkomen bewondering verlangen; zij zijn niet tevreden met degenen die hen appreciëren en zij willen, dat de vriend voor hun tekortkomingen blind is. Ik meen, dat de omgang met hen, die appreciëren, te verkiezen is boven die met de uitsluitend-bewonderaars, omdat de eerste meerdere vrijheid geeft. Het verkeer met degenen, die in het geheel niet appreciëren, moet de mens vermijden, want dan vervalt elke reden van omgang; deze zou dodend zijn voor het streven volgens de eigen faculteiten.

Enige weken na de dood van Willem Witsen overleed ook George Breitner. Dat doodsbericht bracht allerlei herinneringen bij mij naar boven, vooral zijn aankomst uit Den Haag in Amsterdam, waar hij in het begin aan de Academie onder Al-

510. Vgl. een in het hs. aanwezige kanttekening: ‘Van Looy vond waarschijnlijk dat ik hem niet genoeg bewonderde en hij heeft daarom de omgang met mij niet voortgezet. Niet dat daartoe dikwijls gelegenheid ware geweest, doch de enkele keren, dat ik hem in de laatste dertig jaren heb ontmoet moedigde hij mij niet aan hem te bezoeken. Ook andere oude kennissen heeft hij niet meer willen ontvangen. Zijn oude vriend Charles van Deventer, die toevallig deze zomer [1925] in Haarlem was, schreef mij dat hij niet bij Van Looy werd toegelaten.’

[p. 276]

lebé schilderde en iedereen verbaasde door de pracht van zijn kleur. Van het begin van zijn verblijf te Amsterdam ging hij met ons om en wij troffen elkander dagelijks in het een of ander café. Ik geloof, dat het Witsen was, die hem in onze kring bracht.

Breitner was een enigszins ruwe man in zijn optreden; soms kortaf, maar prettig in de omgang. Hij luisterde graag naar alles wat ik hem vertelde; hij had er altijd plezier in. Onze omgang was dan ook gemakkelijk en ongedwongen.

Om mij aangenaam te zijn bood hij mij aan mijn intrek te nemen in zijn atelier in het Oosterpark,^511. waar hij 's nachts nooit was, daar hij er alleen overdag kwam om te schilderen. Zo bracht ik daar een gedeelte door van de zomer van 1888, toen ik onmiddellijk na mijn promotie nog geen vaste woonplaats had in Amsterdam. Op de eerste etage woonde toen de schilder Haverman, in wiens atelier diens vriend Hoeker, de bekende goudsmid, logeerde, wanneer de schilder afwezig was. Hoeker, die niet wist, dat ik op Breitner's atelier verbleef, had meer dan eens angst voor inbrekers gehad, wanneer hij mij daar hoorde. Later liepen wij elkaar tegen het lijf en het raadsel was opgehelderd. 's Avonds was het in dat huis altijd volkomen rustig en toen Diepenbrock mij eens kwam bezoeken in die toen afgelegen buurt en mij daar in die grote stilte bezig vond L'Éducation sentimentale te lezen, meende hij, dat er niets heerlijkers was dan zó te zitten als ik in die stille omgeving.

In het atelier van Breitner werd ik bediend door de oude juffrouw Willebrands. Haar man was tramkoetsier. Zij woonde in de buurt van het atelier en kwam een paar maal per dag de nodige bezigheden verrichten. Zij bracht brood en andere dingen, die ik haar bestelde. Zij maakte mijn bed op en zorgde voor kokend water; ikzelf zette mijn koffie en thee in het kleine keukentje naast de slaapkamer. Juffrouw Willebrands was als het ware aan het huis verbonden. De schilders, die er hadden gewoond, hadden haar alle voor die lichte huishoudelijke bezigheden gehad. Men behoefde ook niet voor haar op te passen, dat het een of ander zou weg raken, zij was de eerlijkheid zelve.

511. Oosterpark 82. In 1888 was dat de Eerste Parkstraat 438, op welk adres ook Isaac Israels en H.J. Haverman - maar toen nog niet Willem Witsen - een atelier hadden. Erens woonde daar van augustus tot oktober 1888.

[p. 277]

Zij deed haar plicht geheel machinaal, zij was nooit beledigd, wanneer iemand ook eens opspeelde, omdat zij het een of ander had vergeten. Het was een goede, trouwe ziel; lang van persoon en van een voorbeeldeloze magerheid. Iedere bewering, die ik tegenover haar ten beste gaf zoals: ‘Het is heel slecht weer’, of ‘Het is prachtig weer’, beaamde zij met het gezegde: ‘Zegt u dat wel, mijnheer, zegt u dat wel’, twee- of driemaal herhaald.

Eens op een nacht, tegen drie uur, werd er gescheld. Ik sprong uit mijn bed, ging kijken wie er was en zag Marie Jordan aan de deur staan in genegligeerd toilet. Zij vroeg om binnen te komen en ik deed haar open. Zij zei mij, dat zij ruzie had met Breitner. Zij vond dat zo verschrikkelijk, omdat zij nooit van een andere man had gehouden of zou kunnen houden en tegelijkertijd viel zij huilende tegen mij aan in mijn armen. Ik zei, dat ze maar geen ruzie moest maken en dat Breitner een heel goede kerel was, en bood haar aan de nacht door te brengen op de rustbank van het atelier. Doch zij was te opgewonden en ging weer gauw weg naar haar kamer, zoals zij zei. Des anderen daags vond ik op de vloer, op geheimzinnige manier door de bus geduwd, een briefje met potlood geschreven, waarin met grote letters stond: ‘Laat Marie niet binnen. Ik ben op de vlucht.’ Het was ondertekend: ‘George.’^512. Een paar dagen later waren zij weer samen. Toen ik in 1891 uit Limburg weer in Amsterdam terugkwam,^513. was het eerste wat Verwey mij vertelde, dat Breitner en Marie zich hadden verloofd en de ringen hadden gewisseld.

Na 1893 heb ik Breitner weinig meer gezien. Wij zijn altijd bevriend met elkaar gebleven en toen mijn vertaling van Augustinus uitkwam,^514. heb ik hem nog een exemplaar gestuurd. Het werd meer gezonden als een blijk van mijn oude vriendschap dan wel uit de verwachting, dat hij er druk in lezen zou, alhoewel hij toch soms allerlei dingen las. Zo had hij zelfs vroeger een Grieks-Nederlandse dictionaire op het atelier; wat hij ermee deed weet ik niet.

Later werd Breitner gedecoreerd en de regering liet zich

512. De letterlijke tekst van dit briefje, aanwezig in het Erens-archief, luidt: ‘François / doe me het genoegen / en laat onder geen / pretext Juffr. Marie / binnen vannacht. / Ik ben op de vlucht / Na groeten / George.’

513. In april 1891, teruggekomen uit Limburg, vestigde Erens zich Reguliersgracht 35.

514. Aurelius Augustinus, Belijdenissen. In xiii boeken. Uit het Latijn vertaald door mr. Frans Erens, S.L. van Looy, Amsterdam, 1903. Een vierde en laatste druk verscheen in 1924.

[p. 278]

vertegenwoordigen bij zijn begrafenis waar Mr. Duparc het woord voerde in plaats van de minister.^515. Het komt mij voor, dat ditzelfde ook voor Witsen had kunnen gebeuren.

Breitner heeft in een van die eerste jaren, omstreeks 1887, mijn portret geschilderd. Het is een schets, klein van omvang, maar het had de algemene bewondering der schilders. Isaac Israels zei, dat Breitner nooit in zijn leven een beter portret had gemaakt en volgens hem is het een prachtstuk. Ik heb er bij elkaar genomen, geloof ik, een tiental uren voor geposeerd.^516.

Ik wil hier nog memoreren, dat de vrouw van Breitner mij eens heeft gezegd, dat zij had gedroomd, dat er in Amsterdam een groot plein naar George was genoemd, het ‘Breitnerplein’. De schilder werd in die tijd nog slechts geapprecieerd door een kleine kring vrienden en de droom van Marie was wel een blik in de toekomst.

Allebé,^517. de toenmalige directeur der schildersacademie te Amsterdam kwam vaak met ons in de Poort zitten. Wel was het gesprek tengevolge van deze oudere, die voor velen een leraar was geweest, dan wat meer afgemeten. Hij was ook iets meer vormelijk in zijn manieren dan wij, die wanneer wij onder elkander waren, ons lieten gaan; maar toch stoorde zijn aanwezigheid niet en iedereen luisterde graag, wanneer hij zijn mening te kennen gaf, waarbij hij zijn dikwijls scherpe opmerkingen uitte. Daar hij niet getrouwd was, leidde hij een eenzaam jonggezellen-leven. Sedert zijn directeurschap van de Academie stelde hij zijn werk niet meer ten toon, vermoedelijk omdat hij als directeur niet wilde worden gekritiseerd en ook omdat zijn richting in de schilderkunst, de genre-schildering, had plaats gemaakt voor de stemmingskunst der Haagse school. Hij stelde niet alleen belang in zijn eigen vak, maar hij kon ook de literatuur genieten. Zo was hij een groot bewonderaar van Shakespeare, van wie hij de meeste stukken had gelezen, maar de Nieuwe Gids beaamde hij slechts ten dele.

Hij was een eenzame. Hij bewoonde geen deftig huis in een deftige buurt, maar hij had bij voorbeeld een tijdlang kamers

515. Dit zou de indruk kunnen wekken dat Erens de begrafenis van Breitner, overleden op 5 juni 1923, heeft bijgewoond. Dat was echter niet het geval. Op 13 juni schreef Charles M. van Deventer aan Erens (brief aanwezig in het Letterkundig Museum): ‘En Breitner nu ook niet meer! Het bericht van zijn dood zal ook jou veel te overdenken hebben gegeven, ook jij bent verscheidene jaren - hoe lang al niet geleden - in drukken omgang met hem geweest. Voel jij zijn heengaan ook niet als een nekslag voor onze geheele generatie?’ Wel was Erens nieuwsgierig naar details omtrent Breitner's begrafenis. Hein Boeken kon hem daaraan niet helpen in zijn brief van 15 juni 1923: ‘Breitner's begrafenis heb ik niet bijgewoond. Wel heb ik hem in zijn kist zien liggen - dit was een zeer schoon gezicht - zijne haren nog overvloedig en baard, wit, het gelaat wit - even fijn, vooral neus en voorhoofd gelijk toen hij 30 jaar was. Den laatste aanblik schrikte mij af van den praal en de toespraken eener begrafenis.’ (brief aanwezig in het Letterkundig Museum).

516. Dit door Breitner overigens niet gesigneerde portret bevindt zich thans in particulier bezit te Hilversum.

517. August Allebé was van 1870 tot 1880 verbonden als hoogleraar, en van 1880 tot 1906 ook als directeur, aan de Rijksacademie van Beeldende Kunsten te Amsterdam; zie: ‘Waarde Heer Allebé’ / Leven en werk van August Allebé (1838-1927), onder redactie van Wiepke Loos en Carel van Tuyll van Serooskerken, Zwolle, 1988.

[p. 279]

gehuurd in de Van Woustraat.^518. Eens dat wij dezelfde weg uitgingen, heb ik hem daar 's avonds laat gebracht tot aan een poortje, dat hij eerst door moest om langs een houten schutting zijn woning te bereiken. In de Poort las hij gewoonlijk ijverig de couranten. De kelners kenden hem en brachten ze hem, voordat hij ze had gevraagd.

Hij was een zoon van de bekende medicus Allebé.^519. Van huis uit was hij katholiek, doch voor zover bekend, praktiseerde hij niet. Hij had dan ook geen omgang met de bekende katholieke intellectuele kringen waar onder anderen Alberdingk Thijm en Cuypers toe behoorden. Mijn vriend, de advocaat Mr. Munzebrock, trok zich insgelijks van de religie weinig aan. Hij was met de familie Allebé bekend.^520. Conformiteit van afkomst en gezindheid schijnt deze twee families te samen hebben gebracht.

De verbinding van ons met Allebé was ontstaan en duurde voort door Van Looy, zijn oud-leerling, die het altijd goed met hem had kunnen vinden. Naar ik heb vernomen was aan Van Looy, toen Allebé als directeur der Academie ontslag nam, aangeboden hem op te volgen. Doch Kobus voelde zich niet de man ervoor. Ook voorzag hij, dat hij dan weinig meer zou kunnen werken, noch als schilder, noch als schrijver. Van Looy's eenzelvige natuur verzette zich tegen het waarnemen van een directeurschap.

Een goede vriend uit onze kring was Amold Ising,^521. acteur bij het Nederlands toneel. Dit beroep had hij gekozen uit zuivere ambitie en geestdrift. Schrijven deed hij niet en hij sprak ook weinig over literatuur, maar de dingen van het leven, de bijzonderheden van het dagelijks bestaan, besprak hij met gevoel en fijne observatiegeest. Zijn vader was de bekende Haagse letterkundige.^522. Met Nol, zoals hij in onze kring genoemd werd, ben ik veel en jarenlang omgegaan. Ik herinner mij een zomeravond dat ik bij hem was op de Nieuwezijds Voorburgwal boven een kroeg, hoek Wijde Steeg, waar hij toen kamers had.^523. Wij zaten stil en ernstig te praten en hij klaagde over zijn eenzaam bestaan. Hij miste de liefde van een vrouw, zei

518. Van Woustraat 2.

519. Gerard A.N. Allebé (1810-1892) huwde als katholiek met de protestantse Neeltje Scheltema. Hun zoon August werd hervormd, diens zusje en broer werden remonstrants gedoopt.

520. In het onder 517 genoemde boek valt zijn naam geen enkele maal.

521. Informatie over Arnold Paul Constant Ising (1857-1904), die met nagenoeg alle Tachtigers verkeerde en die intiem bevriend was met Van Deyssel, geeft De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Arnold Ising jr., 1883-1904. Uitgegeven, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick, 's-Gravenhage, 1968.

522. Arnold Leopold Hendrik Ising (1824-1898) was als letterkundige ook medewerker aan de Nederlandsche Spectator, die hij hielp oprichten en waarvan hij van 1860 tot 1898 redacteur was. Ook was hij jarenlang voorzitter van het Haagse genootschap Oefening Kweekt Kennis.

523. De kamers op de Nieuwezijds Voorburgwal 262, hoek Wijde Steeg, werden door Ising betrokken op 1 april 1885.

[p. 280]

hij, vooral ook omdat hij met zijn collega's van het toneel weinig omging. De meesten van hen waren van mindere beschaving dan hij, niettegenstaande hun talent. Wij spraken niet druk. De drie gaspitten, die hij had aangestoken en die het vertrek met de rode pluche meubels hel verlichtten, suisden in de stilte van de avond, die alleen nu en dan verbroken werd door de hoefslag van een paard voor een voorbij-ijlend rijtuig. In de zwoele donkerte floot iemand buiten op een occarino een weemoedige melodie. Het was een stille Amsterdamse zomeravond. Ising zei, dat hij het geluk in zijn leven niet kende en ik zag twee tranen schitterend over zijn wangen lopen. Ik zat tegenover hem aan de andere kant van de tafel op de canapé, boog mijn hoofd en staarde naar de grond. Het was een van die momenten, zoals ze soms onder goede vrienden voorkomen en die altijd in de herinnering blijven, al gebeurde er ook niets.

Kort daarna knoopte Ising een relatie aan met Mina Otten^524. uit Maartensdijk. Hij woonde met haar samen tot aan zijn dood in 1904.

Ising stamde uit een deftige Haagse familie. Ook daardoor kon hij zich nooit goed volkomen thuis voelen in toneelkringen. Wanneer de gele toneelspelerswagen, een soort omnibus, omstreeks 1888 de troep aan het station ging afhalen, om de spelers naar de Plantage te brengen, stapte hij er niet in maar ging te voet. Hij vond het blijkbaar een vernedering in de gele koets door Amsterdam te rijden. Toch voelde hij voor het toneel een duidelijke roeping. Het was le feu sacré dat hem dreef, zoals Johan de Meester mij eens zei in Polen, onder een kopje koffie. Maar De Meester schudde daarbij een beetje beenkelijk het hoofd. Hij zag in Ising iemand, die veel geestdrift opbracht voor de dramatische overdracht, maar toch daarin de hoogste graad niet kon bereiken. Ising's neef Croiset, ook een van mijn vrienden in die tijd, vond dat hij zeer mooi verzen voordroeg en onder andere stukken uit de Gijsbrecht prachtig kon vertolken. Misschien ligt hier een onderscheid: Ising was een middelmatig acteur, maar een goed verzenzegger.

Van het begin af van mijn verblijf te Amsterdam, ging ik veel om met Ising en Croiset, die neven waren. Croiset was

524. Mina [Willemijntje] Otten (1862-1923) is in het laatste kwartaal van 1885 Ising's leven binnengekomen.

[p. 281]

wachtmeester geweest bij de huzaren. Zijn manieren waren nog altijd die van een militair. In die tijd dineerden zij gewoonlijk in een particulier huis op de Oudezij ds Achterburgwal, waar juffrouw Ysselman hun degelijk eten gaf.^525. Ik sloot mij nu en dan bij hen aan. Het diner kostte maar een gulden. Omdat het geen openbaar restaurant was, maar door juffrouw Ysselman slechts enkele diners binnen- en buitenshuis werden verstrekt, was zulk een samenkomst altijd kalmerend en gezellig. Geen rumoer om ons heen, geen kelners die geroepen moesten worden of die fooien begeerden; genoeglijk en stil en niet duur werd daar gegeten. In een der bekende koffiehuizen in de Kalverstraat gingen wij daarna een kop koffie drinken.

Ik herinner mij een oudejaarsavond, dat Witsen en Betsy van Vloten, die nog niet getrouwd waren, naar Ising toe gingen. Hij woonde toen op de Reguliersgracht bij de Kerkstraat.^526. Ik was ook verzocht te komen. Om twaalf uur gaf Ising aan Betsy een revolver om af te schieten. Het klonk vervaarlijk over de stille zwijgende Reguliersgracht en geen vijf minuten daarna kwam een politieagent de trap op om te zeggen, dat wij van verdere schoten moesten afzien. Wij deden dat dan ook en bleven gezellig praten. Die oudejaarsavond op Ising's kamer zal mij steeds als een der genoeglijkste in het geheugen blijven.

In 1904^527. is Ising plotseling gestorven op een wandeling in de Beierse Alpen bij Garmisch. De dood van Ising werd mij gemeld in Londen, waar ik enige weken doorbracht. Bijzonderheden wist ik toen nog niet; ik weet ook niet meer wie mij de doodsbrief heeft gezonden, of het Witsen was of Mendes of Mina zelf. Het bericht gaf mij een ontzettende schok.

Op een winterachtermiddag, bij een bezoek aan Amsterdam, deed Mina mij het verhaal van de dood van Nol, terwijl haar twee grote katten vóór haar op de grond zaten en naar haar opkeken. Ik hield mij stil in een hoek van het vertrek. Het was een sinister verhaal. Zij waren samen op reis en bevonden zich in de buurt van Garmisch. Zij bestegen daar een berg, waarbij zij een weg door laag kreupelhout volgden. Nadat zij ongeveer een uur waren omhooggewandeld, waarbij zij niemand op hun weg ontmoetten, bereikten zij een tegen

525. Toen Erens op 16 juni 1887 voor zijn doctoraal examen rechten was geslaagd (diploma aanwezig in Erens-archief), werd hem bij jufrouw Ysselman en feestelijk diner aangeboden door Ising en Croiset. Ten onrechte deelde ik in de Briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Arnold Ising jr, a.w., p. 56, noot 113, mee dat er een direct verband zou hebben bestaan tussen dit eet-adres en de destijds in de Kalverstraat gevestigde chocolaterie en delicatessenzaak Ysselman.

526. In juli 1891 was Ising gaan wonen Reguliersgracht 70, op welke gracht Erens sinds april van dat jaar op nr. 35 woonde. ‘Erens en ik zijn beste maatjes en buren. Wij begrijpen elkaar heel goed, geloof ik en hij heeft aardigheid in Mina, hetgeen de frequente omgang vergemakkelijkt,’ zo schreef Ising op 30 december 1891 aan Van Deyssel. Aangezien Witsen in 1893 trouwde met Betsy van Vloten, zouden 31 december 1891 en 31 december 1892 in aanmerking kunnen komen. In 1891 ging Ising op 29 december laat naar bed, ‘na veel gedronken te hebben. Witsen, Erens en Chap waren bij mij en nu willen de woorden niet komen en vlekken de letters, hetgeen mij spijt.’ Op 31 december 1892 berichtte Ising aan zijn intimus dat Witsen weldra zou gaan trouwen met Betsy, maar óók dat hij op deze oudejaarsavond met Mina alleen zou zijn, ‘want al de vrienden zijn uit de stad en Maussie [Mendes da Costa] bij z'n buren.’ Wij mogen derhalve aannemen dat, ná de afsluiting van déze brief, Erens alsnog genood werd en dat Witsen en Betsy zich op die avond eigener beweging naar Ising hebben begeven.

527. Op vrijdag 24 juni 1904.

[p. 282]

de helling van de berg gelegen boerderij. Omdat Ising dorst had, dronk hij daar een glas koude melk, dat zijn verderf zou worden. Daarna klommen zij verder de berg op, misschien nog een uur lang. Toen werd Ising plotseling niet wel en moest gaan zitten. Hij zei: ‘Mien, Mien, ik sterf.’ In een paar minuten was hij niet meer en lag hij daar op de grond uitgestrekt. Geen mens was in de buurt te zien en Mina zat hulpeloos bij het lijk.^528. Zij móést wel teruglopen naar de boerderij, die ver weg lag, om hulp te halen. Toen zij met een paar mannen op de plaats van het ongeluk kwam, zag zij dat de dode overdekt was met vliegen. Het was die dag gloeiend heet. Zij herinnerde zich toen, dat zij de nacht tevoren had gedroomd dat Arnold vol vliegen zat.

Het lichaam van Ising werd naar een nonnenklooster gebracht, waar het werd geplaatst in een gang onder een groot kruisbeeld. Een non bleef erbij bidden. Het gezicht en het gebed van die non was Mina een troost in de nijpende smart. Een paar dagen later reisde zij terug naar Nederland, waarheen ook de dode werd vervoerd. De begrafenis vond plaats in Den Haag^529. en Nol werd bijgezet in het graf van de familie Ising. Later vertelde Mina mij, dat zij op een nacht de stem van Nol had gehoord, die haar had geroepen en iets had gezegd over zonde. Enige tijd daarna had hij haar weer geroepen en toen gezegd, dat hij nu had uitgeboet en reui was en dat hij haar wachtte. Zij was niet katholiek, maar van een protestantse boerenfamilie.

In het huis op de Prinsengracht 300, waar zij het laatst met Ising heeft gewoond, is zij gebleven tot aan haar dood in 1923.^530. Hij had haar alles nagelaten wat hij bezat. Daarbij waren zeer waardevolle schilderijen, onder andere een Isaac Israels, een Breitner, een grote aquarel van Van der Valk, een ets van Marius Bauer. Witsen had aan Ising bijna al zijn etsen cadeau gegeven. Uit de nalatenschap van zijn vader waren er nog enige mooie dingen, waarbij een Kruseman die veel beter was dan diens grote stukken in het Rijksmuseum. Een houten beeld van Vondel, uit de achttiende eeuw, stond in de gang. Het kwam ook van Ising's vader.

528. Uit een brief van Jan Gerhard ten Bokkel aan Van Deyssel, van 30 juni 1904, citeer ik nog: ‘Nol is zonder noemenswaarde pijn gestorven, staande. Hij viel, maar waarschijnlijk was hij toen al dood. Mina had het hard te verantwoorden, zij was met hem in de bergen, I^½ uur boven Garmisch, geheel alleen. Van 6^½-11^½ 's avonds is ze daar met hem gebleven, onder regen en onweer, toen eindelijk de dragers uit Garmisch kwamen met een baar.’

529. De begrafenis werd bijgewoond door Mina Otten, broer Jan Ising, Willem Witsen, Jan Hofker, Maurits Mendes da Costa en J.G. ten Bokkel.

530. Op 15 juli berichtte Hein Boeken aan Erens: ‘Eergisteren heb ik de begrafenis van Mina bijgewoond op Nieuw Eik en Duinen bij den Haag in het graf van Nol. Zij is gelukkig in hare eigen omgeving op de Prinsengracht 300, goed verpleegd, en veel belangstelling van oude vrienden ondervonden hebbend, aan haar einde gekomen, na ook langen tijd op de Veluwe verpleegd te zijn. Maar gelukkig heeft zij niet den raad gevolgd om haar eigen interieur prijs te geven.’ (brief aanwezig in Letterkundig Museum). Willem Witsen, zelf overleden op 14 april 1923, bleef ook na Ising's dood de vriendschap met Mina Otten onderhouden. Het omstreeks 1905 door Witsen van Mina Otten geschilderd portret is thans in het bezit van schrijver dezes.

[p. 283]

Ising had de vóórkamer door de firma Van Wisselingh laten inrichten. Na Ising's dood wilde Mina zo min mogelijk veranderen in de inrichting van het huis. Zo was het voor haar, alsof zij met hem bleef dóórleven. Eens dat ik haar kwam bezoeken in de laatste tijd van haar leven, vertelde zij mij, dat zij de dichter Frans Bastiaanse in de trein had ontmoet. Hoe weet ik niet, maar hun gesprek was op de Nieuwe Gids gekomen. Bastiaanse had in die tijd het plan daarover te schrijven^531. en hij had haar gevraagd of hij bij haar kon komen om van haar te vernemen, wat zij wist van de persoonlijkheid der oprichters en medewerkers van het tijdschrift. ‘Maar dat kon ik niet doen, François, ik zou dan veel verloren hebben,’ zei Mina, ‘en,’ ging zij voort, ‘ik heb gezegd: “Mijnheer Bastiaanse, de Nieuwe Gids is een stuk van mijn leven. Dat houd ik voor mijzelf. De geschiedenis dier jaren is een boek, waarin ik niemand laat lezen.”’ Zij leefde dan ook alleen in het verleden.

Een der eerste medewerkers van De Nieuwe Gids was Delang, pseudoniem voor Jan Hofker.^532. Waardoor hij eigenlijk tot het schrijven van zijn hyper-moderne stukjes is gekomen weet ik niet. De stukken waren mooi, alhoewel soms vaag en moeilijk te begrijpen. Er spreekt een liefdevol meevoelen uit met het leven van de mensen over wie hij zich heen buigt om hun wezen vast te leggen in zijn zinnen. Zijn impressies en stemmingen van steden en landschappen zijn soms al te individueel; hij kan niet van de lezer vergen, dat deze altijd met hem opgaat in de sensatie. Hij was een fijn artiest. Zijn stukken zijn verzameld en uitgegeven onder de titel Gedachten en Verbeeldingen, Hij is de man van dat éne boek, dat te weinig gekend en geschat is. Het zal later nog worden gelezen als een typisch voorbeeld van de opvatting en de werkwijze van sommigen in 1880.

Hofker ging veel om met de Nieuwe-Gidsers en ook met de schilders van onze groep. Hij was een aangenaam prater en zat veel met ons in cafés, maar toen de band, die de Nieuwe-Gidsers bij elkaar hield, losser werd, verdween hij uit de engere literaire kring, waarschijnlijk ook gedwongen door zijn dienst.

Hij woonde op de Nieuwezijds Voorburgwal op twee ach-

531. Dit plan heeft Frans Bastiaanse (1868-1947) jammer genoeg laten varen.

532. De door Gerrit Jan Hofker (1864-1945) tussen 1889 en 1899 voornamelijk aan De Nieuwe Gids bijgedragen schetsen werden eerst in 1906 gebundeld als Gedachten en Verbeeldingen en toen uitvoerig ingeleid door Lodewijk van Deyssel. Zie thans het in noot 148 genoemde boek van Mary Kemperink, waarin p. 138-151 over Hofker handelen. Hofker zelf schreef op 12 maart 1934 aan Erens: ‘Je moet zorgen honderd jaar te warden en maar steeds in je zelf terugzien, dan zal er nog veel te genieten vallen.’ (brief aanwezig in Letterkundig Museum).

[p. 284]

terkamers; Dijsselhof^533. heeft daar een mooi stuk op de muur boven zijn deur geschilderd. Of het er nog is weet ik niet, misschien is het huis reeds lang afgebroken.

Er begint in de laatste tijd meer licht te komen in de zaak Verlaine-Rimbaud. Vroeger wist men alleen enkele feiten: de moordaanslag van Verlaine op Rimbaud, de homoseksuele verhouding van de twee tot elkaar. Van vele kanten komen er bijzonderheden voor de dag, die te zamen een gesloten geheel vormen. Het is nu duidelijk, dat het Verlaine is geweest, die Rimbaud heeft gedebaucheerd. In 1883 wisten de literatoren in Parijs heel weinig van deze beide mannen af. Wel heb ik toen gemerkt, dat Verlaine na zijn bevrijding uit de gevangenis door velen werd gemeden en op mijn vragen naar Rimbaud, wist men mij alleen te vertellen, dat hij in Arabië huiden was gaan verkopen.

Verlaine was wel een vreemdsoortig individu. Zo werd in Parijs van hem verteld, dat hij daar op een soirée tegen de gastvrouw zou hebben gezegd: ‘Madame, je suis ivrogne, syphilitique et bohème.’ Doch hij was een groot dichter; hij heeft een noot gevonden, die hem een aparte plaats in de Franse literatuur verzekert. Niet dat er geen grotere dichters in Frankrijk zijn geweest in de negentiende eeuw, zoals Lamartine bij voorbeeld, maar hij is in de moderne tijd stellig een der voornaamste dichters van zijn land.

Hij was een middelmatig proza-schrijver, doch hij kon al tevreden zijn met zijn dichterschap, dat hem tot Prince des Poètes maakte. Vele van zijn gedichten zijn tot een ongelofelijke zedelijke perversiteit gedaald en toch heeft hij verzen geschreven, die zijn van het zuiverste goud. Alhoewel dat oppervlakkig niet zo leek, was zijn eerzucht grenzenloos. Dat was het onsympathieke in hem. Iemand als hij had bon enfant moeten wezen, dan was hij beter te verdragen geweest.

Geheel anders was de persoon van Rimbaud, een hoogst zeldzame verschijning in de geschiedenis van de menselijke geest. Dichters als Verlaine zijn er meer in Frankrijk geweest in de loop der eeuwen, maar iemand als Rimbaud is uniek. Wat hij

533. De etser en pastellist en ontwerper van ornamenten Gerrit Willem Dijsselhof (1866-1924).

[p. 285]

heeft nagelaten aan proza en poëzie is maar een klein bundeltje; zijn werk is een bloem in zijn knoopsgat. Onbegrijpelijk is deze man. Ik zie hem in mijn gedachten wel ageren, maar toch begrijp ik hem niet. Er zat in hem een zo grote wilskracht, dat hij soms aan Napoleon doet denken. Afstanden bestonden voor hem niet. Hij liep van Bordeaux naar Charleville, trok over de Alpen naar Rome, zwierf jarenlang in de brandende woestijnen van Ethiopië.

Als ik van Rimbaud zeg, dat hij als mens een monster was, dan overdrijf ik niet. Hij was niet alleen homoseksueel, maar hij was ook een dief en een kerel zo akelig, dat iedereen wijs deed hem uit de weg te gaan. Dat neemt niet weg, dat zijn avonturen zo vreemdsoortig en talrijk zijn als van weinig andere literatoren en in het algemeen zal bij mensen van allerlei slag niet licht een dergelijke levensgeschiedenis worden gevonden. Verlaine was ten minste een zoeker naar wellust, maar Rimbaud was de boosaardigheid in persoon. Hij had plezier in de luizen, waarmee hij op zekere momenten vol zat; hij kon er dan anderen mee plagen. Bij Charles Cros, die hem op verzoek van Verlaine had geherbergd, gebruikte hij een waardevol kunsttijdschrift voor een zeker hygiënisch doel.^534. Bij hem waren ondeugd, dieverijen en de grootste onhebbelijkheden systeem.

Rimbaud was een onbeteugeld temperament; dat is het kenmerk van zijn wezen. Hij was meer een temperament dan een uitvoerder, een schepper. Wanneer ‘le génie est une longue patience’, dan is hij een mislukt genie. Hij is meer een curiositeit in de literatuur, dan een man van blijvende betekenis. Zijn optreden heeft verbluffend gewerkt. Zijn uitingen waren onvoorziene ontploffingen, wilde schoten, die door hun harde knal een zo grote indruk hebben gemaakt. Hij is meer een intens dan een groot dichter. Zijn vers is een vallende ster.

Arthur Rimbaud is de enige werkelijke ‘übermensch’, die ik weet. Zeer dikwijls is dit woord misbruikt, doch hier is het van toepassing. Bonaparte is geen übermensch, maar een mens in wie de kwaliteiten van grootheid buitengewoon zijn gestegen, tot een schittering zoals bij haast geen ander mens is

534. Een aanwijzing dat Erens kennis moet hebben genomen van: François Porché, Verlaine tel qu'il fut, Paris, 1933, p. 168: ‘Sur la recommandation de Verlaine, Charles Cros le recueillit. Mais l'insociable garçon déchira les feuillets d'une collection de l'Artiste, pour un usage, disons hygiénique. Cros se fâcha, le mit à la porte. Verlaine prit la défense de son protégé.’

[p. 286]

voorgekomen. Rimbaud schijnt een mens van een andere orde te zijn. Men onderscheide echter bij hem, naar gelang zijner levensperioden, minstens drie stadia: de onhebbelijke jeugdige extravagant, daarna de zwerver door Europa en ten slotte de trekker door de Afrikaanse woestijnen.

Van zijn eerste periode is wel wat te begrijpen, van zijn tweede is het al moeilijker zich de psyche voor te stellen en in de Afrikaanse woestijnen raak ik helemaal de kluts kwijt bij hetgeen hem dreef. Dagenlang teerde hij daar op een zakje rijst, alles kon hij ontberen. Voort ging het in de brandende hitte. Een bisschop-missionaris, die zijn leven van ontberingen kende, zei van hem: ‘Maar die man is een van de onzen, hij heeft zijn roeping gemist; hij had trappist of karthuizer moeten worden.’ De bisschop zag in hem iemand, die in staat was het zuivere leven des geestes te leiden. En wat dreef hem? Blote gewinzucht kan het niet geweest zijn, al droeg hij dan zijn hele fortuin met zich mee in zijn gordel. Het was de onrust, die hem slingerde door de bossen en over de brandende zanden, totdat hij werd neergesmakt en het einde kwam.

Geloof aan God en godsdienst heeft hij bij zijn dood teruggekregen. Hij werd toen bijgestaan door een priester, die verwonderd was over zijn werkelijk geloof en over de omkeer, die in zijn ziel had plaatsgegrepen.

Het bezoek van Verlaine aan Nederland is zeer bekend, maar er zijn daarmee in verband verschillende dingen verteld, die onjuist zijn voorgesteld. Naar mij door Isaac Israels is verzekerd, was het de boekhandelaar Blok uit Den Haag, die het bezoek van Verlaine aan Nederland^535. op touw heeft gezet. De dichter was er gemakkelijk voor te vinden om naar Nederland te komen, vooral wegens zijn geldnood.

In Den Haag is hij de gast geweest van Philippe Zilcken, die over dat verblijf heeft gesproken in zijn Souvenirs,^536. Witsen, die goed bevriend was met Zilcken, nodigde de dichter uit bij hem in Amsterdam op zijn atelier te komen logeren, om ook in de hoofdstad zijn gedichten te lezen. Hij wilde gedurende die dagen zijn gastheer zijn.

535. Zie thans de schitterende documentatie door J.F. Heijbroek en A.A.M. Vis, Verlaine in Nederland/Het bezoek van 1892 in woord en beeld. Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, 1985, 156pp.

536. Philippe Zilcken (1857-1930) schreef over ‘Verlaine en Hollande’, in: Souvenirs 1, Paris, 1900, p. 61-73.

[p. 287]

Na de aankomst van Verlaine werden enige vrienden, onder wie ook ik, door de schilder op zijn atelier verzocht om de avond daar door te brengen. Ik herinner mij Piet Tak, Willem Kloos, Isaac Israels en Betsy van Vloten, die met Witsen was verloofd; er moeten nog twee of drie anderen bij zijn geweest.

Wij zaten die eerste avond op het atelier aan een grote vierkante tafel. Er werd brood met vlees geserveerd. De conversatie was spaarzaam; de aanwezigen waren blijkbaar te veel onder de indruk van het grote feit, Frankrijk's toenmalige eerste dichter bij zich te hebben. Een zekere eerbied was op ieders gezicht te lezen en Verlaine zag eruit alsof hij zich erg onbehaaglijk voelde. Niet dat hij onverschillig voor bewondering was, maar in zijn bohème-leven was hij gewend aan een toon van camaraderie. Isaac en ik keken elkaar aan. Wij zagen hem de onbehaaglijkheid aan en zijn verlangen naar zijn Parijse kroeg.

Des anderen daags in de namiddag had Witsen een open landauer besteld, waarin hij met Betsy plaats nam. Ik werd verzocht naast Verlaine op de achterbank te gaan zitten. Zo reden wij door de Kalverstraat naar de Caves de France.

Gedurende de rit begon Verlaine bij het stapvoets gaan van het rijtuig een Franse courant te lezen. Hij kon zich niet bedwingen, hij moest zien, wat het blad over hem schreef en hij was zo verdiept in het artikeltje, dat hij zich van ons drieën niets aantrok en alleen aandacht had voor hetgeen in Parijs over hem werd gezegd. Hij was in dat opzicht een echte Fransman, wie het buitenland weinig of niets kan schelen en die zijn belangstelling alleen op zichzelf en zijn eigen land concentreert.

Zo kwamen wij aan de Caves de France, waar zich beneden in de achterzaal enige kennissen hadden verzameld. Het waren meer dan vijftien personen, waaronder ik mij herinner, dat Van Looy en zijn vrouw waren, ik meen ook Van Eeden en Aletrino.

Ook daar ging het niet erg vrolijk toe. Niemand sloeg een joviale toon aan, wat Verlaine prettiger zou hebben gevonden, dan de eerbied, waarin men hem gevangen hield. Bij Hugo zou zulk een houding beter passend zijn geweest.

's Avonds liet Witsen hem de Nes zien, waar de zang van

[p. 288]

een café-chanteuse hem blijkbaar animeerde. Zijn gezicht verloor toen de uitdrukking van voortdurende onbehaaglijkheid.

Enige uren tevoren had hij, ik meen in Felix Meritis,^537. zijn verzen gelezen, waarvoor hij dan ook was gekomen. Er waren daar, schat ik, ruim zestig toehoorders. Men luisterde met grote belangstelling. Het is onjuist te zeggen, dat hij slecht las; dat is toen door sommigen beweerd. Toen hij de lezing van een van zijn mooiste gedichten had voleindigd, waren er enige seconden van absoluut stilzwijgen, waarop ik hard in de handen klapte en een algemeen luid applaus volgde.

Nee, die lezing van Verlaine was een genot, wat men er later ook van heeft gezegd. Hij was geen declamator, maar hij wist de eenvoudige hartroerende toon aan te slaan. Hij sprak zijn eigen verzen.

Ook las hij nog een gedicht naar aanleiding van Moréas' en Du Plessys' verzen.^538. Toen hij klaar was en langs mij ging, balde hij zijn vuist en zei half boosaardig lachend tegen mij, dat hij die twee wel te pakken zou krijgen. Wel waren die dichters zijn vrienden, maar ook in een zeker opzicht zijn antagonisten.

Het atelier van Isaac Israels was op de rez-de-chaussée van het huis, waar Witsen zijn atelier had op de eerste verdieping. Verlaine logeerde daar bij hem. Toen ik er de volgende morgen kwam, vond ik Verlaine in een oude, wat versleten, maar mooie sjamberloek van lichtgele zijde, die Isaac Israels hem had geleend^539. om in die dagen te gebruiken.

Witsen fotografeerde hem daarin. Ik heb dat fraaie portret nog in mijn bezit, waarop le pauvre Lélian als in een witte koningsmantel gehuld staat. Er bestaan slechts enige exemplaren van die foto.

Toen het boekje van Verlaine over zijn verblijf in Holland^540. uitkwam zei Betsy van Vloten mij, dat zij daar niet tevreden over was, omdat men daaruit zou kunnen opmaken, dat Isaac Israels de gastheer in het Oosterpark was geweest en niet Witsen. Isaac had blijkbaar het meest zijn attentie getrokken, maar deze had het er volstrekt niet op toegelegd. Hij vond deze uitwerking van onze drukke conversaties met Verlaine zelfs niet prettig tegenover onze vriend en gastheer. Witsen had

537. De twee lezingen in Amsterdam vonden echter plaats in Maison Couturier, Keizersgracht 674, op dinsdag 8 november en op donderdag 10 november 1892.

538. Daarmee kan alleen bedoeld zijn ‘La ballade de l'École Romane’, later opgenomen in de postuum verschenen bundel Invectives (1896), waarin Moréas en Maurice du Plessys figureren, de laatste overigens onder de naam Lynan. Onder de aanwezigen in Couturier zal vermoedelijk alleen Erens geweten hebben dat Maurice du Plessys, pseudoniem van Maurice Flandre (1864-1924), zich ook bij tijd en wijle Maurice du Plessys de Lynan placht te noemen.

539. Die fraai geborduurde ochtendjas behoorde niet toe aan Isaac Israels, maar was door Verlaine abusievelijk achtergelaten in het atelier van Israels. Deze eigende zich dit onderdeel van Verlaine's garderobe toe als een opmerkelijk en waardevol souvenir. Op 26 juli 1898 berichtte Jacqueline Sandberg aan Van Deyssel: ‘Deze week heb ik drie dagen achter elkaar voor Israels geposeerd met mijn viool (...) Hij maakte een aquarel van me (...) Ik heb de ochtendjas aan waar Verlaine altijd mee liep, goud-geel. 't Was heel toevallig dat ik zoo ging staan spelen, ik had 't een dag erg koud.’ (Jacqueline Royaards-Sandberg, Ik heb je zoveel te vertellen / Brieven van en aan Lodewijk van Deyssel, Emile en Frans Erens en Isaac Israels. Met een voorwoord en voorzien van aantekeningen, bezorgd door Harry G.M. Prick, Baarn, 1981, p. 230-231). Vgl. Jacqueline Royaards-Sandberg, Herinneringen, Baarn, 1979, p. 36: ‘Hij heeft een schilderij van mij gemaakt met mijn viool (...) Ik had de ochtendjas van Verlaine aan, een heel mooi geborduurde Chinese jas van echte zijde. Verlaine had die vergeten bij zijn bezoek in Amsterdam. Ietje zei, dat ik hem mocht hebben, maar dan moest ik hem mijn bruine jas geven. Van die ruil is nooit iets gekomen.’

540. Paul Verlaine, Quinze jours en Hollande. Lettres à un ami. La Haye/Paris, 1893.

[p. 289]

zich naar zijn gewoonte meer op de achtergrond gehouden. Zo had ik ook gedaan, alhoewel Verlaine, wanneer hij het een of ander had aan te halen uit zijn Parijse omgeving, of wanneer hij daarover iets meedeelde, zich meestal aan mij adresseerde, al had hij mijn naam na de voorstelling vergeten. Ik had hem dan ook opzettelijk niet wijzer gemaakt door hem te vertellen, dat velen van zijn Parijse kennissen ook aan mij bekend waren en dat ik zijn vrouw dikwijls had ontmoet. Ik deed dit om hem vrijer te doen spreken. Zo hoorde ik van hem veel bijzonderheden, die mij interesseerden.

Door dit alles vlotte de conversatie met hem bijzonder goed, daar ik de toon met hem pakken kon. Dat was ook het geval met Isaac. Witsen had zich, zoals ik zei, opzettelijk op de achtergrond gehouden. Hij was zwijgzaam en in zichzelf gekeerd. Hij zocht de conversatie niet, maar stootte die ook niet af. Waren al die genodigden en bewonderaars er niet geweest, dan zouden hij en Verlaine elkaar nader zijn gekomen. De tegenwoordigheid van Betsy verhinderde dat niet, want zij was een kameraad.

Kloos speelde zijn rol als leider der Nederlandse dichtkunst met grote autoriteit. Hij kwam zich voor als de meest competente om de Franse dichter over de Nederlandse dichtkunst in te lichten. Verlaine stond naast hem op het atelier van Witsen als een suffe leerling, die instructies van zijn meester ontvangt. Hij bleef passief en liet zich die houding van Kloos goedig aanleunen. Deze zei niet veel, maar hij liet zijn weinige woorden begeleiden door energiek schudden en knikken van zijn hoofd. Hij wees met zijn vingers in het boek aan, wat Verlaine zou voordragen, onder andere een vers uit Sagesse. Dan knikte Verlaine onverschillig terug en zei, dat het goed was. Ik weet niet meer of Kloos die alleen uitkoos om op het atelier voor te lezen, of dat dat ook voor de avond in Felix bedoeld was.

Toen Verlaine de volgende morgen met Isaac en mij in het atelier zat te praten, zei hij dat hij Kloos ‘un original’ vond.

Enige jaren later kwam het bezoek van Verlaine nog eens ter sprake in de Amsterdammer, Ik gaf in die tijd in dat weekblad literaire recensies van ingekomen boeken onder het pseudo-

[p. 290]

niem Gregorius en zo besprak ik onder andere een boek getiteld Modernen van M.A. Poelhekke.^541. Ik schreef daarover onder andere het volgende: ‘Zeer scherp is het van hem (Poel-hekke) gezien, dat de echte Verlaine niet in Holland is geweest. Hier heeft hij met zich laten sollen, maar niet geleefd, maar geen groote emoties gehad.’ Tot zover de auteur van Modernen, waarop ik vervolgde:

‘Die het voorrecht heeft gehad Verlaine stilletjes te observeeren in de dagen, dat hij nu zeven of acht jaar geleden in Holland was, kan van geen andere opinie zijn. Zoo zat in de Caves de France een kring van een vijfentwintig heeren en dames zwijgend, uit eerbied zwijgend, om den man geschaard en men kon zien, dat hij met zichzelf verlegen was. Hij die gewoon was als een grappenmaker en goedige leukerd op de schouders getikt te worden, of in Le Chat Noir onder tafel te rollen, moest daar de pose van een afgodsbeeld aannemen. Dat ging hem niet goed af en wie keek, moest medelijden hebben of schaterlachen over het enorm komieke van het geval. Wel beschouwd was het de meest geraffineerde komedie, die men zich denken kan. Om een soort plicht van dankbaarheid te vervullen heeft hij dan ook dat boekje over zijn reis naar Holland geschreven. Dit heeft Poelhekke zeer juist gevoeld, hoewel hij de lezingen van Verlaine hier te lande waarschijnlijk niet heeft bijgewoond.’ Tot zover dit artikeltje.

Enige dagen later stuurde De Koo mij een stuk, ingezonden door een dame,^542. waarin deze mij kapittelde wegens mijn vermeende oneerbiedigheid jegens Verlaine. Zij schreef onder het motto: Il faut parler pieusement des grands poètes onder andere het volgende:

‘...Ik protesteer heftig tegen de valsche en verachtelijke voorstelling, die de schrijver van bedoeld artikel geeft van de dagen door den dichter hier doorgebracht...

En wat zijn werkje Quinze jours en Hollande betreft, dat de vrucht zou zijn geweest van dankbaarheid van den armen zwerver jegens hen, die hem zoo'n gastvrije ontvangst bereidden, ik behoef slechts te verwijzen naar de Correspondance twee jaar geleden gepubliceerd door den heer Ph. Zilcken,^543. waar

541. Dit boek werd door Erens besproken in het weekblad De Amsterdammer, 26 februari 1899.

542. C. Beeloo, ‘Een protest’, in weekblad De Amsterdammer, 12 maart 1899.

543. Bedoeld is: Paul Verlaine, Correspondance et documents inédits rélatifs à son livre ‘Quinze jours en Hollande’, La Haye/Paris, 1897.

[p. 291]

het ons zoo droevig duidelijk blijkt, hoe dit boekje geschreven werd te midden van dikwijls ondraaglijke pijnen, in een dévorante behoefte aan geld, en in aandoenlijk schuchter vertrouwen op meerdere uitgaven, die hem in staat zouden stellen zich eenige geringe luxe te veroorloven...’

De Koo had erbij geschreven: ‘Waarde Gregorius, trek het je maar niet erg aan.’ Ik deed dit dan ook niet, omdat ik Verlaine's waarde als dichter niet had aangetast en de dame mij volkomen onbekend met de werkelijkheid scheen.

Toch had zij in één ding wel gelijk, namelijk dat de dichter zijn Quinze jours had geschreven, niet zozeer uit dankbaarheid als om er iets mee te verdienen. Hij had op enige achtereenvolgende uitgaven gehoopt. Niemand kan hem dat kwalijk nemen; hij had niet alleen gebrek aan een ‘eenige geringe luxe’, zoals de dame schrijft, maar aan het hoognodige, zoals brandstof.

Ten slotte hebben enige vrienden, met Barrès aan het hoofd, hem in de laatste tijd van zijn leven geholpen aan de noodzakelijkste dingen.

Ik zal de laatste zijn, die een steentje van verwijt naar Verlaine zou werpen om zijn bohème-leven; maar die voortdurende onwil van hem in zijn maatschappelijke verhoudingen maakte ook mij een weinig onwillig en tegenstribbelend in mijn oordeel over hem als mens. Ware hij alleen een ongelukkige bohémien geweest door het leven overwonnen, hoeveel groter en sympathieker zou hij in onze herinnering staan. Voor zover ik weet, was Gérard de Nerval^544. een ware sympathieke bohème, de man, die zonder anderen te kwetsen zijn eenzame wegen door het leven ging. Verlaine was een rakker, een stijfhoofdige, een onwillige. Hij was geen overwonnene. Zijn ellende heeft niet over hem getriomfeerd. Zijn hardnekkigheid om zijn eigen wil door te zetten, - of noem dit stijfhoofdigheid - deed hem voortdurend punten van tegenstand zoeken om die te verbrijzelen. Die eigenschap van tegen de belemmeringen, die hem omringden in te gaan, was ook duidelijk op zijn gezicht en op zijn voorhoofd te lezen. Hij had iets satyrachtigs en bij satyrs denkt men niet aan gedweeheid. Hij had

544. Over Gérard de Nerval (1808-1855) schreef Erens in de nrc, 1 september 1923; herdrukt in Litteraire overwegingen, Maastricht, 1924, p. 37-44.

[p. 292]

de wereld en de mensen met meer toegevendheid, met een groot medelijden kunnen beschouwen. De ware bohème, iemand die zich van het doen en laten der mensen niets aantrekt en alleen leeft voor het intense genot van zijn produktie of het zich laten gaan in zorgeloosheid, die was hij niet.

Tot het laatste toe is Verlaine gebleven een eerzuchtige. Die sterke eerzucht paste niet geheel bij een groot onafhankelijk dichterschap. Men kan eerbied voor hem hebben, sympathie heb ik nooit voor hem gevoeld.

Isaac Israels zei eens op een avond, in de herfst van 1889, dat wij in een café zaten in de buurt van Notre Dame de Lorette, (ik herinner mij dat het een prettig luxueus koffiehuis was): ‘Allons voir Zola, demain, si c'est possible.’

Wij wisten niet waar hij woonde en vroegen de Bottin.^545. Die wees aan rue de Bruxelles^546. en Médan. Het was zomer, dus was hij waarschijnlijk buiten in Médan, dachten wij; in de rue de Bruxelles scheen hij maar een pied-à-terre te hebben. Wij vroegen de Guide Chaix. Toen het ons nog niet heel duidelijk was, hoe wij in Médan moesten komen, riepen wij de garçon erbij. Deze scheen iemand van veel ervaring en een in ieder opzicht uitstekende kelner van rijpe leeftijd. Wij vroegen hem hoe wij op de meest geschikte manier in Médan konden komen. Toen zei hij: ‘Ah, là habite un écrivain célèbre.’

Wij waren verbaasd, dat de man dat wist. Het was ook aardig, dat hij niet zei: ‘Là habite monsieur Zola’, of ‘Zola’, maar de naam niet dadelijk noemde. Hij wist hem heel goed. Hij zei ons hoe wij er konden komen en de volgende dag spoorden wij erheen, ik meen over Mantes en Triel.^547.

Ik weet niet meer waar wij uitstapten, maar wel dat wij nog meer dan een kwartier moesten lopen, eer wij het buitenhuis van Zola bereikten. Daar deed ons een jonge bediende met een Italiaans voorkomen open en tot onze teleurstelling zei hij, dat monsieur Zola in Parijs was. Wij hadden dus vergeefs deze spoorrit gemaakt. Het huis was van rode brikken en met een muur omgeven. Het was niet oud. Door het hek gezien leek de tuin keurig in orde. Er waren weinig bomen in de om-

545. De Petit Bottin des Lettres et des Arts, waarvan met zekere regelmaat herziene en bijgewerkte herdrukken verschenen bij de Nouvelle Librairie Parisienne.

546. Wellicht was het een mooie nazomer, want anders laat zich de tegenstelling tussen de herfst in de eerste en de zomer in de tweede alinea niet verklaren. Waarschijnlijk vond dit bezoek aan Zola niet plaats in 1889 maar in augustus 1900 (zie ook noot 579). Zola woonde in Parijs in de rue de Bruxelles 269. Zijn buitenhuis te Médan lag ongeveer veertig kilometer buiten Parijs.

547. Het lag eerder voor de hand van Parijs over Mantes naar Médan heen te reizen en over Triel terug te reizen naar Parijs.

[p. 293]

geving. In de straten kwam men niemand tegen; het was er zeer stil. Tegenover het huis en verderop lagen meer buitenverblijven. De bediende of huisbewaarder zei ons op welke dag en op welk uur de meester ontving. Dat was vóór twaalven. Wij spoorden weer terug en gingen des anderen daags naar de rue de Bruxelles.

Daarheen op weg passeerden wij een drukke carrefour in de buurt van de rue de Bruxelles en daar zagen wij op een kleine vluchtheuvel te midden der rijtuigen en der honderden voorbijgangers een oudere gedistingeerde dame staan, zonder hoed en in verwarde toestand. Zij hield in haar hand een klein stukje wit papier. Zij zag eruit als de mens geworden wanhoop. Zij was bijna armoedig gekleed, maar wat zij aan had scheen van fijne, hoewel versleten stof te zijn. Zij was zeer mager en het leek alsof over haar gezicht voortdurend tranen hadden gerold, die er diepe voren in hadden achtergelaten. Zij hief haar papiertje in de hoogte. Haar kleren fladderden in de wind en toen wij langs haar gingen, was het alsof zij ons aanriep om ons een vraag te doen.

Isaac vroeg wat zij wilde.

‘Ich weiss es nicht, ich weiss es nicht,’ riep zij.

Ik vroeg haar wat zij verlangde en toen riep zij ook weer: ‘Ich weiss es nicht, ich weiss es nicht,’ in lamentabele wanhoop.

Wij spraken nu Duits met haar, keken op haar papiertje, dat niet groter was dan een rijksdaalder. Daar stond de naam van een straat op waarin, volgens haar zeggen, haar dochter woonde, die zij was komen zoeken. De straat was ons onbekend en wij konden haar niet helpen. Geen der voorbijgangers trok zich iets van haar aan. Zij stond daar verlaten van iedereen en het was alsof zij ging verdrinken in de stroom van mensen, die hier met grote snelheid vloeide. Wij riepen nu een politieagent, die wij het papiertje toonden, hem verzoekende zich haar lot te willen aantrekken en na veel dankbetuigingen van de, naar ik mij meen te herinneren, Weense dame gingen wij verder naar de rue de Bruxelles.

In de woning van Zola gekomen moesten wij eerst een

[p. 294]

kwartiertje of twintig minuten wachten in een klein nevenvertrekje van zijn appartement, waar een paar eenvoudige stoelen stonden en een tafeltje, bedekt met een rood en wit katoenen spreitje. Isaac zei, dat het spreitje erg lelijk was. Er kwam ook nog een tamelijk jonge man binnen met een geel boek in de hand, waarschijnlijk een dat hij zelf geschreven had en nu de meester kwam aanbieden. Hij was bleek en zenuwachtig-ernstig.

Nu werden wij binnengelaten in de werkkamer van Zola, die van achter een lange tafel, waarop boeken en papieren lagen, ons de hand toestak, ons verzocht te gaan zitten en vlug en beminnelijk praatte, nadat hij ons had gezegd, dat hij gecharmeerd was ons te leren kennen.

Hij sprak over Holland, zei te zijn ingelicht, dat daar ook een naturalistische beweging aan de gang was (ik dacht aan Netscher, die met hem had gecorrespondeerd).^548. Hij vertelde ook, dat hij pas uit Spanje was teruggekomen, waar hij in Santander was geweest. Hij was niet de brede stoere man, die ik mij had voorgesteld, maar in zijn korte fluwelen huisjasje en met zijn vlugge, levendige bewegingen was hij meer een elegante dan een zware of geweldige verschijning. Isaac zei later, dat hij iets van een baronnetje had.

Wij bleven niet te lang en toen wij het moment gekomen achtten en hem vaarwel zeiden, bracht hij ons nog tot de garderobe, waar wij onze hoeden hadden gehangen. Hij wilde daar een overjas nemen en ons helpen bij het aantrekken, maar toen moesten wij zeggen, dat wij geen overjassen bij ons hadden. Het speet ons erg op dat moment, dat wij niettegenstaande de warmte niet met een overjas waren gekomen. ‘Vous n'avez pas de pardessus. Messieurs?’, zei hij, terwijl hij de deur ging opendoen om ons uit te laten. Hij stak ons vriendelijk de hand toe, niettegenstaande het mankeren van de overjassen. Langzamerhand kwamen wij ons aan onszelf armoedig voor door dat mankement.

Wij waren over het bezoek aan de auteur van L'Assommoir voldaan, maar niet opgetogen, omdat wij geen enkel merkwaardig ding van hem hadden vernomen. Wij beschouwden

548. Erens had ook kunnen denken aan Van Deyssel, die in 1883 en 1888 met Zola had gecorresponderd en die zeer recent in september 1889 een aan Zola onwelgevallige brief had gericht; zie ‘Bij drie brieven van Emile Zola’, in: Lodewijk van Deyssel/Dertien close-ups, a.w., p. 9-13.

[p. 295]

ons bezoek als een hommage aan de schrijver. Hij was toen nog op het toppunt van zijn roem. Wij hadden hem van nabij gezien en in zijn eigen kamer een indruk van zijn persoonlijkheid ontvangen. Bij iemand als hij was dat belangwekkend. Bij de meeste grote schrijvers of, liever gezegd, kunstenaars is het van weinig belang de persoonlijkheid te leren kennen. Het is een algemeen aangenomen waarheid, dat de ‘grote man’ bij nadere kennismaking meestal tegenvalt, maar gewoonlijk ziet de bezoeker slechts een tipje van de persoon. Deze zoekt zelfs meestal zich niet op de volle waarde te tonen en houdt zich terug, want dikwijls staat hij inderdaad tegenover een bezoeker, die minder is, of zo dit al niet het geval is, tegenover iemand, die weinig van de andere mens begrijpt door het grote verschil der beide persoonlijkheden.

Wanneer een jongere artiest een oudere bezoekt, moet hij zo veel mogelijk over het werk of het streven van die oudere spreken of ten minste over de dingen, die die oudere speciaal interesseren. Hij moet niet komen vertellen, wat hij zelf allemaal wil, want daarvoor interesseert de oudere, die meer heeft gedaan en uitgevoerd, zich zeker bitter weinig. De jongere kan wel zeggen, wat hij heeft gedaan, doch smakeloos zou hij spreken indien hij de bekende, oudere artiest gaat vervelen met allerlei plannen, die waarschijnlijk nooit tot uitvoering zullen komen. Ik meen ergens gelezen te hebben, dat Heine - bij de oude Goethe op bezoek - zei dat hij ook een Faust had gedicht en dat de Olympiër dit koel, ja bijna als beledigend opnam. Wie was hier in het gelijk, Heine of Goethe? Veel zal ervan hebben afgehangen op welke toon de jonge Heine heeft gesproken. Wanneer hij toen een groot stuk van zijn Faust klaar had, mocht hij het wel zeggen. Indien alleen het plan bij hem bestond een Faust te dichten, mocht hij er zeker niet over spreken.

In 1903 of '04 ontmoette ik in Parijs de bekende beeldhouwer Charpentier, een zeer gedistingeerde en beminnelijke Fransman. Toen wij over allerlei zaten te praten voor het Café Napolitain op het uur van het aperitif en ik hoorde, dat hij Zola goed had gekend, vroeg ik hem of de dood van de schrijver^549.

549. Op 29 september 1902.

[p. 296]

een zelfmoord of een ongeluk was geweest. Met overtuiging antwoordde hij: ‘C'était un accident.’

Enige dagen daarna bezochten wij Huysmans op zijn bureau van de ministère de L'Intérieur. Een magere man met scherpe trekken. Hij ontving ons zeer vriendelijk. Hij praatte met ons gemoedelijk opgewekt. Hij sprak ook over de schilderijen van Gustave Moreau, waarvan er veel in de particuliere collectie van monsieur Hayem waren. Hij kon ons wel een introductie bezorgen, zei hij, om de verzameling te zien, wanneer wij dat wensten.

Met Huysmans had men het gevoel zeer op zijn gemak te zijn. Dat kwam doordat hij geen bepaalde persoonlijke indruk op ons wilde maken. Hij poseerde in niets voor een groot man en toch hadden wij voor hem een bijzondere eerbied, die zich bij ons gesprek liet voelen doordat wij nauwkeurig op onze woorden letten en hem zo veel mogelijk zochten te interesseren. Wij waren zeer voldaan bij hem te zijn geweest. Hij zei, dat wij hem nog eens moesten komen bezoeken.

Dat heb ik ook enige jaren daarna, toen ik weer in Parijs was, nog eens gedaan. Ik trof hem niet thuis. De huishoudster vroeg of ik wilde wachten, want dat mijnheer gauw thuis zou komen. Ik heb toen een kwartiertje gewacht, maar heb het daarna opgegeven, mij voornemende later nog eens terug te gaan. Daarvan is niets meer gekomen.

Bij het vernemen van zijn dood in 1907^550. had ik er bijzondere spijt van, dat ik mij geen moeite had gegeven nog eens met hem te spreken. Wel heb ik een paar briefjes van hem ontvangen als antwoord op een of andere vraag. Ook zond hij mij enige van zijn boeken met een opdracht van zijn hand.

Ik houd van al zijn boeken om hun persoonlijke, scherp insnijdende, pittoreske, doorwerkte en toch spontane stijl, die wel de uiting was van een ontevreden mens, doch die voor zijn ontevredenheid niet kon worden verantwoordelijk gesteld en meestal daarvoor ook een goede reden had. Dit laatste kan men van Bloy niet altijd zeggen, die in voortdurende woede, dikwijls of meestal zonder reden, tegen alles en iedereen tekeergaat

550. Huysmans overleed op 12 mei 1907. Erens herdacht hem in het weekblad De Amsterdammer van 26 mei, aldaar gedateerd Locarno, 17 mei. In 1912 liet hij de bundel Gangen en wegen openen met deze herdenking.

[p. 297]

en die ook Huysmans zonder enige grond heeft uitgescholden. En toch had deze hem dikwijls in zijn moeilijkheden geholpen.

Bloy's stijl (het zij in het voorbijgaan gezegd) is op zichzelf bewonderenswaardig van rijkdom, maar zijn voortdurend razen en tieren doet de belangstelling in wat hij zegt verkillen. Ik leer van hem niets en zie alleen in de geest zijn scheldwoorden als een lawine van keien, sneeuw en modder met macht naar beneden rollen en de voet van de berg tot verwoesting en onvruchtbaarheid doemen.

Isaac en ik spraken af nu ook Mallarmé te gaan bezoeken. Hij zou hem een briefje schrijven en daarin zeggen, dat hij met zijn vriend Erens gaarne kennis met hem zou komen maken. Onmiddellijk antwoordde Mallarmé: ‘Ik wacht u beiden (die of die dag op dat of dat uur) onder de Arc de Triomphe, lieu digne de vous.’

Wij kwamen daar stipt op tijd en gingen met beslistheid op hem af, daar wij hem van zijn portretten kenden. Hij stelde ons voor met hem mee te gaan naar Madame Berthe Morisot, de schoonzuster van Manet; zij bezat in haar woning nog veel werken van die schilder.

Wij kwamen daar en Mallarmé stelde ons voor. Zij bezat niet alleen prachtige schilderijen en tekeningen, maar was zelf een grote artieste. Zij was een elegante verschijning, niet meer jong. Haar haren waren reeds grijs en haar gezicht was scherp en mager. Haar conversatie was ernstig. Zij dankte Mallarmé voor de toezending van een van zijn gedichten, maar zei daarbij vlakweg, dat zij er niets van had begrepen: ‘Je n'y ai rien compris.’

Fier antwoordde de dichter, zijn hoofd naar achter werpende: ‘C'est votre droit.’

Na deze visite bij Berthe Morisot in haar luxueuze en schitterende woning, die toch met grote soberheid was gemeubileerd, verzocht Mallarmé ons een avond bij hem te komen.^551.

Wij gingen op de bepaalde tijd naar hem toe. Hij woonde in de rue de Rome, op een derde etage, naar ik meen. Hij ontving ons zeer hartelijk en stelde ons aan zijn vrouw en dochter voor.

551. Over ‘Stéphane Mallarmé en Tachtig’ schreef ik in Maatstaf, mei/juni 1979, p. 129-148. Ik kon toen aantonen dat Erens' geheugen op deze plaats de chronologie van een en ander volkomen door elkaar heeft gehaald. De gang van zaken laat zich den jaar later, nu ik inmiddels ook toegang kreeg tot het Erens-archief, als volgt reconstrueren: het briefje dat Israels aan Mallarmé zou schrijven en waarin hij zeggen zou, dat hij met zijn vriend Erens gaarne kennis met hem zou komen maken, is niet bewaard gebleven, althans tot dusver niet boven water gekomen in het Mallarmé-archief. In het Erens-archief bevindt zich echter een briefje, door Mallarmé geadresseerd aan: Messieurs I. Israels et Frans Erens, waarvan de inhoud luidt: ‘Messieurs / A ce soir. Je suis flatté, touché de votre intention, venez sans cérémonie, entre quelques amis que nous sommes quelquefois le Mardi; c'est votre place. Stéphane Mallarmé.’ Gezien de omstandigheid dat het hier een zogeheten vouwblad betreft, niet gefrankeerd noch nader geadresseerd, moet wel worden aangenomen dat Mallarmé op enigerlei wijze dit briefje heeft laten bezorgen (het misschien zélf wel bezorgd heeft) aan het adres waar Israels en Erens zich toen ophielden, te weten: Hôtel Soufflot, rue Toullier 9. Op p. 134 van genoemd artikel heb ik aannemelijk weten te maken, ook volgens de Mallarmé-specialist Lloyd James Austin, dat Israels en Erens hoogstwaarschijnlijk op dinsdagavond 8 oktober 1889, en niet op dinsdagavond 1 oktober, hun opwachting maakten in de rue de Rome 89. Bijgevolg moet het zo juist afgedrukte briefje met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid gedateerd worden op 8 oktober 1889.
Henri Mondor en Lloyd James Austin hebben in dl. 111 van de door hen bezorgde Correspondance van Stéphane Mallarmé, Paris, 1969, p. 361, de - onvolkomen - tekst afgedrukt van een brief van Isaac Israels, die hieronder volgt met aanbrenging van de correcties, zoals die staan aangegeven op p. 634 van het supplement op de delen i, ii en iii van bedoelde Correspondance, Paris, 1973: ‘Paris, 12 octobre [1889]/Mon cher Monsieur Mallarmé/Puisque vous m'indiquez lundi après-midi pour Madame Morizot [sic], et que vous disiez de bien vouloir m'y accompagner, je me permettrai donc de venir vous prendre chez vous lundi vers i heure et demie, à moins que vous ne vous trouviez empêché on bien que cette heure ne vous convenait [sic] point; en ce cas vous seriez bien aimable de m'en avertir par un petit mot. M. Erens vous remercie pour votre souvenir et sera fort content d'aller chez Mme Morizot s'il se trouve encore ici. / Merci déjà beaucoup, Cher Monsieur. Je reste votre dévoué I. Israels. / Hôtel Soufflot, Rue Toullier.’
Dit briefje reageert op een, voorgoed verloren dan wel tot dusver niet te voorschijn gekomen, schrijven van Mallarmé, d.d. 11 oktober 1889. De gang van zaken laat zich aldus reconstrueren: op de ‘Mardi’ van 8 oktober 1889 zal Israels het verlangen hebben geuit naar een introductie bij zijn vrouwelijke collega Berthe Morisot (1841-1895). Mallarmé moet toen hebben toegezegd dat hij zijn best zou doen een visite te arrangeren bij deze schoonzuster van Edouard Manet: Berthe Morisot was immers getrouwd met Manet's broer Eugène. Op diezelfde avond (het ‘vous disiez’ wijst sterk in die richting) zal Mallarmé zich spontaan hebben bereid verklaard, zoals hij dat andermaal deed in de verloren gegane brief van 11 oktober 1889, Israels naar de woning van Madame Manet te vergezellen. Toen Mallarmé echter Israels' brief van 12 oktober onder ogen kreeg, waaruit hij tevens vernam dat ook Erens van de partij wilde zijn, moet hij hebben geredeneerd dat het voor de beide Nederlanders, tijdelijk woonachtig in het quartier Latin, weinig zin had het huis van Berthe Morisot aan te doen via de enorme omweg van de rue de Rome. In de afdeling ‘Les loisirs de la poste’, van Mallarmé's Vers de circonstance, is als nr. xl opgenomen:

A MMe Eugène Manet (Berthe Morisot)
Apporte ce livre, quand naît
Sur le bois l'Aurore amaranthe,
Chez Madame Eugène Manet
Rue au loin Villejust quarante.

Welnu, Mallarmé moet per omgaande aan Israels en Erens het briefje hebben doen toekomen dat al eerder door Erens werd geciteerd en waarin sprake was van een ontmoeting [op maandag 14 oktober] ‘onder de Arc de Triomphe, lieu digne de vous’. Vanaf die plek is de afstand, die haar scheidt van de rue Villejust - overigens sedert 1946 omgedoopt in de rue Paul Valéry - gemakkelijk beloopbaar, hetzij via de avenue Victor Hugo hetzij via de rue Lauriston. Om de Arc de Triomphe te bereiken, kon Mallarmé kiezen uit twee mogelijkheden: boulevard de Courcelles en vervolgens avenue de Wagram, of - en juist in de herfst bijzonder aantrekkelijk - dwars door het Parc de Monceau en daarna nog een kort eind van de avenue Hoche. Wat betreft het aan Berthe Morisot toegezonden gedicht, waarvoor zij Mallarm'e bedankte onder toevoeging dat zij er niets van begrepen had, dat kan geen ander zijn geweest dan de herdruk van de definitieve tekst van ‘Le guignon’ in de revue Art et Critique van 24 augustus 1889. Opmerkelijk is ook dat Erens hier, en evenmin elders, bij het laten vallen van de naam Manet, geen ogenblik stilstaat bij het in 1876 door Edouard Manet geschilderde portret van Mallarmé dat zich sinds 1928 in het Parijse Musée du Jeu de Paume bevond en dat zich sinds 1986 in het Musée d'Orsay bevindt, maar dat Erens en Israels nog in volle glorie hebben zien hangen ter linker zijde van de schoorsteenmantel in Mallarmé's eetkamer.

[p. 298]

Ook was er nog een Engelsman op bezoek, een lange man met bruine bakkebaarden.^552. Zijn naam ben ik vergeten. Ik geloof niet, dat hij een artiest was.

Ik kwam naast juffrouw Mallarmé te zitten en Isaac naast de Engelsman, die zich voornamelijk met hem en met mevrouw Mallarmé onderhield. Deze laatste was een Duitse, ik geloof uit Wiesbaden. Zij was een grote vrouw, ietwat stil en impassible. Zij leek zeer goedig. Ook scheen zij eenvoudig en toegewijd aan haar familie. Zij was in enkele opzichten het tegengestelde van haar dochter,^553. die levendig was en geestig in haar spreken en tevens van een subtiele hoge en fijne natuur scheen te zijn. Zij was een mooi meisje en tegelijkertijd het type van een Française. Zij zei mij het spel van Mounet-Sully^554. in Oedipe Roi te bewonderen. Ik kon daarin niet met haar meegaan, maar opponeerde niet. Mounet-Sully was voor mij de representant van de enigszins hol klinkende, declamatorische toneelkunst.

Bijna twintig jaar later woonde ik eens een voordracht bij van die acteur van de Comédie Française. Het was in de Châtelet, een matinee. De schouwburg was bezet met zeker duizend toehoorders en er heerste bij de voordracht een grote stilte. Mounet-Sully verhief zijn stem met geweld en bulderde zijn volzinnen uit. Op de meesten maakte dit een grote indruk, doch opeens barstte een jong meisje, een aardige dikke bakvis van ongeveer vijftien jaar, in luid lachen uit. Zij scheen zich niet meer te kunnen bedwingen. Niemand protesteerde, enkelen lachten mee en gaven haar gelijk. Maar Mounet-Sully ging door, zwaaide op het toneel wijdse gebaren en trachtte door zijn geweldige stem de stoornis meester te worden, wat hem dan ook direct gelukte. Deze was maar voorbijgaand. Toch vond ik, dat dit meisje gelijk had. Ik moest toen ook denken aan mijn gesprek met juffrouw Mallarmé. In 1878 had ik Mounet-Sully de Hernani zien spelen met Sarah Bernhardt als donna Sol, maar toen had ik de uidruk van het declamatorische niet van hem gekregen, evenmin als van Sarah. Zij waren, in die tijd, beiden op hun hoogtepunt. In 1908 of 1909 zag ik Sarah als Hamlet, die het bekende: ‘There are more things in

552. Deze Engelsman werd tot dusver niet geïdentificeerd.

553. Geneviève Mallarmé, geboren op 19 november 1864 en dus op 8 oktober 1889 nog geen vijfentwintig.

554. De acteur Jean Mounet-Sully (1841-1916), die veelal de hoofdrol vertolkte in klassieke en romantische tragedies.

[p. 299]

heaven and earth...’, ‘Il y a plus de choses au ciel et sur la terre...’, niet betogend sprak, zoals het moest worden gezegd, maar die het plechtig uitbazuinde, als een hoogverheven spreuk, die uit de hemel was gevallen - aldus te kennen gevend deze passage uit Hamlet niet op de juiste manier te hebben opgevat. In ieder geval klonk dit al zeer hol.

Om op Mallarmé terug te komen: wij zaten die avond in de kleine salon zeer gezellig en het gesprek vlotte druk. Mallarmé was een uitstekend gastheer en interesseerde ons door zijn meningen over verschillende kunstenaars. Er werd thee aangeboden, limonade of een cognac-grog. Ruimte om te wandelen was er niet in dit vertrek; wij bleven dus op onze plaatsen zitten.

Tegen het einde van de avond kwam ik met de dichter in druk gesprek. Toen rees de echte Mallarmé als uit de diepte naar boven. Ik was opgestaan en Isaac had zich nu ook bij ons gevoegd. Ook Mallarmé stond. De twee dames en de Engelsman waren heengegaan. Mij vrij voelende van zijn roem liet ik mijn gedachten dwangloos waren in het veld van mijn appreciaties en toen de dichter zijn grenzenloze bewondering voor Flaubert uitte, zei ik, dat ik die deelde, doch dat mij steeds een gebrek aan spontaneïteit bij hem hinderde.

Ah, vous trouvez,’ zei hij nadenkend.

Hij nam notitie van die opinie en door zijn houding bleek, dat hij de mogelijkheid aannam van haar gewettigd-zijn. Ik moet echter bekennen dat, in latere jaren bij het herlezen van enige van Flaubert's boeken, ik dat gebrek aan het spontane veel minder voelde, alhoewel het mij in zijn Tentation de Saint Antoine blijft hinderen. De gastheer zei daarna, dat hij voor Zola weinig bewondering had.

Toen de dichter zich zo bewoog in de diepstliggende velden van zijn gedachtenrijk en hij niet meer als de docerende meester, doch als een vriendelijke begeleider zich toonde, waagde ik het de grondslagen van zijn eigen dichterlijke produktie te onderzoeken en te vragen, wat hij in zijn eigen verzen beoogde. Toen zei hij: ‘Je veux pirouetter sur une idée.’ En van die hoofdgedachte uit liet hij andere willekeurig volgen. Die an-

[p. 300]

dere, die volgden, waren niet onderling verbonden door logische noodzakelijkheid, maar vormden een stoet van individuele ideeën om de hoofdgedachte heen.

Door zijn intonaties, door de keuze van zijn woorden gaf hij de indruk een hoge en tegelijk liefderijke persoonlijkheid te zijn. Hij was voor mij een veel aangenamer mens dan Verlaine, die in niets een indruk van hoogheid maakte, maar door zijn norsheid en grinnikende ironie, hem die met hem sprak, enigszins afstootte. Ook door de waardigheid van zijn familieleven was hij meer innemend dan de dichter van Sagesse.

Mallarmé leidde een geregeld bestaan. Hij was leraar in het Engels. Over zijn vrouw heb ik nooit iets gehoord, in couranten of tijdschriften is niet over haar geschreven en ik vermoed, dat wat zijn huwelijksleven aangaat, Stéphane Mallarmé er niet slecht aan toe is geweest.

Mallarmé was een eenzame. Hij kon geen contact krijgen met mensen op wie zijn gevoelens konden overgaan. Hij wilde ronddraaien in zijn eigen sensatie en, helaas, zijn wens werd bevredigd. Hij bleef voor zich. Ju de draaimolen van zijn gedachten, van zijn wirwarrende beelden, was voor een ander geen mogelijkheid in te springen. Hij weerde hem af, die met hem mee wilde draaien en toch wekte hij door dat afstoten het verlangen zich met zijn beelden en gedachten te verenigen. Hij wilde aantrekken door af te weren, zoals sommige vrouwen hun bekoorlijkheden zoeken te verhogen door hen weg te stoten, die er zich door aangetrokken voelen.

Mallarmé laat zijn gedachten bliksemen en nu en dan laat hij ze fosforesceren door een geheimzinnig licht, hij laat glimmende vonken zien in de duisternis; en zoals in de duisternis de glimmende vonken worden gezien, zonder dat hun oorsprong en hun plaats duidelijk worden, zo ook in zijn poëzie.

Ik heb voor Mallarmé en zijn werk de grootste eerbied. Ook breng ik hem mijn volle sympathie, want zijn persoonlijkheid bewoog zich in de meest smetteloze hoogte. Daaruit keek hij niet met minachting neer naar hen, die naar hem opzagen, het vuurwerk wilden volgen in die donkere luchten daarboven.

[p. 301]

Bij zijn gedichten en zijn proza zie ik sterren vallen en schieten, kleurrijk in de zwarte hemel en somtijds meen ik melodieën van wegstervende wereldbollen te vernemen. Doch ik staar mij blind naar de hoogte, naar de lichten wemelend en geheimzinnig, waar mijn verstand geen deel aan kan krijgen, die ik slechts kan zien. Sommigen zullen zeggen, dat dat ook niet nodig is, dat ik niet behoefte begrijpen. Doch ik beweer, dat dat wel nodig is. En zo ik al niet het geheel van de woordencombinaties kan omvatten tot in de grond, moet ik ten minste de oppervlakte geheel kunnen omringen met mijn geest.

Mallarmé heeft veel laten denken achter zijn woorden; doch dat denken heeft hij overgelaten aan de lezer en dat bijna geheel. Als maker van dromen had hij moeten construeren paleizen van gedachten, van gedachten, die de zijne waren en niet alléén zich houden en dan had hij moeten tonen de buitenlaag der dingen. Bij het lezen van zijn verzen en zijn proza moet ik ontzaglijke moeite doen en de krachtsinspanning, die van mij wordt geëist, maakt mij onmachtig tot genot. De dichter Mallarmé verlangt te veel! Zo gaarne had ik naar zijn wens gedacht en gevoeld, want zijn dromen drongen zich nooit op en hij werd nooit dwingerig. Maar, jammer, ik kon niet.

Mallarmé's positie in de literaire wereld was te danken minder aan zijn werk dan aan zijn persoonlijkheid. Ook de waardigheid van zijn leven heeft daartoe bijgedragen. Hij was een prachtig causeur en toen hij mij vertelde van het onovertroffen causeurs-talent van zijn vriend Villiers de l'Isle-Adam, dacht ik, dat het zijne niet minder was. Hij had de gave veel van zich te laten denken en onder zijn geringste sonnetten een mysterieuze en rijke grond te doen vermoeden. Bij Verlaine was dat anders, deze kon zijn persoonlijkheid slechts bij uitzondering handhaven, doch vele van zijn dichtregelen zullen hem lang overleven. In zijn grote voorraad van verzen is veel van weinig betekenis, doch dikwijls heeft hij de juiste toon getroffen, een klank aan de Franse taal gegeven, zoals maar weinigen vóór hem hebben gedaan. Vaal is soms de zin, verward, ja onbegrijpelijk.

Alles bij elkaar genomen blijft Verlaine een dichter van meer

[p. 302]

sentiment dan Mallarmé. Wie de grootste is van de twee is moeilijk te zeggen. Vergelijken zou hier uit den boze zijn.

Het avondje bij Mallarmé^555. was zeker een van de meest interessante en substantiële van die tijd van ons verblijf in Parijs. Nog denk ik er met voldoening aan.

Wij hadden er plezier in gekregen om celebriteiten te bezoeken en zo gingen wij ook op een namiddag naar de schilder Odilon Redon zonder ons van tevoren te hebben aangemeld. De straat waar hij woonde ben ik vergeten, ik meen dat het op de linker Seine-oever was.^556. Hij was een man met een lange baard, reeds grijs. Hij sprak stil en dromerig. Terwijl wij ons met hem onderhielden, ging een dame met een klein kind op de arm door de kamer, waar wij zaten naar een ander vertrek. Zij was een bleke vrouw. Isaac zei later, dat het Redon's vrouw was geweest, naar wie hij enige motieven had getekend of geschilderd.^557. Wij werden niet aan haar voorgesteld in die korte ogenblikken van haar doorgang en wij vervolgden ons gesprek met de schilder. Hij zei onder andere dat een Hollander over hem had geschreven en hij het een aflevering van De Nieuwe Gids zien, waarin een stuk over hem stond vol lof. Het was van Jan Veth.^558. Waarschijnlijk was het door deze aan hem gezonden. Hij kon het niet verstaan, zei hij en hij wist niet wat erin stond. Toen vertaalde Isaac het hem grotendeels mondeling voor de vuist weg. Hij lachte tevreden en bijna verbaasd over wat Veth in zijn werk had gezien.

Isaac wilde een van die dagen ook Albert Wolff bezoeken, de bekende chroniqueur van de Figaro. Hij was vroeger al eens aan hem voorgesteld, dat was in 1883, toen hij zijn bekende begrafenis van een militair in de Salon exposeerde en Wolff in zijn overzicht in de Figaro met lof over hem had gesproken.^559. Ik had dat schilderij toen ook in de Salon gezien. Ik had ervóór gestaan met mijn vriend Henri Reboul, die mij zei dat het door een zeer jonge man was geschilderd. Hij had er veel bewondering voor en ik vond het ook heel mooi, mooi van toon en kleur en toch geheel precies van tekening.

Isaac stelde mij aan Albert Wolff voor, die ons ontving in

555. Zie ook de herinnering aan de avond bij Mallarmé, zoals Erens die vastlegde in het weekblad De Amsterdammer van 18 september 1898; herdrukt in Litteraire wandelingen, a.w., p. 71-74.

556. Odilon Redon (1840-1916) woonde toen in de rue St. Romain 20.

557. Israels had goed gezien: die bleke vrouw was Camille Falte (1852-1923), van origine een Creoolse. Rodin had haar gehuwd op 1 mei 1880. Het kind, dat de bezoekers haar op de arm hadden zien dragen, was Arï Redon, geboren op 30 april 1889 en gedoopt op zondag 4 augustus 1889, met daarbij als ‘marraine’ (peettante, petemoei) niemand minder dan Mallarmé's dochter Geneviève.

558. Onder de schuilnaam J. Staphorst schreef Jan Veth over Odilon Redon in: De Nieuwe Gids, april 1887.

559. In deze alinea lijkt Erens twee werken van Israels door elkaar te halen: ‘Militaire begrafenis’ (zie noot 438) en ‘Transport van de kolonialen’. Het was n.a.v. dit laatste, uit 1882 daterend werk, dat Albert Wolff (1835-1891) in de Figaro van juni 1885 schreef: ‘Le jeune homme qui prend définitivement rang an Salon de 1885 est M. Israels, fils de l'illustre peintre Hollandais (...) Le tableau de ce jeune homme (Transport van de kolonialen, 1883), très remarqué au Salon, est une des rares toiles qui vous arrêtent et vous font réfléchir. C'est le meilleur éloge que j'en puisse faire.’

[p. 303]

zijn reusachtige slaapkamer. De journalist was tamelijk lang, hij had geen baard. Zijn gezicht was expressief, het herinnerde slechts vaag aan zijn joodse afkomst. Zijn handen waren smal, met spitse vingers.

Ik weet niet meer hoe ik ertoe kwam, maar ik liet mij ontvallen dat ik wel in Parijs zou willen blijven als geregeld medewerker van een courant of tijdschrift.

‘Dat heeft zijn moeilijkheden,’ zei hij, ‘doch zij zijn wel te overwinnen. Ik zal u vertellen, hoe ik dat heb aangelegd. U weet, dat ik Duitser ben. Nauwelijks was ik te Parijs uit Keulen aangekomen of ik nam mij voor geen Duits meer te lezen en wanneer ik op de hoek van een straat (hierbij maakte hij een geste van afwering met zijn smalle hand) een Duitser in de verte zag, sloeg ik een andere straat in. Zo heb ik Frans leren schrijven en in het Frans leren denken.’

Wolff praatte graag met ons alsof hij ons sedert lang kende. Dat kwam ook, doordat hij bevriend was met Isaac's vader, voor wiens werk hij altijd veel lof in zijn courant over had. Hij was ook erg gemoedelijk tegen mij, maar vertelde een jaar later aan een paar Hollanders, die hem bezochten en die mij ook kenden, dat ik zijn secretaris had willen worden, iets waaraan ik nooit had gedacht. Hij had mij bij onze visite aangeraden in Parijs te blijven. ‘C'est le moment,’ had hij gezegd. Isaac, toen wij bij hem weg waren, herhaalde dat nog eens, ‘c'est le moment. Jawel, c'est toujours le moment,’ zei hij.

Het bezoek bij Wolff liet ook een zeer aangename herinnering bij mij na. Hij schreef in die jaren wekelijks een Courrier de Paris in de Figaro, altijd maar over één onderwerp. Zij was zeer gewild bij de lezers om het gemakkelijke, vlotte, weinig nadenken vereisende, luchtige en prettige van de stijl. Zij ging nooit tot het lyrische, maar bleef steeds in het gemoedelijk vertellende. Meestal liep zij over kunst. Wolff was nooit baanbreker bij richtingen, maar volgde gewoonlijk die, welke succes hadden.

Isaac en ik hadden er ook over gesproken Barrès te gaan opzoeken, wiens verkiezing als député in Nancy juist dezer dagen

[p. 304]

plaats had. Ik vond het best. Wij zochten in de Bottin zijn adres op en vonden rue Chaptal.

‘Wij zullen het er maar op wagen,’ zei ik, ‘misschien is hij wel niet thuis, maar in Nancy.’ En op een morgen schelden wij bij hem aan.

Ik hoorde een stem: ‘Qui est là?’

Ik riep heel hard: ‘Erens de Hollande.’ Onmiddellijk deed hij open. Hij was blijkbaar alleen in zijn appartement. Hij zei, dat hij pas die morgen uit Nancy met de nachttrein was aangekomen. Wij waardeerden het zeer dat hij ons, zonder genoegzaam te zijn uitgerust, al wilde ontvangen.

Het was een appartementje met kleine kamers, zoals de meeste in de Parijse huizen.^560. In het vertrek, waar wij zaten, lag nog alles in wanorde, zo uit koffers neergesmeten. Wat mij opviel was een kopergravure, voorstellend de jonge generaal Bonaparte. Ik vond daarin een gelijkenis met Barrès. Het vinden van die gravure daar docht mij een bewijs, dat hij was bezield met grote ambities in deze omstandigheden, nu hij voor het eerst zijn intrede in 's lands vergaderzaal zou moeten doen. Aan Paul Adam was het niet gelukt, hij werd niet gekozen in die dagen. Barrès scheen meer door de fortuin begunstigd. Die twee jongemannen waren ook als literatoren reeds zeer bekend. Barrès werd gekozen als député Boulangiste.^561. De avond tevoren had ik op een transparant op de Boulevard des Italiens ook als député Boulangiste vermeld gezien Alfred Martineau. Deze was een enigszins mislukte dichter van onze vroegere Parijse cercle littéraire, les Gringoires, Hij schijnt zich in later jaren op volkenkunde te hebben toegelegd. Een halfjaar geleden heb ik een boek van hem geannonceerd gezien over Madagascar. Martineau is niet lang in de Kamer gebleven.

Generaal Boulanger wilde in die tijd de Franse politiek verfrissen en de oude militaire roem van het Franse leger schitterend doen stralen. Hij was een populaire en decoratieve figuur geworden voor velen; zij meenden in hem de man te hebben gevonden, die Frankrijk weer tot de overwinning zou leiden. Met minachting werd hij door de oudere politici aangezien en hij vond onder hen veel vijanden, doch enige jonge en ambi-

560. Op 30 januari 1886 schreef Barrès aan Léon Sorg: ‘J'habite maintenant rue Chaptal, 14. C'est une rue qui joint la rue Blanche à la rue Fontaine on à la rue de Douai (...) J'ai un logis agréable, trois pièces, grand cabinet, cuisine au second.’ (Le départ de la vie, a.w., p. 257).

561. En wel te Nancy in 1889. In april 1888 had hij in de Revue Indépendante zijn geloof in het ‘boulangisme’ beleden met zijn artikel ‘M. le général Boulanger et la nouvelle génération’.

[p. 305]

tieuze talenten zagen in hem een gids, die niet alleen het militaire element zou vernieuwen maar ook veel verbeteringen in de staat beloofde aan te brengen. Dit laatste werd inderdaad op superieure wijze door Barrès op die morgen voor ons ontvouwd. Zijn bleekheid en zijn door de slapeloze nacht vermoeide trekken gaven aan zijn jeugdig gezicht een spirituele schittering. Ik moet zelfs zeggen, dat ik zelden iemand mooier heb horen spreken, met zoveel onvoorziene wendingen van gedachten dan Barrès toen heeft gedaan. Ik geloof niet, dat hij in zijn leven veel schitterender momenten van taal, intonatie, visie en betoog heeft gehad. Nooit heb ik dan ook Isaac over iemand zo enthousiast gezien, toen wij weer op straat waren en Barrès hadden goedendag gezegd met excuses omdat wij op een zo ongelegen moment waren gekomen. Jaren daarna zei hij nog van hem: ‘C'est le premier type de France, maar de onhandigheden, die hij in de politiek zal doen, zullen hem verhinderen president van de Franse republiek te worden.’

Maurice Barrès had op die morgen voor ons op een buitengewone wijze zijn persoonlijkheid geopenbaard, gestuwd door de momenten die hij toen doorleefde. Zijn ongelooflijke faciliteit en telkens verrassende geestigheid in fijne taal, zijn nieuwe kijk op de toestanden van Frankrijk en hun mogelijke verbetering hadden op ons beiden die morgen een onuitwisbare indruk gemaakt. Hij was toen nog geen in den lande algemeen bekende persoonlijkheid, maar de innerlijke waarde der gezegden, die wij toen hadden gehoord, overtrof die van gevestigde celebriteiten.

Voor zover mij bekend is Barrès van die tijd af in de Kamer gebleven. Hij werd zelfs herkozen^562. in de voorname quartiers, zoals het district van het Louvre, want hij bleef niet altijd député voor Nancy. Voor zover ik later in de couranten heb gelezen, schijnt hij in zijn politieke loopbaan een goed figuur te hebben gemaakt, hoewel niet juist schitterend; daarvoor was hij te veel literator. Voor de literatuur mag men zijn politieke ambities betreuren, als literator van grote allure is hij in de politiek ondergegaan. Wel zal hij altijd blijven meetellen onder hen, die de Franse geest op het laatst der negentiende en in het

562. In 1893 werd Barrès niet meer herkozen; dat gebeurde eerst in 1902. Van toen af wist hij zich, tot aan zijn dood, als Kamerlid te handhaven.

[p. 306]

begin van de twintigste eeuw hebben vernieuwd. Zijn persoonlijkheid was steeds een saillante. Zijn produktie is daaronder gebleven, doch de vonken van de eerste zijn in de laatste blijven dóórlichten. De persoonlijkheid is voor de tijdgenoot, het gehalte van het werk voor de nakomelingschap. Bij zeer veel mensen heeft er een disproportie van beide bestaan en wanneer het werk aanspraak wilde maken op blijvende roem, moest er worden geconstateerd, dat het loon reeds was ontvangen.

Het was uit eerzucht, dat Barrès het mandaat van kamerlid heeft nagejaagd. Toen hij het eenmaal had verkregen, stond hij eenzaam tussen zijn mede-afgevaardigden. Voor hem glansden de politieke ideeën in alle kleuren, als de regenboog. Zo sprak hij tegen Isaac Israels en mij op die morgen na zijn verkiezing. Hij zag de toekomst van Frankrijk op een manier, zoals niemand die toen zag en toch bleef hij in de realiteit. Het waren geen utopieën, die hij verkondigde, maar mogelijke realiteiten. Het was de korte samenvatting van wat hij wilde. De dingen, die hij verkondigde, waren waarheden, die niet door de anderen waren gezien. Toch heeft hij ze niet kunnen verwezenlijken. Hij was innerlijk te zwak om als leider in de politiek op te treden. Wel heeft hij invloed gehad door de soms schitterende redevoeringen, die hij in de Kamer of in vergaderingen uitsprak. Zij verbaasden de toehoorders voor het moment en deze geraakten onder de bekoring, maar gingen daarna hun eigen weg. De dichter en politicus hebben in hem elkaar gebroken.

Ik vraag mij soms af waar ik in mijn leven het mooiste of het grootste of het meest belangwekkende heb gezien, of gehoord of waargenomen. Zo herinner ik mij, dat ik in de tram van Genève naar Annemasse een der merkwaardigste vrouwen heb gezien. Het was vooral de expressie van haar gezicht, die ongeëvenaard was. De schoonheid daarvan en van haar lichaamsbouw was gelijk aan die van veel andere vrouwen, maar de uitdrukking van het gelaat en van de ogen was buitengewoon. Haar wangen waren van een voorname bleekheid. In haar ge-

[p. 307]

zicht lag een overgave, een ernst en weekheid, die de merkwaardige schoonheid van haar verschijnmg uitmaakten. Zij was in de tram met een mijnheer, die haar man scheen, want zij spraken niet te zamen.

Op de feria van San Isidro aan de Manzanares bij Madrid heb ik eens een vrouw zien staan, een limonade-verkoopster in een kleine drinktent. Zij leek van Moorse afkomst. Haar gezicht was bijna een driehoek, haar wangen waren bleek en haar haar zwart; haar schouders waren vierkant. Dat zegt alles nog maar heel weinig, want het bijzondere van haar was dat in haar gezicht zulk een uitstraling van een vrouwelijk wezen lag, als ik nooit had gezien en dat ik daarna nooit bij een andere vrouw heb gevonden.

Toen een klant, die een glas bij haar kwam drinken, haar even tot vrolijkheid bracht, straalde het van binnen uit door haar gezicht en haar ogen als een intens licht. Dat was niet een vrouw om verliefd op te worden, want haar straling drong die sensatie terug, maar wel leek het, dat als zij eenmaal beminde, het vast en onverzettelijk zou zijn.

Zij was niet een buitengewone schoonheid, maar zij was volkomen harmonisch, niet al te groot en niet te klein. Ik had haar graag aan haar bezigheden willen zien buiten haar tentje, dan zou zij mij meer duidelijk zijn geworden. Dat heb ik niet. De straling van haar grote, zwarte ogen was onbeschrijfelijk fel en toch leek geen trots in haar te zijn, maar zij was, zoals zij was, vast in haar wezen.

Op een bank boven aan de trap, die leidde naar de eerste verdieping van de ‘Salon des artistes français’, zag ik eens een vrouw zitten. Zij was misschien wel zeventig jaar oud, haar haar was grijs; zij zat en steunde met de handen op een stok. Zij bleef onbeweeglijk. Haar groot gezicht was geheel en al dat van Louis xiv. Wanneer deze vorst een vrouw ware geweest, kon hij niet anders zijn. Er lag zulk een majesteit in haar gezicht, dat ik er mij door verpletterd voelde. Zij sprak tegen niemand, zij maakte geen beweging. Toen ik uit de bovenzalen terugkwam, zat zij daar nog als een beeld. Beneden gekomen moest ik nog eens naar haar opzien; niet

[p. 308]

de minste verandering kon ik waarnemen in houding of gezicht.

Mijn streven is het geweest, het door mij geziene en gevoelde in ritme te brengen. Voor zover ik weet, heb ik daarbij geen voorbeeld gehad. Ik heb gemeend, dat er tussen poëzie en proza een tussenrijk was, dat er een punt was, waar poëzie en proza elkaar ontmoeten. Dat heb ik in mijn Dansen en Rhytmen trachten te laten gebeuren.^563. De menselijke daden en bewegingen hebben hun rhythmus en wanneer die in een bladzijde of in een gedicht is vastgelegd, kan men daaruit geen steentje wegnemen. Het begin eist het vervolg en het vervolg het einde. Wanneer ik de taak van de prozaschrijver wel beschouw, vind ik voor mij het beste het leven, bij stukken, in bewegingen te bezien; maar bij stukken, verbonden aan de omgevingen, geschakeld door het ritme en niet eenvoudig hangende in de lucht. Ik ben de eerste in Nederland geweest, die dit heeft gedaan. Mijn bundel Dansen en Rhytmen, uitgekomen in 1893, is dáár om het te bewijzen.^564. De meeste van die gedichten in proza waren reeds jaren tevoren in de Nieuwe Gids verschenen.

In 1893 ontving ik in Amsterdam een briefje van een jong schrijver, Frits Roosdorp^565. geheten, die mij zijn bezoek aankondigde. Bij kennismaking bleek hij een sympathieke jonge man, die zich buitengewoon voor mijn opvattingen over literatuur interesseerde en een zeer attent en intelligent leerling werd. Ook bezat hij, naar ik uit enige dingen kon opmaken, een mooie blik op het leven en op de mensen en de naïveteit die in zijn wezen lag, deed aan zijn intellect niet te kort.

Eens kwam hij bij mij en vroeg hoe ik het zou vinden, wanneer hij nu eens een boek zou schrijven, precies zoals ik het had gedaan. Hij had hierbij het oog op mijn bundel Dansen en Rhytmen, Ik zei natuurlijk, dat hij maar zijn gang zou gaan. Hij begon toen aan zijn bundel Kinderen te werken, waarin veel van de factuur op mijn instructie berust en waarin hij mij enigszins heeft nagevolgd. Het is een mooi boek en men kan wel zeggen, dat het behoort tot de te weinig algemeen bekende werken van onze literatuur. Doordat de schrijver enige jaren

563. Vgl. het in 1893 in portefeuille gehouden ‘Voorbericht’ tot Dansen en Rhytmen, postuum verschenen in Suggesties, a.w., p. 174.

564. Zie de beschouwingen door Lodewijk van Deyssel aan Dansen en Rhytmen gewijd in de Achtste bundel Verzamelde Opstellen. Amsterdam, 1905, p. 283-297, en in de Negende bundel Verzamelde Opstellen, Amsterdam, 1906, p. 251-302.

565. Frits Roosdorp, pseudoniem van Frederik Cornelis Marie Schröder (1874-1898), auteur van de prozabundel Kinderen (1898), richtte zich voor de eerste maal met een brief tot Erens op 1 april 1893. Erens maakte waarschijnlijk kennis met hem op woensdag 5 april 1893. In De Nieuwe Gids, mei 1894, publiceerde hij de schets ‘Kinderen’, opgedragen ‘Aan Frans Erens, mijnen Leider’. Op 19 maart 1898 besprak Erens in Hollandia/Een weekblad voor Nederlanders in den vreemde, de bundel Kinderen; herdrukt in Litteraire wandelingen, a.w., p. 237-239. Roosdorp overleed op 15 juni 1898 te Den Haag. Hij zou eerst postuum herdacht worden door Erens in het dagblad De Maasbode van 10 en 17 augustus 1937. Van Deyssel, die Roosdorp had herdacht in het Tweemaandelijksch Tijdschrift, juli 1898, zou vierenveertig jaar later, in mei 1942, een inleiding schrijven tot een toen geplande maar uiteindelijk niet doorgegane heruitgave van Kinderen. Deze inleiding werd eerst openbaar gemaakt in: Harry G.M. Prick, De Adriaantjes/Een onderzoek naar wording en achtergronden van Van Deyssel's Kind-leven, Amsterdam, 1977, p. 595-596.

[p. 309]

later is gestorven, is hij de man van één boek gebleven, wat altijd een hinderpaal is voor bekendheid, daar een niet omvangrijk oeuvre, in het algemeen, niet bijzonder wordt gewaardeerd. Het schijnt, dat een schrijver dikwijls moet komen en zeggen: hier ben ik weer, lees dit van mij, lees dat van mij. Dan dringt hij door, zoals de handelsreiziger, die zich telkens opnieuw moet laten kijken, om zijn klanten in bezit te krijgen.

Roosdorp was bevriend met Gerard van Hulzen, wiens naam ik toen nog niet kende.^566. Hij ging veel met hem op en neer en noemde zijn veel oudere kennis altijd ‘de auteur’; waarom hij dat deed, weet ik niet, daar Van Hulzen in die tijd nog niet als serieus groot-schrijver was opgetreden. Nu en dan ging ik met mijn jonge vriend wandelen; wij bezochten dan allerlei cafés, waar natuurlijk druk werd gepraat over literatuur. Ook zijn wij samen naar de schouwburg van Van Lier geweest in de Amstelstraat tegenover het Panopticum en ik herinner mij, dat hij mij toen in de verte in een loge Herman Robbers aanwees, die daar juist binnenkwam in een grote gele jas. Wij keken naar hem van onze plaats op het schellinkje, waar wij zaten. Zonder er mij rekenschap van te geven, zag ik toen in de mij onbekende jonge man, in mijn jongere vriend zelf en anderen het schrijversgeslacht van náons. Tachtigers.

In de tijd dat Roosdorp bij mij kwam, woonde ik in de Kerkstraat tegenover het Amstelveld,^567. een omgeving, waarin de atmosfeer van het prachtige oude Amsterdam zeer sterk was. De ziel van de stad leek daar van alle kanten op te doemen en de beschouwer voelbaar aan te grijpen, vanuit het water, van de huizenrijen, die zó gezet als zij waren, hun plaats vervulden in dat beeld, van de bomen, van de schuiten in de gracht, wier donkere massa's 's avonds schemerig waren afgetekend en die alle één gloeiend punt hadden in de brandende pit van de lantaarn aan boord. Wij zaten daar soms lang te praten en ik tuurde graag uit het venster en voelde mij goed in die atmosfeer der oude stad.

Frits Roosdorp's bundel Kinderen, zijn eerste en enige boek, is goed werk. Hij heeft hier de ware noot getroffen, zoals het bijna nooit gebeurt. Het is moeilijk op de juiste manier over

566. Voor de pessimistisch-realistische romancier Gerard van Hulzen (1860-1940) heeft Erens steeds een zeker zwak gehad. Op 27 februari 1913 schreef hij zelfs aan Van Hulzen: ‘Onder mijn plannen ligt nog om nog eens een studie over de realiteitsliteratuur in Holland te schrijven en speciaal over uw werk.’ Het is bij een plan gebleven.

567. De kamers in de Kerkstraat 333, met uitzicht op het Amstelveld, betrok Erens in maart 1893.

[p. 310]

kinderen te schrijven of ze sprekend op te voeren. Meestal is het de oudere, die van zijn eigen standpunt het woord neemt, die de kinderen met hun wensen, belangen, meningen, fantasieën, hun voorliefde en hun afkeer geeft, zoals hij ze ziet op dat moment van zijn leven. De meeste auteurs, die het hebben geprobeerd, zijn in die fout vervallen. De kindertijd was onherroepelijk verdwenen in het verleden en zij waren niet machtig genoeg om in het door hen uit dat verleden opgewekte kind te kruipen en te schrijven van het kind uit. In het algemeen is mij dan ook de literatuur over het kind onsympathiek geweest om deze reden. Maar deze jonge man heeft het bereikt, om teruggaande in zijn eigen verleden te schrijven als een kind met de capaciteit van een man, op deze wijze een combinatie vormend van argeloosheid, waardoor een levend produkt is ontstaan enig in zijn soort, dat in onze Hteratuur niet in vergetelheid behoort te geraken.

In april 1894 schreef Roosdorp mij vanuit Amsterdam: ‘Ik ben zeer druk aan't werk geweest en heb bovendien kennis gemaakt met een jong, veelbelovend literator, die veel van mijn tijd in beslag neemt. Zijn naam is: Rensburg.^568. Hij heeft nog nooit uitgegeven, maar wel geschreven. Zijne stukken vind ik zéér mooi en zijne gesprekken en ideeën zeer origineel en frappant. Hij is negentien jaar en maakt nu gedichten in proza. Dit heb ik hem aangeraden. Ik heb hem een en ander van u verteld en hij maakte daaruit op dat gij een merkwaardig en eenigszins Fransch-achtig fijnproever zijt. U kunt later, als gij wilt, kennis met hem maken.’

Deze kennismaking is later dan ook werkelijk geschied, toen ik op een dag met Roosdorp de Reguliersbreestraat doorliep en de heer Rensburg ons daar achteropkwam en ons aansprak. Roosdorp stelde ons aan elkander voor, wij spraken een paar woorden en opeens riep Rensburg met zijn stok in de hoogte zwaaiend van innerlijke satisfactie (zo leek het mij, tenminste) dat hij maar door zou lopen. Terwijl wij hem tussen de mensen zagen verdwijnen, zei mijn jonge vriend: ‘Die man is niets dan kracht.’ Wat hij zich precies bij die woorden dacht, weet ik niet; ik heb het hem niet gevraagd.

568. Jacques Karel Rensburg (1870-1943), een der laatste bohémiens van Amsterdam, die - naast gedichten - zeer excentrieke maar toch herhaaldelijk door originaliteit treffende beschouwingen schreef van wijsgerige en wetenschappelijke strekking.

[p. 311]

Zoals ik reeds zei, zag ik in Roosdorp een goed schrijverstalent; ook interesseerde hij zich voor allerlei, maar het ontbrak hem aan cultuur. Om dat gemis te herstellen ried ik hem aan te studeren en te lezen, waarop hij wel inging, maar waarbij hij soms op een onverklaarbare manier op het gelezene reageerde. Hij bleef enigszins een warhoofd. Om zijn beminnelijke naïveteit moest ik altijd geduld met hem hebben; hij leek een groot kind en scheen te leven als de kinderen in een fantastische sfeer. Toch had hij het wel eens bij mij verbruid. Zo vond ik in een nummer van de Kunstwereld^569. een door hem ondertekend artikel, waarin hij allerlei beschouwingen over kunst gaf, die ik herkende als komende van mij. Hij had ze gehaald uit een mijner aan hem gerichte brieven, die hij tot een artikel had verwerkt. Toen ik hem later daarover aansprak, deed hij zo naïef verlegen en keek zo wanhopig in zijn verwarring, dat ik moest lachen en niet boos op hem kon blijven.

Hier wil ik nog even aanstippen, dat mijn vriend Kloos eens ergens heeft geschreven, dat Frits Roosdorp het ritme in het Nederlands proza heeft gebracht.^570. Dat dit een onjuistheid is, is duidelijk uit de data van verschijnen van zijn en mijn werk. De goede jongen zou zelf grotelijks verbaasd zijn geweest, wanneer hij dat had gelezen. Isaac Israels, die nu en dan de een of andere journalistieke beschrijving, die aan mijn Dansen en Rhytmen herinnerde, had aangetroffen, zei mij in het begin van de negentiger jaren: ‘Men volgt je veel na in de couranten.’ Ook Van Hulzen heeft in zijn Amsterdam in Kroningsdagen dingen, die aan mijn werk doen denken. Hij heeft het hier en daar voortreffelijk geamplificeerd. Ook heb ik in Couperus' Psyche enkele ritmische volzinnen, die aan de mijne herinneren, teruggevonden.

Ik was smartelijk getroffen door de vroege dood van mijn talentvolle jonge vriend. Hoe zijn schrijverstalent zich later zou hebben ontwikkeld is niet te zeggen, het is ook een vraag van geen belang. Het is genoeg, dat hij één goed, één zeer goed boek heeft nagelaten.

Wanneer ik niet in Amsterdam was, schreef Roosdorp mij

569. Aan De Kunstwereld/Geïllustreerd weekblad voor Nederland en België, dat slechts korte tijd bestond, heeft Erens zelf meegewerkt in 1894 en 1895.

570. Waar Kloos dit heeft geschreven, liet zich niet achterhalen. Hij deed het in elk geval níét in zijn bespreking van Kinderen, die werd herdrukt in dl.iii van Kloos ‘Nieuwere literatuur-geschiedenis (1905).

[p. 312]

druk, soms lange brieven. Door literatuurliefhebbers, aan wie dit bekend was, is er vroeger bij mij op aangedrongen ze te publiceren en de redactie van een courant bood aan ze alle op te nemen. Ik vond ze evenwel niet interessant genoeg om ze alle te laten drukken; ik had er trouwens bij gelegenlieid van een verhuizing een aantal vernietigd. Ik hield er een stapeltje uit^571. en nu ik ze herlees, staat de goedige enthousiaste jongen mij weer helder voor de geest. En om hem uit het verleden te voorschijn te doen komen en zijn wezen te verduidelijken, wil ik fragmenten van enige zijner brieven hier citeren, opdat hij voor zichzelf spreke.

In 1897, toen ik in Oostburg als griffier van het kantongerecht werkzaam was, ontving ik daar van hem de volgende brief, gedateerd van Amsterdam 29 Nov. 1897:

Waarde vriend Erens,

Zoo juist haal ik uit mijn bus uw briefkaart met dat ‘Geachte Heer’ erboven. Dadelijk wil ik schrijven, vergeef mijn haast en al te erg spontane stijl. Waarom, vraag ik in me-zelf, is het nu gedaan met de vriendschap die eens zoo zalig is geweest? Ik voel spijt. - Zijn futieliteiten en finesses er de wreede reden van? Ik denk dat niet...

O, als ik peinzen ga over die vroegre dagen, die ik met u heb doorgeleefd en mooier vond dan ooit alléén, omdat uw vriendschap mij in hooge blijdschap hield en ik dan alles beter zag in die sublieme ziele-spanning. Dan merk ik weer, dat er nog zooveel in mij leeft voor u en weinig is gestorven.

Gij hebt u steeds bedekt, ik ken u weinig, ik moet u altijd voelen, juist dat geeft mooie lotgevallen. Denk aan den volzin van den ouden Meester Barbey d'Aurevilly: ‘La séduction suprême n'est pas d'exprimer des sentiments, c'est de les faire soupçonner.’

Ik hield mij óók voor u verborgen. Waarom? Daar is een groote, delicate studie van te maken, die 't fijnste diep der zielen raakt.

Ze waren goed voor ons die dagen, toen wij samen, door de lage straten gingen en hooger, hóóger naar den onbesmetten vriendschapshemel stegen...

571. In het Instituut voor Neerlandistiek te Amsterdam bevindt zich een scriptie van Bart Migchelsen, Brieven van Frits Roosdorp aan Frans Erens (1893-1898), z.j., 113 pp. Aan de hand daarvan collationeerde ik de door Erens afgedrukte brieven, die alle aanwezig zijn in het Erens-archief.

[p. 313]

Toen is er veel gezonken, toen stond 't stil in ons. We zwegen... Misschien wel egoïstisch en geraffineerd was dat. Wie weet de diepe gronden? We deden naar ons hart en wondere gevoeligheid. We hadden véél elkaar gezegd, moesten wij dat nog eens gaan herhalen op papier? Verder dringen in - elkander zou niet gaan, dat voelden onze oogen vroeger al, en zeer juist maakten wij een instinctieve stilte, die doordrong sterker dan al ons spreken.

Ik ben rijper en wat ouder in dien tijd geworden. Gij zijt niet meer dezelfde voor mij van jaren vroeger. Ik zie u duidelijker, dieper. En juist omdat gij u-zelf in mijn tijd van bloei niet verder hebt gegeven, niets geen nieuws van u hebt laten kennen, ben ik boven de vriend van vroeger uit gestegen en zie hem nu in klaarder waarheid, in zijn zwakheid en zijn sterkte en fijner in zijn ondoorgrondelijk wezen. Gij zijt niet meegegaan. Ik verlangde méér dan vroeger van uw ziel en geest... gij van mij waarschijnlijk ook... we hebben beiden koppig ingehouden. Wij zijn geen persoon meer voor elkaar gebleven, we zijn vervaagd; de aanraking is toen gebroken.

Laat ik maar niet verder gaan. Ge begrijpt genoeg uit deze woorden en maakt de rest er zelf wel bij. Laten we elkander tot niets dwingen nu en doen als vroeger: ons laten gaan. Van de vriendschap geen verplichting of beleefdheidsvorm maken: slechts tot elkander komen als de drang tot komen dwingt.

Ik zeg u dat ik in veel gegroeid ben en bezig ben een man te worden. Het reine leven buiten heeft daar veel aan mee gedaan. De halve zomer en veel van 't najaar ben ik naar de boeren gaan zien. Het is een tijd geweest van groote sentimenten en visie's wonderbaar.

Nu bemin ik het, dat ras met stoere oerkracht van de aarde. Ik voel den Eenvoud in hun norsch en noest bestaan. Wat kunnen ze geweldig wezen! Zie ze onder teedre schemerhemel als zware stronken over vlakke landen gaan, met langzaam, traag gebaar, met breed bewegen. Dan zijn ze groote groeisels uit de zwijgend-zwarte rust der eeuwig liggende Natuur, die zij met levenslange liefde al hun krachten geven, waar zij hun ruwe

[p. 314]

ruggen tegen néderkrommen, waarin zij weder eeuwig liggen zullen.

Grootsch, zoo'n donker-hooge kerel tegen zondoorzonken, rooden avondlucht. Grof, eenzaam gaat hij langs zijn grond, met wijd beweeg den hemel tegendreigend.

Ik zie dat grove ras graag in de goede oogen, die klaar en star door 't altijddurend turen naar de lucht, de stalen kracht der Waarheid krijgen.

Wat heb ik een geweldig-pittoresque dingen meegemaakt. Daar ga ik van vertellen. Dan zullen er wel goede zinnen komen; ik tril van meeleven bij zulke dingen.

Laat mij iets hooren als gij daarvoor lust voelt, anders niet. Mocht het zoo worden, ik zal bhj en dankbaar zijn. Bhjft gij zwijgen: de herinneringen zal ik nooit vergeten en nog dikwijls in hun zuiver gouden weerschijn leven.

Ik schrijf u nu geen frases. Lijkt 't daar een beetje op: het komt door haast en mijn verlangen om u dadelijk iets te zeggen, al is 't ook stamelend en vluchtig.

Vaarwel,

F. Roosdorp.

Deze merkwaardige brief had ik zo goed als vergeten en toen ik hem herlas, stond ik verbaasd over het hooggedragen gevoel van die jonge man, hoewel zijn schrijven op een misvatting zijnerzijds berustte. Ik had, waarschijnlijk in onoplettendheid, ‘Geachte Heer’ boven een aan hem gerichte kaart geschreven in plaats van ‘Waarde Vriend’, zoals gewoonlijk, waarop hij was gaan twijfelen aan mijn vriendschappelijke gevoelens, die toch in werkelijkheid bestonden. Maar ook in deze vriendschap had de jonge fantast zich voorstellingen gemaakt, die buiten de realiteit waren en ik sta nu nog verbaasd over zijn interpretatie van allerlei onbeduidende dingen. Hij leek mij altijd zeer ver van mij af te staan. Ik vond iets onbegrijpelijks in hem. Zijn zwijgen begreep ik niet en zijn spreken docht mij uit een andere sfeer te komen dan de mijne. Wat was van dit alles de reden? Ik denk een verschil in cultuur, in degelijke grondslag van instructie. Hij, verblind door de hoge literatuur,

[p. 315]

was erop aangevallen, maar voor hem hingen de rijpe vruchten der kunst dikwijls nog te hoog en hij kon ze niet bereiken met zijn handen.

In de volgende brief geeft hij een staaltje van hterair geploeter:

Ik zend hierbij een bijzonder nummer van de Tribune^572.. Ik vind 't beter niet langer in dit blad te werken. Vooreerst word ik niet meer betaald (de redactie heeft geen geld) en ten 2e zijn 't héél middelmatige schrijvers die deze krant samenstellen en vullen. Wat raadt u mij aan? Voort te gaan met de Tribune te helpen of in andere, betere bladen mijne arbeid te geven? Gaarne verneem ik dit.

Ik zie geen toekomst voor dit blad. De redactie is arm en kan dus geen goeie mannen krijgen, want die willen allereerst betaald worden. Daar komt bij, dat de meeste artikelen weerzinwekkend zijn en tegelijk smakeloos geschreven, zoodat alleen 't plebs ervan geniet. Dit alles hindert mij, en nu ik merk, dat er geen verbetering komt, wensch ik op te houden. Op 't redactiebureau heb ik echter héél veel geleerd, 't Is daar armoedig en ongelukkig ingericht. Men ontmoet daar allerlei menschen die dáár alleen komen; geheimzinnige auteurs, die geen roggebrood te eten hebben, komen binnensluipen en vragen na 'n lange inleiding een kwartje te leen; 't zijn genietbare types en altijd uiterst komisch, somtijds geestig. Schuldeischers komen daar schelden en razen en worden de deur uitgegooid, critici komen daar spreken over literatuur en socialisme, komen klagen over armoede en ellende en hun leven. De redactie is socialistisch gezind, en schreeuwt de dolste stellingen uit, wil ‘revolutie’, ommekeer, volksopstand, enz. Enfm, ik zie en hoor daar luidjes, die men dáár alleen zien en hooren zal. Wanneer ik tijd heb, zal ik u dit uitvoeriger en fijner beschrijven. Ik heb er een massa menschenkennis ‘opgedaan’, krijg een goede blik op de maatschappelijke ellenden, leer de menschen dóór en dóór kennen en beleef dingen, die goud waard zijn.

‘Pelléas et Méhsande’ door L'Oeuvre is weer meegevallen.^573. Hadt u 't maar gezien! Vrijdag j.l. ben ik in ‘Een vijand des

572. Noot van Erens: ‘Een blad, dat reeds lang heeft opgehouden te bestaan.’ Ditmaal zond Roosdorp aan Erens toe De Tribune nr. 163, 24 december 1893.

573. Roosdorp had de opvoering bijgewoond van Maurice Maeterlinck's Pelléas et Mélisande, door het Franse toneelgezelschap Théâtre de l'OEuvre.

[p. 316]

volks’ van Ibsen als figurant opgetreden, met 50 studenten en jonge literatoren, om een volksmassa voor te stellen. Roland de Marès, (u wèl bekend)^574. hield eene causerie over Ibsen en nog iets. Zoo pedant ‘être’ heb ik zelden bijgewoond. Victor Hugo vindt hij zoo-zóo, Lamartine een prul. Zola niemendal. Wat verbeeldt die man zich? Wat wil hij? Is dit boerenbedriegerij? Nu, de Hollanders hebben getoond geen boeren te zijn en hebben die kwast leelijk de waarheid gezegd. Hoe is 't mogelijk, dat een mèneke, die nog niets geleverd heeft wat als leesbaar of belangrijk mag gerekend worden, over bovenstaande mannen zonder eerbied durft te spreken!

Hebt u de artikelen enz. die ik zond gelezen? Behalve de Tribune's ontvang ik alles gaarne terug. Komt u gauw in Amsterdam? Hebt u ‘Kinderen’ ontvangen?...

Ik hoop door deze publikatie de aandacht te hebben gevestigd op deze jong gestorven, sympathieke en talentvolle auteur en op zijn boek. Nu nog, bij het herlezen van zijn brieven, moet ik om hem treuren en ik heb spijt hem nu en dan te hebben verwaarloosd. In de stroom van het dagelijks leven gaat de mens onachtzaam voort, weinig denkend, dat de laatste dag voor hemzelf en voor de vriend zo nabij is. Stond dat altijd duidelijk voor de geest, dan zou er veel worden gedaan, dat nu wordt nagelaten en ook zou veel worden gelaten, dat nu wordt gedaan en nutteloos is in dit korte leven.

Wanneer ik de herinneringen van mijn leven in mij naar boven laat komen, zie ik in het rijk van mijn geheugen vooral en heel intens het gezicht van Isaac Israels. Schrijven over hem... ik doe het niet graag en toch kan ik het niet laten.^575. Als ooit van een gezicht kan worden gezegd, dat het leeft in en door de ogen, dan is dat het zijne. Het heeft misschien geen regelmatige lijnen, ik weet het niet, maar het was altijd helemaal ogen en uitdrukking. Isaac Israels is geen decoratieve figuur als Willem Witsen was, maar hij is de levendige, de beweeglijke, de scherpziende, de doordringende, de opeens-begrijpende; van hem wordt het best gezegd, dat hij lucide is.

574. Roland de Marès had in de Mercure de France, nr. 46, oktober 1893, p. 143, een korte bespreking gewijd aan Dansen en Rhytmen.

575. Over Isaac Israels schreef Erens eerder in Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift, juli 1900; herdrukt in Litteraire wandelingen, a.w., p. 145-158.

[p. 317]

Het eerst heb ik hem ontmoet bij Paap, toen deze op de Lehegracht een paar kamers bewoonde. Isaac had toen tijn atelier op de Rozengracht, op dezelfde gracht, waar ik meen, dat zijn vader had gewoond in zijn jonge jaren.^576. Kort na die eerste ontmoeting nam hij een atelier achter in de Warmoesstraat,^577. in een huis, dat toen met de voet in het water stond en een prachtig uitzicht had op het Damrak. Ik kwam daar veel bij hem. Ook haalde hij mij dikwijls op mijn kamer af en samen^578. gingen wij het Amsterdamse leven zien in allerlei stegen en sloppen, in grote en kleine cafés, in danskelders en in café-chantants. Toen wij eens om een uur of elf's avonds om even te rusten in een klein koffiehuis op het einde van de Middenlaan binnengingen en ik het lege bilart zag, zei ik plotseling: ‘Allons faire le biUart.’

Hij had evenmin als ik ooit veel aan dat spel gedaan, maar het beviel ons zo goed, dat wij ons in die tijd avond aan avond in allerlei kroegen en kroegjes van heel Amsterdam gingen oefenen. Wij liepen de buurt af van de Muiderpoort, zowel als van de Haarlemmerpoort. Wel speelden wij ons spel ook nu en dan in de grote cafés, doch bij voorkeur waren het toch de kleinere in de afgelegen buurten, die wij daarvoor uitkozen. Wij spraken dat niet af, maar wanneer ik er nu over denk, deden wij dat om de hele stad in al haar uithoeken door te gaan, om overal te kijken en om een doel te hebben voor onze wandelingen. Want wandelen deden wij op alle uren van de dag, maar meestal 's avonds wanneer het werk was gedaan. Isaac was altijd bereid tot wandelen, al stelde ik 's nachts om twaalf uur voor om wat te gaan lopen.

Heel veel vorderingen hebben wij in het biljart-spel nooit gemaakt en een paar jaar nadat wij waren begonnen, waren wij haast even ver als op de eerste avond. Onze bedrevenheid erin stond ongeveer gelijk en dat maakte ons spel aangenaam, want geen van ons stond tegenover een al te bekwame mededinger. Onze kansen waren gelukskansen. Wie goed op dreef was, won en dat bleef zo een gehele avond. Een goede stoot bracht ons in verrukking. Het was meestal een geluksstoot, want wij waren gedwongen iedere stoot te voelen; wij kon-

576. Isaac Israels betrok in februari 1887 een atelier op de Rozengracht 15, dezelfde gracht waar zijn vader op nr. 66 had gewerkt totdat hij in 1863 van daaruit getrouwd was; zie: Anna Wagner, Isaac Israels, a.w., p. 23-24.

577. In juli 1887 verhuisde Israëls naar de Warmoesstraat 12. Het Damrak waarop Israels uitkeek, was toen nog niet gedempt.

578. Erens trok er ook wel alleen op uit, getuige deze, in december 1921 opgetekende, herinnering in: Litteraire overwegingen, a.w., p. 90: ‘Ik herinner mij een kleine kroeg in de buurt van het IJ te Amsterdam te zijn binnengegaan op een zondagavond. In het midden van het lokaal stond een grote tafel, waaromheen een tiental Noorse schippers zaten, meestal mannen van meer dan middelbare leeftijd. Ik zat aan een kleine tafel bij het raam. Deze mensen begonnen voor tijdverdrijf de een na de ander een lied te zingen. Wanneer er een het zijne had uitgezongen, werd de ander aangespoord zich ook te laten horen en het viel mij op, dat alle die liederen klonken op dezelfde wijze. Alle waren zij treurig en eentonig. Bij een van die liederen zag ik dat twee tranen over de wangen van een der aanwezigen rolden en hij wiste die niet af. Nooit heb ik sterker het noorden gevoeld, dan op die avond in die afgelegen kroeg.’

[p. 318]

den in de berekening niet komen tot het precieze weten welke verschillende hoeken een bal, zus of zo gestoten, zou maken.

Isaac was een groot liefliebber geworden en op zijn instigatie had zijn vader in het benedenatelier in zijn huis in Den Haag op de Koninginnegracht een biljart laten plaatsen. Daar heb ik dan ook verschillende malen met hem en zijn vader gespeeld.

Nadat wij een paar jaar veel aan biljarten hadden gedaan, begonnen wij te schaken, doch ik moet bekennen, dat hij mij na enige tijd daarin de baas was. Ook met zijn vader heb ik wel geschaakt, in Den Haag op de Koninginnegracht en ik herinner mij, dat de laatste keer, dat ik met hem een partij heb gespeeld, op het terras was van het grote café in Saint Cloud, in de zomer van 1901. De warmte hing zwaar in het dal van de Seine en het Franse zomerleven rumoerde langs de groene boorden der rivier. Kleiner en meer gebogen was de oude heer geworden; meer in zich zelf gekeerd door de voortschrijdende ouderdom. Uit diepere diepten schenen zijn gedachten naar boven te komen, maar het was altijd hetzelfde heldere water, dat hij opputte uit zijn door de jaren en ondervinding bezonken gemoed. In de zwoele lucht klonken vóór het terras Italiaanse woorden, gezongen door de bontgeklede zangsters uit de Romeinse Campagna. Ook gewone straatliederen kunnen in een bijzondere omgeving indruk maken; in de stralen der zinkende zon vloeide er meer weemoed uit de melodieën. Weinig landschappen zijn fijner, meer tintelend en prikkelend dan die bij Parijs, langs de oevers der Seine. Wij ondergingen de suggestieve bekoring. Na het eten vroeg de oude meester of ik nog schaakte. Hij had een schaakspel in zijn koffer meegebracht en alhoewel ik een treurig schaakspeler ben, sloeg ik de uitnodiging niet af en begonnen wij bij de geur der sigaren, hij hield van een sigaar na het diner, onze partij. En toen gebeurde er iets, dat bij het schaakspelen niet dikwijls voorkomt, geloof ik, want zoals ik zei, ik heb er weinig ondervinding van. Na bijna een uur te hebben gespeeld, was er van beide zijden geen enkel stuk gevallen, zelfs geen pion. De stukken waren hier en daar vermetel binnengedrongen in het vijandelijke kamp. Zwijgend zat Isaac toe te zien. Opeens stond ik mat. De

[p. 319]

koning was gevangen, kon niet verder. Geen enkel onderdaan had hij verloren, geen enkel onderdaan kon hem te hulp komen. Ook de zegevierende vijand had geen soldaat op het slagveld gelaten. In stilte zaten wij verbaasd. Een fijne glimlach verscheen het eerst om de guitige mond van de overwinnaar en ik, als overwonnene, bracht hulde aan zijn veldheerstalent.

‘Dat zal ik aan Van Houten vertellen,’ zei hij. Het is bekend, dat de oud-minister Van Houten een groot liefliebber van het schaakspel was. Hij speelde het dikwijls met de schilder.

In augustus 1889^579. bezocht Isaac samen met mij de Parijse tentoonstelling. Van alle wereldexposities was deze stellig een van de meest geslaagde, hoewel ik door oudere mensen die van 1867 hogelijk heb horen roemen. Toen ook beleefde Frankrijk de glans van het keizerrijk en Napoleon iii werd beschouwd als ‘l'arbitre du monde’. Die van 1878 schijnt minder te zijn geweest; als iets nieuws prijkte toen de Trocadéro.^580. Doch 1889 bracht veel meer: de Eiffeltoren en onnoemelijk veel andere inrichtingen en verlustigingen. Zo, bij voorbeeld, de reproduktie in natuurlijke grootte van de Bastille, die iedere avond - onder een verlichting met Bengaals vuur - werd ingenomen. Daar werden ook achttiende - eeuwse liederen voorgedragen in het kostuum van die tijd.

Een genot was het ook zich in de Eiffeltoren omhoog te laten brengen. Op het eerste platform heerste een drukke levendigheid, veroorzaakt door restaurants, cafés en kleine winkeltjes, waar men allerlei kon kopen. Op het tweede platform was het leven ook nog druk en ook daar kon men genoeglijk zitten bij een kop koffie of een glas bier. Op het derde platform was het stiller en niet zo ruim, doch het was een genot uit te zien over het grote Parijs, dat zich in de diepte bewoog, en waar te nemen-de zee van geluiden uit die oceaan van mensen en stenen.

Op de tentoonsteUing zelf was het overal druk. De kleine elektrische treintjes, de ‘Decauville'ss’ zorgden daar voor een aardige verplaatsing, evenals de troittoir roulant. Het was een heerlijke warme dag, toen Isaac en ik in het middaguur samen dejeuneerden in het Restaurant Russe. Slechts enkele bezoe-

579. Het heeft er alles van weg dat Erens hier het verblijf (samen met Israels) te Parijs van augustus 1900 verwart met het verblijf van september/oktober 1889. M.i. moeten wij lezen: augustus 1900. Toen toch waren, anders dan op de tentoonstelling van 1889, voor de eerste maal de elektrische treintjes in actie alsook het ‘trottoir roulant’, waarover Erens het zo dadelijk zal hebben. Zowel de treintjes als het ‘trottoir roulant’ werden vastgelegd door Emile Zola; zie de afdeling ‘L'Exposition de 1900’, in: Zola photographe/480 documents choisis et présentés par François-Emile Zola et Massin, Paris, 1979.

580. In 1937 zou het Trocadéro moeten plaats maken voor het Palais de Chaillot.

[p. 320]

kers zaten aan de tafeltjes. In de verte klonk als in een tropenland de gamelan der Javaanse danseressen. Een gevoel van bienêtre maakte zich van ons beiden meester en de conversatie steeg tot lucide intensiteit.

Wij bezochten ook de tenten, waar de ‘danse du ventre’ werd gedanst. En meer dan eens zagen wij heen en weer bewegen de stoere, vierkante Zora en de meer elegante Fatma, twee Marokkaanse vrouwen. Ook danste daar een negerin die ik een halflaar daarna in Amsterdam heb zien dansen in een zaaltje bij de Kalverstraat. Op weer een andere plaats werd ‘la danse aux flambeaux’ gedanst en ook ‘la danse du sabre’, door Egyptische meisjes. Dat was in de rue du Caïre, de natuurgetrouwe reproduktie van een straat in Caïro. Daar was het altijd druk. Moorse meisjes, ezeldrijvers spoedden zich langs de etalages van Oosterse koopwaren.

Na de voorstelling van ‘la danse du sabre’ gingen wij met een paar van die eigenaardige kunstenaressen een glas limonade drinken. Wij voerden er ieder een aan de arm en toen het wat druk werd in de rue du Caïre en wij met moeite vooruit konden, riep mijn begeleidster telkens: ‘Attention, s'il vous plaît’, waarop het publiek vriendelijk plaats maakte en ons gemakkelijk doorliet, alsof wij tot het personeel der expositie behoorden.

Het mooiste wat ik in die dagen van deze soort voorstellingen heb gezien, waren de Spaanse zigeunerdansen. Daar was de mooie, jonge Soledad, die heen en weer vloog over het toneel met zulk een gratie en lichtheid, dat het door woorden haast niet weer te geven is. Daar was ook de niet meer jonge zigeunerin Maccaronna, een overigens lelijke vrouw, die door haar energieke en kort afgebroken bewegingen de toeschouwers verbaasde. Wanneer zij tussen haar dansen in plotseling stilstond en een hoge, als uit de verte klinkende zang aanhief, suggereerde zij de opmars van duizenden in witte gewaden geklede Arabieren te paard en te voet door een zee van opwaaiende zandgolven.

De zaal, waarin de Spaanse dansen werden uitgevoerd, was veel groter dan die, waarin door de Moorse vrouwen werd gedanst. Zij kon wel vier of vijf maal meer toeschouwers be-

[p. 321]

vatten en het was er bijna akijd vol. Op een avond bij twaalven, zagen wij de Spaanse dansers en danseressen in de maneschijn langs de muren van de afgelegen straten van de Gros Cailloux verdwijnen. Blijkbaar hoorden zij daar ergens thuis. Wij herkenden La Maccaronna en nog een paar Zigeuners onder hen. ‘Net een troep vogels, die ontvluchten,’ zei Isaac.

Zo gingen wij ook zien de dansen van de Javaanse vrouwen en de gamelan horen. Hier hadden de executanten de meest elegante bewegingen. Zij gesticuleerden op gracieuze wijze niet alleen met hun voeten en benen, doch ook met hun armen, handen en vingers. Tevens verdraaiden zij hun hoofden op minzame wijze. Dan was het of langs hun wangen genegenheid en toewijding vloeiden. Ook mannen dansten mee. Zij gingen heen en weer, licht knikkend in hun knieën, kwamen vooruit, gingen achteruit, strekten hun magere, lange, bruine armen, lieten zweven met bevallige zwier hun kleurige gewaden. Achter hen zaten in een kring de spelers op de instrumenten en tikten de weemoedige dromerige tonen.

Een van die avonden kwamen wij op de tentoonstelling in een Italiaans café. Daar waren twee stoere Italiaanse meisjes, die bedienden. Het was al laat, bij elven; in het café waren geen bezoekers meer. Toen zij ons een glas marsala brachten, dat wij besteld hadden, vroeg ik haar of zij de tarantella niet eens wilden dansen. Ik behoefde niet lang te smeken. Zij waren onmiddellijk bereid en hun ogen schoten vonken. Zij dansten alsof zij wilden tonen, dat de tarantella nooit beter was uitgevoerd. Hun benen wierpen zij in de lucht en hun bovenlijven heen en weer, terwijl zij hun tamboerijnen lieten rinkelen, onophoudelijk met stoten en bochten, vlug, vlug en hard en hard. Zij kromden hun lichamen naar boven en naar beneden, stampten en vlogen; hun wangen glansden en gloeiden en zij draaiden hun hoofden naar rechts en naar links. Een zo mooie, echte, ware, gloedvolle en toch kuise dans, met zoveel mooie bewegingen, had ik nog niet eerder gezien. ‘Ja,’ zei ik, ‘dat zijn natuurlijk weer de Italianen. Dat zijn de bazen in elke kunst, al is het dan ook maar de danskunst.’

Wij waren die meisjes erg dankbaar en prezen hen uitbundig,

[p. 322]

want het aanzien van hun prestatie was voor ons tot kunstgenot gestegen. Wij hadden het daar bijzonder goed getroffen, vooral ook omdat er geen andere bezoekers waren en de meisjes zich toch maar zaten te vervelen, want zij mochten nog niet sluiten.

Als ik in Amsterdam een kamer zocht, gingen Isaac Israels en ik er samen op uit en doorkruisten de meest uiteengelegen buurten der stad. Eens dat ik veel had moeten uitstaan op mijn gehuurd kwartier en een ander domicilie zocht, had ik een advertentie in een der couranten geplaatst, waarin kamers werden gevraagd zonder boven - en benedenburen. Wanneer een stel kamers ons geen rustige bewoning scheen te verzekeren, legden wij de advertentie aan de onthutste verhuurder of verhuurster voor en stelden een streng onderzoek in naar de boven en beneden liggende etages.

Ik kan begrijpen, dat Baudelaire in zijn ziekte obsessies had van alle kamerverhuursters met wie hij in zijn leven ooit in aanraking was geweest en ze dikwijls in zijn dromen om zich heen zag, als harpijen, die hem bedreigden. Toch komt men ook wel goedmoedige hospita's tegen.

Om zeker te slagen heb ik ooit per advertentie kamers gevraagd ‘zonder lawaai en waar men niet werd afgezet’. Ook met die advertentie gewapend trokken wij door de stad en wij zetten ons schrap om het een na het ander de stoffige en benauwd riekende vertrekken te inspecteren met de ongemakkelijke stoelen en de lelijke wandversieringen en eindelijk, akelig gestemd door al die onbehaaglijke interieurs, zei Isaac: ‘En toch wonen die nette en chic geklede heren, die je op straat tegenkomt en in de café ziet zitten, in al die kamers.’

Ik heb ook verschillende benauwde dromen gehad, waarin ik steeds een juffrouw zag met maar één oog. Op onze tochten waren wij bij haar terechtgekomen, want ook zij had op mijn advertentie geschreven en wij zagen in haar het embleem van de hospita, die in de strij d om te verhuren haar oog was kwij tgeraakt.

De conversatie met Isaac was altijd gemakkelijk. Hij was op de hoogte van de meeste Europese literaturen. Toen hij zestien jaar oud was, had hij Dante en Leopardi in het Italiaans gelezen;

[p. 323]

uit Cervantes kende hij hele brokken van buiten. Hij verstond Russisch en zo nodig kon hij vroeger zelfs Horatius in het Latijn opdreunen. Altijd op jacht naar iets goeds schafte hij zich ongeveer alles aan wat uitkwam en wat hem docht, dat iets kon wezen. Zijn intellect en zijn intuïtie hadden meestal de nieuwe aankoop gauw gepeild en hij was enthousiast over de auteur of boog zich eerbiedig voor diens kunnen of smeet het produkt in een hoek, wanneer hij het ‘valse stenen’ vond, zoals het geval was met het werk van een bekend Nederlands letterkundige, die men al te veel in de lucht had gestoken. Wij onderhielden ons altijd in het Frans. Moesten wij Hollands samen spreken, dan verstomden wij en de bron onzer conversatie droogde op.

Wij lazen veel samen. Om beurten lazen wij elkaar voor. Wij waren luide in het uiten van onze indrukken en meningen. Wij beproefden hoe wij iets moesten lezen en oefenden ons daarin. Het moeilijkst, herinner ik mij, was het om de onderschriften bij Holbein's Totentanz op een passende manier te zeggen. Zij waren in het Oudfrans en de toon liet zich niet gemakkelijk pakken. ‘Nee, zo niet, maar zó moet je het doen,’ sclireeuwden wij elkaar om de beurt toe en de een nam het boek van de ander en zocht de juiste toon aan te slaan. De onderschriften waren korte gedichten van een indringende scherpte, geheel in de geest van de kernachtige houtsneden. Sommige ervan brachten ons in verrukking, zoals:

Levez-vous dames opulentes,
Ouyez la voix des trespassez,
Apres maintz ans et siours passez,
Serez troublées et doulentes.

Op een avond dat het regende en wij samen in zijn atelier zaten, gaf hij mij Moréas^581. om uit voor te lezen. Het waren de bekende verzen:

Et j'irai le long de la met éternelle
Qui have et géit en les roches concaves,

581. D.w.z. de bundel Les Cantilènes (1886).

[p. 324]

 

En tordant sa queue en les roches concaves;

 

J'irai tout le long de la mer éternelle.

 

 

 

Je viendrai déposer, ô mer maternelle,

 

Parmi les varechs et parmi les épaves,

 

Mes rêves et mon orgueil, mornes épaves,

 

Pour que tu les herces, ô mer maternelle,

 

 

 

Et j'écouterai les cris des alcyons

 

Dans les cieux plombés et noirs comme un remords,

 

Leurs cris dans le vent aigue comme un remords.

 

 

 

Et je pleurerai comme les alcyons.

 

Et je cueillerai, triste jusqu'à la mort.

 

Les lys des sables pâles comme la mort.

Ik vond toevallig de gelukkige intonatie, die ik niet altijd kon treffen en wij waren voldaan en enthousiast over de dichter. Ik schreef een briefkaart erover aan Moréas, die altijd dankbaar was voor iedere appreciatie; ik herinnerde hem eraan hoe hij de gewoonte had Homerus te citeren, waar deze het geluid van de zee uitdrukt.

De bibliotheek van Isaac Israels bestond uit de meest geraffineerde werken van dichters en proza-schrijvers. Hij zocht geen fraai verzorgde banden, hoewel hij ook keurige edities had, maar de boeken vlogen op goed geluk door zijn atelier. Enige trof het lot verschroeid te worden door een begin van brand, andere dienden als kussen voor het moede hoofd van een model uit de achterbuurten of als onderstuk voor een bord met een warm gebakken biefstuk. Hij zei altijd, dat hij geen boekenkast wilde aanschaffen, want dan zou hij zijn boeken gaan bewaren en dan zou hij langzamerhand een bibliotheek krijgen en daar zou hij last van krijgen. Eenmaal gelezen verdwenen de boeken onnaspeurlijk het een na het ander. Hij zei, dat als een boek zó was, dat hij het nog eens wilde lezen, hij het zich liever nog eens aanschafte; maar niet bewaren, o nee, dat niet. Voor bewaren en het zich bezwaren met allerlei voor-

[p. 325]

werpen had hij een dodelijke schrik en ik geloof, dat deze artiest misschien onbewust heeft gevoeld het vergankelijke van al het aardse, want los wilde hij zijn en niet vastgehouden door de dingen, die het leven op ons stapelt en het ‘ijdelheid der ij delheden’ van de Prediker moet in hem een goede verstaander hebben gevonden.

Daaruit kwam misschien voort een zekere rusteloosheid, die hem eigen was. Hij vloog hierheen en daarheen; hij kwam en hij liep weg als hij niet kon vinden het vaste aanknopingspunt dat hem vermocht te boeien. Het gebeurde ook wel, dat wij elkaar voortstootten in die onbevredigdheid. Soms zei hij dat hij ging eten met die of die en vroeg of ik meeging. Wanneer het samenzijn met die andere er dan was en wij zaten en aten en de stemming niet harmonieus was, de conversatie niet wilde vlotten en ik het ten slotte niet goed kon uithouden en ik zei: ‘Ik ga weg, het verveelt mij,’ zei hij dikwijls: ‘Wacht even, het verveelt mij ook, ik ga mee,’ en samen trokken wij er dan weer vandoor.

Hij was altijd op zoek naar het echte in alles, naar de knoop, waar de levensaderen van mens en dier en ding samenkomen. Zijn luciditeit en zijn intuïtie drongen tot de kernen door en de essentie, die hij had ingedronken, wist hij weer uit te stoten en hij legde ze vast op zijn doeken. Merveilleuze en schitterende dingen heeft hij gemaakt, schilderijen, tekeningen, krabbels. Het daarin neergeworpen leven zal eruit blijven lichten en stralen, zolang die stukken zullen bestaan; onze tijd is door hem op onvergankelijke wijze in beeld gezet voor de toekomende tijden.

Wij hebben altijd veel samen gewandeld. Toen ik in Bussum woonde, maakten wij nachtelijke wandelingen op de hei. Wij hielden ervan de dingen te zien in de nacht.

Ik herinner mij ook een wandeling in een nacht met maneschijn in de buurt van Notre Dame. Het was daar doodstil in de straten en de silhouetten van de drie of vier eeuwen oude huizen tegen de nachtelijke beglansde hemel, zelf sterker beglansd en doorstreept met zwarte schaduwen, maakten een spookachtig effect. Lichtloos waren de gevels, die van boven

[p. 326]

naar beneden buikten door ouderdom. Want de vijftiende - en zestiende-eeuwse Parijse huizen hebben niet die vooroverhangende hoge verdiepingen, die men vindt in oude Duitse stadjes. Daar buigen de toppen naar voren, in Parijs neigen zij naar achteren. Daar stonden wij dan plotseling stil op de een of andere hoek van een straat in bewondering voor de lichteffecten in het nachtelijk duister, waarin de glanzen van de maan de uitsteeksels hier en daar besproeiden met druppelend licht; dan waren er weer zware vierkante massa's, zwart en geweldig als van zwijgende kastelen. Ook flitsten er torentjes van brokkelende erkers met zilvergloeiende spitsen.

Wij stapten zonder bijna iemand te ontmoeten in de holle straten langs de gesloten luiken. Wij gingen straat in straat uit, kwamen dan weer zonder het te hebben voorzien op dezelfde plaats terug. Wij werden niet vermoeid door de telkens wisselende effecten van deze oude stadsgedeelten, waarvan nu, meer dan dertig jaar daarna, zoveel is weggebroken en vernieuwd. Zo liepen wij dan als door de herrezen middeleeuwen. Waarvan waren al die stenen woningen getuige geweest? Getuige daarbinnen en getuige daarbuiten in de straat?

Dan gingen wij verder en stonden voor Notre Dame. Notre Dame in de maneschijn, in de nachtelijke stilte. Al die beelden in de portieken, al die beelden in de glorieuze façade, het glinsteren van de grote roos in het midden daarvan. Het is alsof al die koningen en heiligen uit hun nissen willen stappen en dalen naar beneden. Lichten hier en lichten daar, die deze trotse stenen reuzen bevonken. Wanneer er een uil of een andere zwarte vogel van de ene holte naar de andere schoot, dan was het alsof daar nu iets ging gebeuren, alsof er beweging zou komen onder die stenen beelden, die zo lang onbeweeglijk hadden gestaan.

Wij gingen rondom de gehele kathedraal, beschouwden de schaduwen, die vielen van de lichtende spitse torens en staarden naar de donkere stenen monsters, die wij nauwelijks konden onderscheiden en die in duisternis tot grotere proporties aanwiesen.

Daarna gingen wij naar L'Isle Saint Louis, naar de Quai de

[p. 327]

Bourbon. Die oude paleizen deden het prachtig in de nacht. Breed waren hun poorten. Ja, hoe oud was dat hout? Hoe oud die ijzeren hengsels en spijkers? Zeker waren zij nog uit de tijden van Louis Quatorze. Zij waren toen in hun volle bloei en herbergden rijke en voorname heerschappen. Nu worden zij bewoond door armere bezitters en niet één man huist er meer in, maar vele gezinnen zijn er ingetrokken en hebben die kamers verdeeld.

Die nachtelijke tochten zijn onvergetelijke herinneringen.

Niet alleen op artiesten of kunst-gevoeligen maakte het werk van Isaac Israels een waarachtige indruk. Ik herinner mij, dat toen ik in de Hemonystraat woonde,^582. hij mij een tekening had gegeven van een kind, dat in een kinderstoeltje zat te slapen. Ik had het blad vóór mij op de tafel liggen, toen de hospita binnenkwam om mij de thee te brengen. Haar oog viel erop, zij bleef erop turen en opeens zei zij: ‘Meneer, wat slaapt dat kind.’ Haar gezegde trof mij.

Maar over hem als schilder wil ik hier niet schrijven, dat ligt niet op mijn weg; zijn persoonlijkheid is het, die ik in mijn herinneringen wil vastleggen, want die is merkwaardig. Al zal zijn oeuvre blijven bestaan, de na-ons-komenden zullen er niet uit gewaarworden, hoe hij was, die het maakte. De vakmensen zullen verwonderd staan over de vele facetten van zijn kunnen, zij zullen hem noemen een meester over de kleur, een meester in de tekening. Zij zullen kunnen ontdekken, dat hij was een gevoelige, een liefderijke in het begrijpen van alles wat menselijk is, in het vatten van de karakteristieke schoonheid van elk individueel mensenkind; maar de schilder spreekt zijn persoonlijkheid op een andere wijze in zijn werk uit, dan de schrijver dit doet en zo zal Isaac Israels zeer onvolkomen gekend zijn door latere geslachten, die zijn schilderijen en tekeningen zullen zien en bewonderen.

Hij had altijd rake en scherpe opmerkingen, wist overal het interessante uit te voorschijn te halen. Hij had er plezier in paradoxen om zich heen te slingeren, hij liet zijn rake zetten en originele ideeën opgaan, onbezorgd om zich heen, als de kleu-

582. Erens vergist zich hier, want hij woonde in de Hemonystraat 25 van maart 1886 tot mei 1887, waarna hij tot juli 1887 gevestigd was op het Thorbeckeplein 15. Pas in juni 1887 hebben Erens en Israels elkaar leren kennen. De betreffende tekening in zwart krijt bevindt zich in het Erens-archief.

[p. 328]

rige ballen van een vuurwerk; hij behoefde er niet zuinig mee te zijn, want hij had er genoeg. De poseur of de man, doortrokken van de overtuiging van zijn eigen belangrijkheid, was of is niet veilig voor hem; een goedig knipoogje en een glimlach duidden spoedig aan, dat hij er al het zijne van wist en de tijd stelde hem meestal in het gelijk.

Kwam er een brief van hem, dan wist ik, dat er een pointe in zou zijn en de enveloppe met zijn karakteristiek handschrift, die die aankondigde, stelde mij nooit teleur.

Ik zei wel eens: ‘Man, waarom schrijf jij niet? Zet toch op het papier je oordeel over de schilderkunst, die je zo juist weet te schatten, over de literatuur, die jij kunt beoordelen. Je gooit op één dag meer geestigheden en juiste opmerkingen om je heen, dan menig auteur er in een hele maand op het papier brengt. Waarom zet jij die niet op het papier?’

‘Och,’ antwoordde hij dan, ‘als ik ga schrijven, dan vertel ik wat ik spreek, en ik heb altijd gedacht, dat ik niet zou weten, wie ik dan zou moeten aanspreken en daarom zal ik maar blijven zwijgen.’

Daarmee was het afgelopen. Ik heb altijd gedacht, dat hij zich niet tot schrijven wilde zetten om zich niet te verdelen, zijn krachten niet te versnipperen. Hij ging op in zijn werk, werkte de gehele dag, want wanneer hij niet tekende of schilderde, werkte zijn waarnemingsvermogen toch door.

De merkwaardigste reis, die ik met Isaac Israels heb gemaakt, is zeker die naar Spanje geweest. In april 1894 deed ik in Keulen de Kneipp-kuur en had in die dagen juist met Isaac brieven gewisseld zodat hij mijn adres kende.^583. Zijn vader was op het idee gekomen Spanje te gaan bezoeken.^584." Hij interesseerde zich bijzonder voor de kunst van Velasquez en Murillo. Vader en zoon bespraken het plan, toen Jozef Israels plotseling zei: ‘Als we Erens eens vroegen om met ons mee te gaan.’ Dat vond Isaac uitstekend en zo kreeg ik een telegram van hem in mijn Keulse woning op een vroege morgen, toen ik nog te bed lag. Mijn eerste indruk was, dat ik die reis niet zou kunnen volbrengen, omdat ik sukkelde met mijn gezondheid, waarvoor

583. Erens verbleef toen Unter Goldschmied 7 te Keulen.

584. Jozef Israels (1824-1911) wijdde aan deze Spaanse reis een boek Spanje/Een reisverhaal, door Erens besproken in het weekblad De Amsterdammer, 12 maart 1899; herdrukt in Litteraire wandelingen, a.w., p. 159-166. In de nrc van 26 januari 1924 liet Erens zich nogmaals uit over ‘Jozef Israels als schrijver’.

[p. 329]

ik mij dan ook aan de Kneipp-kuur onderwierp; maar ik had nog een veertien dagen tijd en die konden beterschap brengen. De volgenden dag nam ik het voorstel aan, ook per telegram.

Ons vertrek naar Spanje werd bepaald op de eerste mei. Ik ging twee dagen naar Den Haag wegens de voorbereidselen van onze reis. Kennissen en familieleden van Israels kwamen ons nog begroeten en zijn neef Mr. Hijmans, het bekende gemeenteraadslid van Den Haag, door hem altijd neef Martinus genoemd, bracht nog een groot papier van de Spaanse consul, waarop in Spaanse tekst zéér uitvoerig verzocht werd aan de drie reizigers alle mogelijke geriefelijkheden te verschaffen. Jozef Israels zei mij in vertrouwen, dat dat papier helemaal niet nodig was en tot niets diende, maar dat Hijmans zich graag gewichtig maakte. Hij nam dan ook weinig notitie van de ruime woordenvloed die neef Martinus door de kamer deed stromen.

Isaac en ik gingen nog eens naar de Spaanse gezant, die pas enige dagen tevoren was benoemd en nu woonde in het hotel ‘De Oude Doelen’, waar hij naast een grote stapel Imparcial(s) gezeten was. Er circuleerden namelijk geruchten in de couranten, dat de cholera in Badagoz was uitgebroken, kort bij de Portugese grens. De gezant, een zwarte man met een fijn diplomatengezicht, stond ons zeer vriendelijk te woord en zei, dat wij ons niet behoefden te verontrusten, want dat maar een paar gevallen op het doorgangspunt waren voorgekomen en dat overigens geheel Spanje van cholera vrij was.

Op de eerste mei spoorden wij naar Parijs,^585. waar wij twee dagen logeerden in het Grand Hôtel. De derde dag vertrokken wij om zes uur 's avonds met de sneltrein naar Irun. Wij dineerden in de restauratiewagen en toen de trein zich, even vóórdat wij begonnen te eten, in beweging zette met een eigenaardig vast en breed ritme, vonden wij dat een plechtig moment. Wij waren zeer onder de indruk, want nu lag het grote land van Spanje in het zekere verre verschiet.

Onze slaapplaatsen hadden wij reeds gekregen in gezelschap van nog een vierde reiziger, die later bleek te zijn de heer Te-

585. Dit is niet in overeenstemming met Gangen en wegen, a.w., p. 116-121, alwaar Erens in een beschouwing n.a.v. Jozef Israels' 85ste verjaardag zich herinnerde: ‘Onze eerste etappe voor de Spaanse reis was Brussel. Bij ons binnenkomen van de eetzaal van het hotel zagen wij een lange rij gasten. De table d'hôte was juist begonnen. Een der dames hoorde ik zeggen: Israels! en toen volgde er een algemeen stilzwijgen. Het waren bijna allen Hollanders, die daar aten. 's Avonds zouden wij naar de Wagnerse Tristan gaan, zeer blij het zo goed met de schouwburg te treffen. Doch na een paar uur van inspannend aanhoren gingen Isaac Israels en ik een wandeling op de boulevard doen. Jozef Israels bleef zitten luisteren en toen wij na een half uur terugkwamen, draaide hij zich naar mij toe en zei: “Ik heb nu gezien en gehoord wat de wilsinspanning van die Wagner tot stand kan brengen.” Misschien wist de schilder zelf niet, dat hij daarmee de veroordeling uitsprak van een groot deel der Wagnerse muziek.’

[p. 330]

norio, oud-gezant van Spanje te Berlijn. Hij maakte Isaac nog een compliment over diens vloeiend Spaans-spreken.

Toen de nacht was aangebroken sliep ik al gauw in. De trein reed voort zonder schokken of stoten in vlugge vaart langs de talrijke steden van Frankrijk. Even werd ik wakker aan het station van Bordeaux, doch soesde door. In de morgen kwamen wij aan te San Sebastian, waar wij in een echt Spaans hotel onze intrek namen. Daar gebruikten wij het dejeuner in een grote kille Spaanse kamer en werden bediend door de twee dochters des huizes, twee elegante, zeer zedige jonge meisjes van Spaans type.

Nooit heb ik een intenser blauw gezien van de lucht, dan dat wat zich welfde boven de baai van San Sebastian, in welke stad wij één dag bleven. Het hotel was niet bijzonder luxueus, maar ging toch door in die tijd voor het beste ter plaatse. Het eten was er echt Spaans maar goed en alhoewel wij ons slechts aan de poort van Spanje bevonden, omving ons toch geheel de atmosfeer van het land. De dag van onze aankomst was een zondag en ik ging naar de kerk, waar het tamelijk vol was, dat wil zeggen takijke vrouwen lagen er geknield op de grond en veel mannen stonden hier en daar tegen de muren. Tegen twaalf uur liepen wij over een groot plein heen en weer; er was daar zoveel als een pantoffelparade. Daar zag ik zeer talrijke Baskische types van meisjes, die in groepen van drie, vier, vijf, tot tien, gearmd heen en weer liepen. Zij babbelden geweldig en het scheen, dat zij honderd woorden ter dispositie hadden, waar Hollandse meisjes er slechts twee of drie hebben. De meesten waren kort en dik, met bleke vlezige gezichten; toch waren zij niet lelijk.

In de namiddag woonden wij de oefeningen bij van de aankomende stierenvechters met jonge stieren. Het was maar een spel en het werd geen ernst. Ook daar was een takijk publiek, vooral van jonge meisjes, die even geducht aan het babbelen waren als om twaalf uur op de pantoffelparade. Die namiddag nam ik nog een bad in zee. Het was heerlijk onderduiken in die blauwe oneindigheid. Er waren zogoed als geen andere baders.

Van San Sebastian namen wij de trein naar Burgos. Het was

[p. 331]

een lang en voor een spoor moeilijk traject door talrijke tunnels en hoog over ijzeren bruggen, waaronder beneden afgronden gaapten. In de verte zag men uitgebreide valleien waarin meren van nevels hingen en toppen van bergen schenen te zwemmen. Dat was mooi, maar somber in grootste verlatenheid. Op dat traject voelde ik mij ziek. Ik had een zware kou gevat. Op een der tussenliggende stations stegen een heer en dame in onze coupé. Het schenen deftige lieden. De vrouw was groot en zwaar, haar gezicht was rond, vol en dik; zij was, naar het mij voorkwam, een echt Baskisch type. Toen ik op de bank van de coupé, met mijn hoofd op mijn elleboog steunend, bijna insliep, hoorde ik haar zeggen tot de heer: ‘Este senôr esta enfermo.’

Tegen tien uur in de avond kwamen wij in Burgos aan. Ik kon mij niet meer ophouden en ging dadelijk naar bed. Ik had een heel grote kamer met een breed bed. Toen ik er al in lag kwam de meid, een forse verschijning met een goedig moederlijk gezicht, mij nog de kussens goed schikken. Zij zag mij bepaald voor heel ziek aan en kwam mij warme wijn brengen, waarin zij wat peper had gedaan. Als ik dat dronk, zei ze, zou ik de volgende dag weer beter zijn.

Die dag werd de dokter gehaald en de oude heer Israels zei: ‘Wij blijven hier in Burgos zo lang tot je beter bent.’ De naam van de dokter luidde: Oviedo. Nooit heb ik een correcter man gezien dan deze. Hij boog in de juiste maat. Op zijn houding was niets af te dingen. Zijn gebaren waren sober, kort, afgemeten en toch niet hoekig. Hij stond altijd recht als een kaars. Zijn kleding was onberispelijk. Hij had een zwarte snor en droeg geen baard. Ook zijn taal was de correctheid zelve. Dikwijls verstond hij mij niet en dan kreeg zijn gezicht een uitdrukking van gekweldheid. Doch dat was maar heel even. Ik stelde hem voor met mij Latijn te spreken, denkende dat hij dat wel zou kunnen, maar hij betreurde het zich niet in die taal te kunnen uitdrukken. Zijn houding was ernstig en moedgevend. Hij scheen vast te vertrouwen in mijn genezing, al beschouwde hij mijn ziekte niet als bagatel.

Na zijn vertrek zei Jozef Israels: ‘Precies als in een opera; laat

[p. 332]

ik liever zeggen als in de Barbier de Séville.’ Inderdaad, deze fijne dokter scheen in onze ogen een bekwaam acteur. Nooit heb ik het gewone leven zo vereenzelvigd met het leven op de planken gezien, als in die man wiens gedrag en manieren een vast raderwerk schenen. Toch was hij een aangenaam mens. Jozef Israels sprak in het vervolg altijd van hem als van doctor Bartolo.

Een dag later was ik gelukkig weer tamelijk hersteld zodat wij na het ontbijt de kathedraal konden gaan zien. In geheel Spanje is waarschijnlijk geen mooier kerkgebouw dan dit. De grootte is niet buitensporig; ik geloof dat de kathedraal van Sevilla groter is, maar het geheel is een fijn geproportioneerd kantwerk in steen. Het is een triomf van de spitsboog die, vooral van buiten gezien, zich in zijn volle pracht toont. Doch ook wanneer gij er doorheen wandelt, bestraald door het geheimzinnige licht van de aloude gekleurde glasvensters, daalt er een wijding in u neer, zodat er in uw binnenste een weldoende rust ontstaat, waaruit de geest zich kan opheffen tot een heerlijke vlucht.

Wel kan men niet zeggen, dat de eisen van soberheid in het aanbrengen van beelden en andere versieringen hier zijn in acht genomen. En ook van buiten dunkt mij deze kathedraal enigszins overladen. Hier is te veel rijkdom tentoongespreid. Toch, indien men de mooiste kathedraal van Spanje zou moeten noemen, zou dat niet zijn die van Toledo, Barcelona of Leon, doch die van de stad van de Cid, wiens beenderen in die kerk worden bewaard.

Van Burgos gingen wij naar Madrid, zonder ons aan tussenliggende stations op te houden. Vóórdat wij in Madrid in de late namiddag arriveerden, moesten wij een paar uren sporen over een boomloze hoogvlakte, niet anders begroeid dan met heel klein gras en mos. Daarover waren door geheimzinnige natuurkrachten reusachtige stenen gezaaid, waarvan de herkomst mij niet duidelijk is geworden. Op deze barre grond vertoonde zich dan ook nergens een menselijke woning. Het is een wonder, dat de hoofdstad van Spanje zo dicht bij deze triestige woestenij is verrezen. Ook de steden der mensen

[p. 333]

groeien in vrijheid en niemand kan aanduiden of voorzeggen, dat dit of dat in alle opzichten gunstig gelegen dorp ooit tot een volkrijke stad zal worden.

In Madrid gingen wij logeren in Hôtel de la Paix, in die tijd het eerste hotel van de stad; maar het was meer deftig dan gezellig. Het was dan ook maar matig bezet. Ik meen, dat men er niet kon dineren. Toch was het een erg aangenaam hotel en het elektrisch licht was zo aangebracht dat mijn kamer bijzonder stemmingsvol werd. Ik voelde daar een zekere vrede, die wel nodig was op dit punt van de stad, want het huis was gelegen aan de Puerte del Sol.

Wij gingen eten in het Hôtel de Paris. Daar was een zeer gezellige table d'hôte. Van de spijzen herinner ik mij niets meer, maar wel dat er aan het dessert heel grote kommen aardbeien rondgingen, die de hele zaal parfumeerden. Zulke geurige aardbeien vindt men in onze streken niet, maar Spanje's brandende zon verschaft ze aan de mens.

Na onze Spaanse reis onderhielden wij ons dikwijls in die taal om ons te oefenen, al was hij er veel meer in bedreven dan ik. Ik herinner mij, dat wij dan heel druk praatten; altijd was er een van ons aan het woord. Bij zulk een gelegenheid plantte hij eens zijn keu op de grond, keek mij spottend aan en zei: ‘Wanneer je in Spanje in een café zit vol bezoekers, dan is het er stil; je hoort bijna niemand een woord zeggen, dat weet jij ook wel. En al die Spanjaarden kennen goed Spaans, terwijl wij tweeën, die het slecht kennen, onze mond niet kunnen houden.’

Ik moest lachen, want het is waar, dat de bezoekers in een Spaans café meestal zwijgend daar zitten en dat de stemmen en het rumoer, dat in zulk een lokaal in Frankrijk meestal door de ruimte roezemoest, daar niet worden gehoord.

Wij zijn verschillende keren samen op reis geweest. Zo waren wij eens in München en nadat wij de musea hadden afgelopen, gingen wij het atelier van Lenbach^586. zien, dat voor het publiek was opengesteld. In de straat, waar wij wisten, dat hij woonde, waren wij het huis aan het zoeken en toen ik een kleine oude heer zag aankomen met een rossige baard, vroeg

586. Franz Seraph von Lenbach (1836-1904) was de meest gewilde Duitse portretschilder van zijn tijd. Alleen al van Bismarck maakte hij circa tachtig portretten.

[p. 334]

ik deze waar het huis van Lenbach was. ‘Daar’ snauwde hij mij toe en wees naar een groot huis. Ik nam de hoed af, hem dankend; hij keek mij nijdig aan en liep grommend verder. Later zag ik, dat ik aan de schilder zelf deze inlichting had gevraagd en hij, waarschijnlijk er niet aan gewend als een onbekend man te worden behandeld, was niet vriendelijk voor ons gestemd geworden.

Op de zondag, die in ons verblijf te München viel, merkten wij op dat 's avonds de flanerende menigte ontbrak, die in andere grote steden op zulk een dag meestal de straten vult. ‘Waar mogen die Münchenaars toch zitten?’, zeiden wij tegen elkaar. Ten slotte werden wij moe en besloten wat te gaan rusten in de Hofbräu. Toen wij daar binnenkwamen en die grote hal zagen met mensen gevuld, begrepen wij. ‘Les voilà,’ zei Isaac. En stampvol waren ook de andere bierpaleizen der stad, waarvan de Hofbräau de grootste was. Deze hal is een kathedraal, gewijd aan de cultus van het bier, dat er onophoudelijk stroomt. Het Münchener bier op de plaats zelf gedronken, is dan ook een heel ander ding, dan de import, waaruit de buitenlanders het meestal leren kennen en het Isar-water, dat zich tot die kostelijke drank laat ombrouwen, schijnt niet te vervangen door een andere stroom.

In de bierhuizen vliegen grote porties goed klaargemaakte spijzen links en rechts naar de tafeltjes, waaraan de bezoekers zijn gezeten, als de noodzakelijke begeleiding van de nationale drank. Stukken speenvarken, gebraden gans, zuurkool en worsten verschijnen en verdwijnen te zamen met de donkere inhoud der bier-seidels. Verwonderd is de vreemdeling door dat tournooi van eten en drinken, maar hij doet eraan mee, zogoed als de autochtonen. Die buitengewone eetlust schijnt een gevolg van het eigenaardige klimaat van München dat, door de ligging der stad aan de voet der Alpen, meestal koud is en iets prikkelends heeft; het zet meer tot eten en drinken aan dan het klimaat van vlakkere landen.

Bij een wandeling door het museum te Cassel leerde ik de onfeilbare kenner, die Isaac Israels is, nog hoger schatten dan ik

[p. 335]

tot nog toe had gedaan. Uit de menigte stukken die de wanden bedekten, haalde hij onmiddellijk een Italiaans schilderij van een onbekende meester^587. eruit en een der minder algemeen bekende Rembrandts: Jacob, zijn zonen zegenend. Het waren beide onvergelijkelijk schone stukken; ik geloof niet, dat er een schonere Rembrandt bestaat.

Bij een verblijf in Parijs gingen wij samen de kathedraal van Chartres zien, misschien de schoonste van Frankrijks schone kathedralen. Al is zij niet die van de meeste eenheid in bouworde, zij is de meest indrukwekkende door ouderdom, door treffende, geheimzinnige lichteffecten van binnen. Het mos, dat toen nog hier en daar vanbuiten de brokkelende stenen begroeide, gaf de indruk van ouderdom nog sterker te voelen. Wij brachten de gehele morgen in de kathedraal door; wij liepen er omheen, nog eens en nog eens en zagen in de namiddag de schemering groeien, de duisternis opkomen uit alle hoeken, het licht der godslamp sterker gloeien in de geheimzinnige verte van het hoogwelvend gebouw. Wij lieten de kathedraal op ons inwerken en wij liepen heen en weer over de uitgesleten bodem, langs de spitsbogen, waar eeuwenoude vensters gloeiden en tuurden met de doodse stilte der verleden tijden. Zeer zeker zal ik aan Chartres de voorkeur geven, wanneer ik de mooiste kathedraal zou moeten noemen.

Toen wij 's avonds naar Parijs terugspoorden, ontdekte Isaac een ‘pracht-individu’, zoals hij zei. Dat was een Frans geestelijke, met wie wij in de trein een gesprek waren begonnen en die bijzonder origineel en intelligent bleek te zijn. Sprekende over een of ander misbruik, welk ben ik nu vergeten, zei deze abbé onder andere: ‘Il faut beaucoup d'énergie pour retenir son énergie,’ daarmee willende zeggen, dat het zeer moeilijk is om lijdelijk toe te zien. Ook sprak die geestelijke over het koorgebed der benedictijnen, die bijzonder gewicht legden op de zuiverheid van de zang. Wanneer iemand van de Orde daarbij een fout maakte, dan was dat, zei hij: ‘un double manque de vocation’. Dit was een geestige woordspeling die wij zeer apprecieerden.

587. Het schilderij ‘Twee kinderen’.

[p. 336]

Ik ging ook dikwijls mee met Isaac naar Den Haag, naar zijn ouders op de Koninginnegracht. Wij aten dan in een klein, gezellig eetvertrek op de eerste etage. Mevrouw Israels^588. schepte de soep op en regelde de gangen van het diner. Ik zat tegenover haar naast de vader en Isaac aan haar zijde. Toen deze na het eten naar beneden was gegaan om de couranten in te kijken, begon zij mij opeens te vertellen uit vroeger tijd. Zij zei, dat zij nog wist, hoe gelukkig zij was geweest, toen haar man, die veel ouder was dan zij, haar ten huwelijk had gevraagd. Zij was toen achttien jaar en het was voor haar geheel onverwacht. ‘Toen was ik de bruid,’ zei zij onder het verhaal door. Die woorden schenen mij vol licht en zij klonken als het geluid van een klok in de intimiteit van de kleine kamer. Ik heb dikwijls gedacht aan de schoonheid van het zuiver menselijk gevoel in de juichkreet van de oudere vrouw over haar bruid-zijn zo lang geleden.

Na het eten werd onder het zachte licht der patent-olielampen de thee geserveerd, terwijl Josef Israels mij uithoorde over de nieuwste Hollandse literatuur, die toen haar kindertijd beleefde en nog besloten bleef binnen de kale wanden van onze Nieuwe-Buurt-kamers. Hij, Israels, begrijpend, niet smalend, niet veroordelend, zoals alle ouderen toen, allen. Hij had eerbied voor het nieuw-opkomende, voor de dageraad van een ander gevoelsleven. Van de literatuur was hij in het algemeen uitstekend op de hoogte, vooral van de Franse en de Hollandse, doch ook was hij geen vreemde in de Duitse en de Engelse. Zijn oordeel erover was even klaar en scherp geformuleerd als van een literator van professie. Hij las alleen 's avonds, overdag schilderde hij. Als een werkman stond hij daar voor het doek, deze kleine Hercules. Op het doek gloeide zijn kracht en vonken schenen uit zijn penseel te slaan; hij bespeelde het als een piano-virtuoos het klavier. De duim van de linkerhand had door het jarenlange vasthouden van het kleuren-palet een ongewone breedte gekregen en scheen een reservoir van energie te zijn geworden, een kern, die de energie in kleuren zou doen stromen om omgezet te worden in de volwassen zielebeelden, in drama's van leed en vreugde op het witte linnen doek.

588. Aleida Israels-Schaap (1843-1894).

[p. 337]

De beiden Israelsen, vader en zoon, zijn niet alleen grote schilders, maar ook grote intellecten, de zoon misschien nog iets groter dan de vader. Deze zei mij eens, dat zijn zoon knapper tekenaar was dan hij zelf. Josef Israels had in zijn gebaren iets meer magistraals dan Isaac. Dat werd mij eens duidelijk toen ik, omdat een model in zijn atelier was, even in een nevenkamertje moest wachten. Toen hij bij mij binnenkwam, bleef hij stilstaan en riep gebiedend: ‘Blijf zó zitten.’ Hij nam een potlood en papier en begon een schets van mij te maken. Hij was opeens niet meer de kleine, stille, oude man, maar een geweldenaar geworden, wiens houding en gebaar mij imponeerden. Hij kwam mij toen ook lichamelijk groot voor.^589.

Met hem op reis verbaasde ik mij dikwijls over de juistheid, waarmee hij de dingen om zich heen zag; niets ontging hem, al dacht ik soms, dat hij op het een of ander niet had gelet. Hij had niet het air van te observeren; zijn blik was zacht en leek onverschillig. Wanneer hij iets had gezien, kon men op zijn gezicht nauwelijks waarnemen, dat het hem aandeed. Hij scheen te staan in de geest boven alles uit, breed omvattend en in zich opnemend wat hem omringde. Hij bezat die gelukkige goedmoedigheid, welke hem tegen alles wapende en waarop alle tegenstand afstuitte. Die goedmoedigheid is het ook geweest, die hem een zo hoge ouderdom heeft doen bereiken.

Zoals hij verhalen maakte van zijn schilderijen, kon hij een verhaal vertellen in een reeks achter elkaar voortrollende taferelen. Zo heeft hij mij eens het gehele boek Esther verhaald. Het duurde lang, maar verveelde mij niet, hoewel ik de inhoud ervan zo goed kende als hij zelf; zijn vertelling boeide mij van het begin tot het einde.

Ook kleine gebeurtenissen uit zijn omgeving wist hij zó mee te delen, dat zij een dramatisch leven kregen. Zó vertelde hij, dat de Duitse schrijver Auerbach,^590. die een paar weken in Scheveningen doorbracht, hem was komen bezoeken. Zij hadden elkaar enige malen ontmoet en daarbij was het aan Israels opgevallen, dat de schrijver van Barfüssele steeds een rok droeg. Toen zij eens samen langs het strand wandelden, vroeg de schilder hem, waarom hij toch doorlopend die frak aanhad,

589. Vgl. Gangen en wegen, a.w., p. 120-121: ‘Sommige mannen hebben niet nodig, dat zij groot zijn van lichaam, omgeven als zij zijn door een atmosfeer van zielegrootheid. Terwijl ik eens zat te lezen in een hoek bij het raam in het atelier, kwamen Jozef Israels en Isaac binnen en toen zei Isaac tot zijn vader: “Zo moest u Erens eens tekenen.” Waarop de vader in zijn zak greep naar het schetsboek en begon te tekenen. Maar er was in de forsheid van zijn bewegingen, in zijn doen plotseling een geweld gekomen, dat ik nooit een grotere impressie van zijn kracht heb gekregen. Zijn doen contrasteerde zozeer met zijn gewone zachtheid, dat de realiteit nooit scherper voor mij is duidelijk geworden. Hij scheen opeens een ander mens. Uit zijn gewone dagelijkse omgang sprong hij voor mijn ogen als in zijn eigen grootheid, een grootheid die ik slechts middellijk uit zijn werk kende, maar nu zelf zag uit immediate aanschouwing.’

590. Berthold Auerbach (1812-1882), vooral bekend door zijn Schwarzwalder Dorfgeschichten (1843) en Barfüssele (1856).

[p. 338]

waarop Auerbach antwoordde: ‘Ja, wissen Sie Herr Israels, der König könnte mich rufen lassen.’

De Duitser hield zich paraat voor een mogelijke invitatie van Koning Willem iii, maar die bleef uit.

Onverwacht kwam het bericht van de dood van Isaac Israels.^591. Het was een slag, die mij in het bijzonder trof, want in hem heb ik mijn beste vriend verloren. Met hem is een stuk van mijn leven gestorven; alles wat wij samen hebben gedacht, gepraat, gelezen, gedaan staat nu onveranderlijk gekristalliseerd, want hij is er niet meer om het voort te zetten en te bezielen met zijn onverwoestbare geest en zijn levenskracht.

Nu hij is heengegaan, denk ik het allereerst aan zijn persoonlijkheid, want wat anders heeft hij meegenomen door de poort der eeuwigheid? De persoonlijkheid is des mensen hoogste geluk, zegt Goethe,^592. en in de zijne was zoveel goeds, dat hij niet behoeft te vrezen, ‘wanneer het boek wordt te voorschijn gehaald, waar alles in staat opgeschreven, opdat de wereld worde geoordeeld’. Eenvoudig wil ik het zeggen, dat hij was een zeer goed, een zeer rechtschapen mens. Hij was een zachte; iemand leed doen was voor hem zelf uiterst pijnlijk. Een groot en teder medelijden met al wat leeft, was de grond van zijn gevoelsleven. Deze tederheid doorschemert zijn gehele werk, ja, ik geloof, dat vele van de beste kwaliteiten daarvan uit deze gemoedsbodem zijn voortgekomen. Zijn meevoelende tederheid deed hem de karakteristieke trekken vinden in alles wat hij heeft weergegeven. Daardoor zag hij de moeizame inspanning van het werkpaard; hij goot haar uit over de gebogen rug van de sjouwerman, waardoor die rug begon te leven en het verhaal deed van kracht en van zwoegen naar de grote levenswet. De volksmeisjes uit kroegen en danshuizen zijn door hem niet cynisch gegeven; de schilder voelde zich niet verheven boven zijn modellen en uit al wat hij maakte, zwierige vrouwen, deftige heren, kunstemakers, muzikanten, naaisters, kinderen, typen uit Indonesië, spreekt het innige warm-menselijke. De tederheid van de ziener heeft ze doorschouwd. Er wordt wel eens beweerd, dat de kunstenaar verwant is aan de

591. Op donderdagavond 4 oktober 1934, toen Israels vlak bij zijn huis - Koninginnegracht 2, in Den Haag - wilde oversteken, werd hij door een auto aangereden. Waarschijnlijk mede tengevolge van een longcomplicatie overleed de schilder op zondag 7 oktober 1934.

592. ‘Höchstes Glück der Erdenkinder / Sei nur die Persönlichkeit’, citaat ontleend aan Goethe's West -östlicher Divan / Buch Suleika.

[p. 339]

heilige en het is waar, dat ook de blik van de heilige op al die verschillende mensen van een medelijdende tederheid zal zijn doordrenkt.

Nu zijn zij allen dood, de grote schilders van het einde der vorige eeuw: Isaac Israels, Breitoer, Witsen. Een groot schilder was Isaac Israels. Hij is volgens mij niet overtroffen door die na hem zijn gekomen. Waar vindt men zijn onfeilbare tekening en zijn onovertroffen koloriet? Maar ik laat het aan anderen over de grote schilder in hem te bespreken, ik wil mij meer de goede en bijzondere mens, die hij was, te binnen brengen.

Ik heb reeds vroeger verteld van zijn grote talenkennis en zijn belezenheid in de meeste Europese literaturen. En niet alleen bracht hij het tot het lezen, het spreken en horen van een taal was voor hem van groot belang. Zo sprak hij vloeiend Spaans en Italiaans, wat voor ons Hollanders erg moeilijk is, omdat wij de beide talen gemakkelijk verwarren. Ik herinner mij, dat ik eens in Sevilla een café binnenkwam, waar Jozef Israels ons wachtte. Terwijl hij daar zat was de senator Gomez zich aan hem komen voorstellen, maar deze heer sprak alleen Spaans en de schilder was deze taal niet machtig. Toen ik het café binnenkwam begroetten de beide wachtenden mij met vreugde als de welkome tolk, en het speet mij ze te moeten teleurstellen, want ook mijn kennis van het Spaans was in die tijd uiterst gering en ik zette mij als derde stomme aan het tafeltje neer. Eindelijk kwam Isaac opdagen en na een paar woorden van hem tot de senator kwam er een weldadige ontspanning in een levendig gesprek. De Spaanse gezant uit Berlijn, die wij toevallig in de trein ontmoetten en die allerlei vertelde over de meest bekende politieke personen uit die tijd, vooral over Bismarck, zei mij later, dat hij er verrast over geweest was, hoe goed en natuurlijk Isaac Spaans had gesproken.

Merkwaardig is het, dat Isaac Israels, die zulk een scherpe en onfeilbare blik had op schilderijen en tekeningen, nooit iets daarover heeft gepubliceerd, terwijl toch ook zijn brieven de geestigste zijn van alle, die ik ooit ontving en er zelfs in zijn kleinste epistels altijd een pointe was, die schitterde. Bij de be-

[p. 340]

grafenis van Mauve had Josef Israels aan het graf gesproken, eindigend met de woorden: ‘Wie geeft ons Mauve weer!’ Zo zou ik willen uitroepen: ‘Wie geeft ons Isaac weer!’

Krachtiger was hij dan zijn vader op de gelijke leeftijd. Josef was in die ouderdom zwakker en meer gerimpeld. Wij vonden hem toen een stokoude man. Isaac was altijd de jeugdige. Hij voelde en dacht vooruit en het jeugdige, dat eigen was aan zijn psyche, doorstraalde zijn uiterlijk, zodat hij tot het laatste toe iets jongs heeft behouden en niemand eraan dacht in hem een oude man te zien.

Ik kan mij niet voorstellen, dat hij niet meer is. En toch... ook de dood is een genade Gods, de dood die hem greep toen hij nog was in zijn volle kracht, geestelijk en lichamelijk. Hoe zwaar zouden voor de objectief ziende, voor de scherpzinnige, voor de beweeglijke, ouderdom, ziekte en decadentie zijn geweest. Ook hier moeten wij zeggen met Job: ‘Zo als het de Heer heeft behaagd, zo is het geschied.’

Zijn vader heeft mij verteld, dat hij met zijn vrouw en zijn kleine zoon op reis in Italië ook een audiëntie had gevraagd bij de toenmalige Paus Pius ix. Deze had in het bijzonder het kind gezegend; hij had hem de hand op het hoofd gelegd, zeggend, dat hij hoopte, dat dit kind nog eens het licht van de waarheid zou mogen aanschouwen. Wellicht heeft die zegen ertoe bijgedragen zijn ziel zozeer tot het goede te richten. Waar Jezus de barmhartigen zalig prijst, omdat zij barmhartigheid zullen verwerven, weet ik, dat mijn vriend, die een barmhartige was, in God's hart barmhartigheid heeft gevonden en dat ik eens zijn volkomen persoonlijkheid zal terugvinden in het eeuwige geluk. Voor mij, die nog in het aardse leven ben, blijve de band met hem van mijn gebeden voor de rust van zijn ziel.

Ik heb ergens gezegd, dat het schijnt dat nieuwe ideeën over kunst worden geboren in tabaksrook bij het gerinkel van glazen, het heen-en-weergeloop van kelners en het langsstrijken van onverschillige bezoekers.

Zo maakte ik het in Parijs mee, zo in Amsterdam. Het zal wel overal zo in zijn werk gaan. Zo wordt de gunstige atmos-

[p. 341]

feer gemaakt voor het opkomen der ideeën. Woorden vliegen en gedachten botsen, dan komen de lichtflitsen en later worden in eenzaamheid de concepties tot de werkelijkheid gebracht. In de fase van het wordingsproces kan de literator niet volkomen geïsoleerd zijn, daardoor zou hij zijn verstands- en gevoelsleven spoedig zien uitsterven.

Een ingaand en vruchtbaar gesprek wordt gehouden in een of andere bierkroeg en bij de herinnering daaraan doemt de omgeving mede op in de memorie en het is daarom, dat ik nu en dan met een soort liefde vertel van al die lokalen en lokaaltjes, waar wij kwamen niet om te drinken, maar waar werd gedronken omdat wij bij elkaar wilden zijn. Daardoor hebben wij, grotendeels onverdiend, de reputatie van drinkers gekregen.

Uit al die lokalen waar ik heb gezeten en gepraat, komen sommigen zich nu en dan weer aandienen in mijn geheugen. Ik zat na een vergadering van Flanor met Van Looy op een avond in ‘De Oude Graaf’ in het begin van de Kalverstraat. Daar schreef hij Flanor's Feestzang voor mij op. Het is ook een van die vele verdwenen cafés, centra van ouderwetse gezelligheid. Waar zijn ze allemaal gebleven? Afgebroken zijn ze, verbouwd tot bioscopen en modemagazijnen. Zo sterven de huizen in de straten, zo sterven de straten, zo sterven de steden.

Ik geloof dat er in het zogenaamd conservatieve Nederland meer wordt afgebroken en verwoest dan overal elders. Ik heb dat land dan ook nooit gezien als conservatief in de ware zin.

Het was in 1889 en '90 dat wij bijna iedere avond in de Poort van Cleve kwamen, waar het na negenen gewoonlijk leeg was, zo tenminste dat er op die latere uren ruimschoots plaats was te krijgen. Breitner, Witsen, Aletrino, Isaac Israels, Kloos, Diepenbrock. Jan Veth, Karsen, Boeken, ik meen ook Van Deventer, Van Looy ontmoette ik er vaak. Boeken schreef daar menige bladzijde wanneer de bezoekers nog niet waren gearriveerd.

Wij zorgden gewoonlijk een goed tafeltje machtig te worden tegen de muur of in een hoek en de conversatie steeg nu en dan tot luidruchtigheid, waarin zij echter alleen verviel tengevolge van een humor van goeden huize.

[p. 342]

De kelners van de Poort waren meestal sinds jaren daar in dienst en in geen enkel café van heel Amsterdam was er zulk een stel van degelijke, betrouwbare bedienden als daar. Wij waren dan ook allen met naam en toenaam bij hen bekend. Zij vlogen voor ons en brachten ons spijs en drank, zoals wij het gaarne hadden.

Ik heb er heel wat kopjes koffie en glazen bier gedronken. In geen ander café in Amsterdam werden de spijzen op een dergelijke manier afgeroepen als daar.

Wanneer iemand bestelde aan de uiterste hoek bij de vensters een halve biefstuk met zachtgebakken aardappelen, schreeuwde de kelner het vandaar naar het buffet aan het andere einde der zaal over alle hoofden heen. Dan werd het van het buffet nog eens naar de keuken toe geschreeuwd.

Het afroepen gebeurde met een bijzondere stembuiging, die alleen met de levende stem is weer te geven en dan nog is het moeilijk, voor hem zelfs die het vaak heeft bijgewoond. Zo vlogen dan ‘rolpens met gebakken aardappelen’, ‘erwtensoep met worst’, ‘erwtensoep zonder worst’ en andere namen van spijzen langs de oren der bezoekers. Biefstuk en aardappelen en namen van gebakken vis werden op bepaalde manieren uitgeschreeuwd.

Van de kelners heb ik onthouden Johan, Willem, Anton, Frans...

In die dagen gaf het weekblad De Amsterdammer wekelijks een grote lithografie uit, getekend door Jan Veth. Die serie werd genoemd: Bekende tijdgenooten^593. Daarin waren opgenomen de pohticus Kerdijk, Schaepman en anderen. Jan Veth tekende daarvoor ook ‘Johan van de Poort’.

De kelners stelden dit op prijs en in hun bereidwilligheid was iets vriendschappelijks. Johan was de stoere, parmantige, ernstige; Willem de meest vertrouwelijke en gedienstige. Hij was suikerbakker geweest en in 1889 had hij de Eiffeltoren in suiker gemaakt. Hij meende dat wij die allen moesten komen kijken. ‘Het is een waar kunstwerk,’ zei hij, ‘en ik heb er al met mijnheer Veth over gesproken.’

En wanneer er cafés uit de oude tijd zijn blijven bestaan, zijn

593. Voor gegevens betreffende de reeks ‘Bekende Tijdgenooten’, zie het in noot 462 genoemde boek van Fusien Bijl de Vroe, a.w., p. 176-179. De sociaal-liberale politicus Mr. A. Kerdijk (1846-1905) figureert er inderdaad ook in, maar niet ‘Johan uit de Poort van Kleef’, van wie Veth wel in 1892 een litho maakte met het bijschrift ‘Bij veel Amsterdammers ook een bekende tijdgenoot’; zie Fusien Bijl de Vroe, a.w., p. 65, voor de reproduktie van deze litho.

[p. 343]

zij verbouwd tot moderne lokalen, waar de ouderwetse gezelligheid uit is weggevlogen.

Vroeger was het gesuis der gaspitten een begeleiding der gesprekken. De mensen van nu kennen niet meer dat meezoemen der gasvlammen bij het vallen der woorden. In het gedempte licht konden de ideeën misschien beter ontkiemen. Het was werken wat wij deden wanneer wij daar zo zaten of stonden. Als ik zeg ‘stonden’, dan denk ik aan Bols, de Drie Fleschjes of Wynand Fockink. Dit laatste is tamelijk veilig voor de veranderingszucht. In dat ouderwetse lokaaltje in de Pijlsteeg met de grote gekleurde dikbuikige flessen uit vorige eeuwen, waar Zoutman's Zoet en Bitter of Half en Half werden geschonken in de fraaigevormde klassieke kelken, zijn heel wat woorden door ons gesproken. De omgeving scheen bevruchtend te werken op de geest... het gasvlammetje waaraan de sigaren, die onder het voortdurende praten waren uitgegaan, telkens werden opgestoken... het lopende waterstraaltje van de spoelbak...

In die omgeving vielen de woorden na elkaar kalm en discreet en de tegenwoordigheid der twee oude juffrouwen was een moederlijke bescherming. Zij waren altijd stemmig gekleed en droegen zwarte mutsen boven het gescheiden haar. Zij waren eenvoudig en goedig, de oudere harder met een vleugje autoriteit, de jongere zachter. Deze was kindermeisje geweest bij Josef Alberdingk Thijm. Zij hadden in dat lokaal toen al meer dan dertig jaren bediend, dag in dag uit. Iedere bezoeker respecteerde ze, zei een paar woordjes over het mooie of slechte weer, maar sprak ook nu en dan meer ingaande over de een of andere actualiteit. Lang waren zij samen geweest, zó samen, dat zij, hoewel geen zusters of familie, op elkaar waren gaan gelijken. Zij zijn nu lang dood.

Vóór de toonbank stonden dikwijls Kloos, Willem Witsen, Hein Boeken, Chap van Deventer en ik en nog anderen van onze groep en hoewel de bezoekers gewoonlijk nooit langer dan een paar minuten aan het inslurpen van hun drankje besteedden, bleven wij langer staan, discussiërend over de waarde van het een of andere gedicht.

[p. 344]

Dat De Nieuwe Gids in die tijd vijandschap had opgewekt, bleek eens toen Frans Lurasco, muziekrecensent van De Tijd, met een minachtende blik naar ons zijn glas uitdronk en bromde, dat hij aan De Nieuwe Gids had... het woord dat Cambronne bij Waterloo aan de vijand antwoordde.

Ik zie nog het vaste gebaar van het lokaal, het zich bukken over de toonbank om het bovenste gedeelte op te slorpen langs de rand van het glas, dat door de juffrouw boordevol was geschonken, maar dat nooit overliep. Kwam dat door de kunst der juffrouwen of door de bijzondere vorm van het glas?

Ik vertel van glazen en flessen, van juffrouwen die schonken, van stemmige lokalen en lokaaltjes en dat alles lijkt niet op zijn plaats in literaire herinneringen, maar ik kan niet scheiden wat ons omgaf in die tijd van dat wat werd. Met de herinnering aan de dingen die in de geesten gebeurden, gaat samen de herinnering aan de omgeving.

Een nieuwe richting in de literatuur breekt zich baan meer door verandering van geluid dan door verandering van ideeën. Of er reeds een verandering van ideeën aanwezig is, vóórdat het geluid verandert, is twijfelachtig. Op een zeker ogenblik is de schoonheid-zoekende kunstenaar het oude moe. Hij weet, dat hij door het oude geen indruk meer kan maken, dat hij daarvoor moet veranderen van toon of zijn gedachten anders rangschikken. Hij merkt, dat hij gaat inslapen in de oude vormen, op de oude dreun. Wanneer hij dus behoefte heeft iets te zeggen en zo te spreken, dat een indruk wordt teweeggebracht, dan voelt hij zich gedrongen een andere toon aan te slaan. Dan begint hij een ander geluid aan te heffen, te zingen, weliswaar dikwijls met oude woorden op sinds vanouds bekende gedachten, maar op heviger of zachter, in ieder geval op andere toon.

Hij hoort zijn nieuw geluid in zich zelf, vraagt zich af, waar dat uit voortkomt en zoekt naar de bronnen van zijn evolutionerende persoonlijkheid.

Men moet zich echter niet voorstellen, dat een nieuwe richting in de literatuur, hetzij in proza, hetzij in poëzie, zo plotseling als Minerva uit het hoofd van Jupiter te voorschijn komt.

[p. 345]

Dat gaat alles geleidelijk: de een spot over dit, de ander over dat. De een zegt, dat hij dit, de ander, dat hij dat al honderdmaal heeft gehoord, en deze ontevredenen doen andere mensen inzien, dat degenen, die de honderdste keer zekere uitingen gebruiken, er niets meer bij voelden, dus er niets meer van begrepen. Gelukkig komt het bewustzijn van die tekortkomingen dan bij verschillenden op.

Een dergelijke opruiming van oude waarderingen geschiedde omtrent de tijd van 1880. De nieuwheid bestond voor een groot deel in het afbreken van het oude. Ik herinner mij nog heel goed hoe door een der onzen werd gezegd: ‘Huet is niets,’ waarop ik toen antwoordde, dat wij toch de voortreffelijkheid van zijn stijl moesten erkennen. Ja, ik herinner mij, (o, schande!) dat ik zelf betoogde weinig achting te hebben voor de kunst van Schiller. Doch zulk een mentaliteit moest er zijn, opdat iets nieuws zich zou kunnen ontwikkelen.

Zij, die aan de opruiming hebben meegedaan, hetzij door urenlange gesprekken op de achterkamers van de Amsterdamse ‘Nieuwe Buurt’, of tot laat in de nacht in de koffiehuizen van de Kalverstraat of in de Poort van Cleve of bij Willemsen, hetzij door geschriften, beleden geen bijzondere theorieën of axioma's, indien ik hier van belijden kan spreken, maar ieder van hen, die de geijkte uitdrukkingen moe was, droeg het zijne ertoe bij om schoon schip te maken.

Nu is het curieus en waard om overwogen te worden, dat vooral omtrent 1880 de hevigheid van oppositie tegen het oudere in de kunst haar toppunt bereikte. In 1890 en 1900 vertoonden zich kleine variaties, doch tot nu toe heeft zich in de literatuur nog geen richting kenbaar gemaakt, welke die van Tachtig zal vervangen. Omdat de ontevredenheid met dat, wat de generatie van Tachtig heeft voortgebracht, nog niet haar toppunt heeft bereikt, verkeert de literatuur-historicus nog in ongewisheid omtrent de toekomst. Hier moet men letten op de tekenen en men zou kunnen zeggen: ‘Leert van de vijgeboom een gelijkenis: wanneer zijn tak reeds zacht wordt en de bladeren ontspruiten, dan weet gij, dat de zomer nabij is; zo ook, wanneer gij dit alles ziet, weet dan, dat het nabij is en

[p. 346]

voor de deur staat.’ Wanneer de ontevredenheid in een collectiviteit is doorgedrongen, wanneer van ons, Tachtigers, wordt gezegd, dat ‘wij niets zijn’, zoals een der onzen dat zei van Huet, dan zal weer een nieuwe periode in de literatuur haar aanvang nemen.

Wel kan nu worden verzekerd, dat in onze literatuur sinds 1880 menige bladzijde is geschreven die ook na honderd jaar nog zal leven. Wij kunnen niet gissen welke dat precies zullen zijn.

Een oordeel over dat, wat zo vlak bij ons staat, is slechts na rijpe overweging te aanvaarden, want een produkt van literatuur is inherent aan de tijd van zijn ontstaan. Een volgende generatie voelt anders dan die aan haar voorafging. Om tot zuivere waardering van een kunstwerk te komen, buiten de tijd om, waarin het is ontstaan, moet de beoordelaar in staat zijn het bijkomstige opzij te zetten. De banden, die de voorstellingen aan elkander houden, veranderen met de tijd; een volgende generatie rijgt die aaneen op een andere wijze dan de vorige. Daarom zal een werk steeds enigszins verbleken, wanneer het bij deze volgende terechtkomt. Doch de ware criticus, hetzij hij spreekt over het oude of het nieuwe verleden, zal steeds moeten doordringen tot de kern.

Nu is De Nieuwe Gids vijftig jaar oud. ‘Die goeie, ouwe Nieuwe Gids,’ schreef Roosdorp mij in 1894, toen het tijdschrift een ziekteperiode beleefde, waarvan het trouwens herstelde. Nu, in 1935 kan dit woord van Roosdorp wel worden overgenomen en kunnen wij in alle ernst spreken van ‘die goeie ouwe Nieuwe Gids’.

‘De Nieuwe Gids’ is een woord, dat de tegenstrijdigste gedachten en gevoelens heeft opgeroepen. Grote illusies hebben zijn eerste levensjaren gestuwd; hij is bemind geworden en gehaat en dikwijls had het ‘ni eet excès d'honneur ni cette indignité’ kunnen worden toegepast op veel, wat over hem is te berde gebracht. Na jaren moest ik zelf nog eens de nawerking van deze gevoelens ondervinden, toen een oude dame, huiseigenaarster, weigerde mij een huis te verhuren, omdat ik ‘een Nieuwe-Gidser’ was geweest.

[p. 347]

Een der ‘mannen van Tachtig’ heeft er eens zijn spijt over geuit, dat wij allen niet vóór ons vijftigste jaar waren gestorven. Dat zou beter geweest zijn voor onze reputatie, meende hij. Dit is een gedachte met vele facetten, die het onnodig is in beschouwing te nemen, daar iedereen de hem toegemeten tijd geduldig moet uitleven.

Hoewel De Nieuwe Gids en de beweging van Tachtig door sommigen als identiek wordt beschouwd, is dit volgens mij wel voor een groot gedeelte juist, maar niet geheel. In ieder geval waren De Nieuwe Gidsers kopstukken van de beweging van Tachtig, die woei als een verfrissende wind, vóór zich uitjagend de dorre bladeren. Het was een schone tijd, toen zij jong was en wij jong waren en het is niet verwonderlijk, dat wij misschien in overmoed ooit gemeend hebben, dat van ons af de Nederlandse literatuur opnieuw begon, of dat wij ons aan paradoxen hebben te buiten gegaan. Toch waren wij er ons wel altijd van bewust, dat bij ons optreden werken van blijvende waarde bestonden, die door ons niet konden worden verdrongen. Het begin der negentiende eeuw had Van Alphen geleverd, in wiens gedichten voor kinderen ik veel had gevonden, dat echt was; dan was daar Jacob van Lennep, de voortreffelijke verteller, een werkelijke charmeur, zoals De Nieuwe Gids er geen heeft gehad. In de gedichten van de Schoolmeester vond ik humor en geest, terwijl men ook niet kan zeggen, dat hij tegen het principe van ‘vorm-en-inhoud-zijn-één’ heeft gezondigd. Het bundeltje van Piet Paaltjens is uniek; het heeft een zware ondertoon van tragiek. Ook werden over het algemeen Huet en Potgieter door ons gewaardeerd, maar toch hadden wij het verleden juister moeten schatten. Wij mochten trots zijn op het nieuwe geluid, op de stemmingskunst van dichters en proza-schrijvers, zonder dat geringschatting voor het verleden dit gevoel aanblies. Dit is in zekere zin een zelfaanklacht.

Wanneer er later zal worden geoordeeld en veroordeeld, wanneer de Tijd zijn onvermijdelijk schiftingswerk zal hebben gedaan, dan zullen wij allen reeds weggevlogen zijn, daarheen waar literaire successen en nederlagen ons niet meer kunnen aandoen. Laten wij er ons dus niet om bekommeren. Eén ding

[p. 348]

is er toch, dat van ons is en dat niemand ons kan ontnemen: het genot, ja, het geluk de periode van vernieuwing te hebben beleefd; het geluk te hebben gevochten tegen onwerkelijkheid en vóór nieuwe schoonheid.

Wat was het heerlijk, dat praten, praten in cafés, op lange wandelingen of in gemeubileerde achterkamers, waarvan wij het akelige niet zagen, vervuld als wij waren van nieuwe dromen. Het was een genot te betogen en de plotselinge vondst vóór zich te zien oplichten. Het was geluk, het stille werken voor zich zelf, de overzetting in de realiteit van het gedroomde project, dat hoe inferieur ook aan het in de geest geziene, toch was een nieuw ding, nog niet gedaan.

Het waren schone jaren van jeugd en scheppingsdrang, van het vinden van nieuwe ideeën. Schone jaren ook van vriendschappen, die zouden duren een mensenleven lang, van oprechte bewondering van de een voor het werk van de ander met een intens begrip daarvan.

Het is alles historie geworden, een halve eeuw oud. De meeste vrienden zijn dood. Ik wil hen allen gedenken, de levenden en de doden te zamen. Geen onderscheid tussen deze beiden; de wand is zo dun, die ons van hen scheidt en ik voel mij met de heengeganen verenigd, zoals ik dat was in de goede dagen van vroeger, in de jonge jaren, toen een woord van de een het wederwoord opriep bij de ander, toen gedachte botste tegen gedachte en er vonken spatten, die rillingen lieten gaan door ziel en lichaam.

Ik wil allen groeten, de vrienden uit de kring omsloten door een onzichtbare band. Ik wil zijn als het kleine meisje uit Wordsworth's gedicht, dat geen onderscheid kende tussen haar dode en haar levende broertjes.^594. Ook de schilders wil ik gedenken, die één waren met de schrijvers en ons werk meeleefden, zoals wij het hunne.

Wanneer wij de rekening willen opmaken van de voorbijgegane jaren, kunnen wij zeggen, dat weinig tijdschriften zulke wederwaardigheden zijn te boven gekomen als De Nieuwe Gids. Toen Roosdorp mij schreef: ‘Het tijdschrift is nog niet verschenen en niemand weet wanneer het komt... arme, ouwe,

594. Erens zinspeelt hier op Wordsworth's zeventienstrofig gedicht ‘We are seven’, waarin een klein meisje tot het einde toe volhoudt dat zij en haar zusjes en broertjes met z'n zevenen zijn, in weerwil van de omstandigheid dat haar zusje Jane en haar broertje John al zij aan zij op het kerkhof rusten. Het gedicht eindigt aldus:

‘How many are you, then,’ said I,
‘If they two are in heaven?’
Quick was the little Maid's reply,
‘O Master! we are seven.’

‘But they are dead; those two are dead.
Their spirits are in heaven!’
'T was throwing words away; for still
The little Maid would have her will,
And said, ‘Nay, we are seven!’

[p. 349]

nieuwe Gids,’ toen dachten hij en ik, dat De Nieuwe Gids werkelijk dood was en dat hij niet meer zou herrijzen. Maar in een latere brief heette het alweer: ‘Wat zeg je ervan, dat die goeie Nieuwe Gids weer uit zijn graf komt? Heb je ook iets gestuurd als belanghebbend redacteur?^595. Ik denk 't niet, want toen ik toevallig dezer dagen je ouden vriend Boeken sprak, vroeg hij mij met geweldige belangstelling waar je was. Hij scheen in geen eeuwen iets van je gehoord te hebben. Natuurlijk heb ik hem niet veel wijzer gemaakt. Die rare redacteur woont nu weer in de Noorderstraat en ontvangt de medewerkers in zijn borstrok. Nieuws is er niet. De literatuur is en blijft 't zelfde.’

En nu in 1935 is dezelfde Nieuwe Gids een deftig en geacht tijdschrift.

Hoewel ik in deze herinnering geen namen heb willen noemen, omdat ik haar wilde doen omvatten al degenen die op de een of andere wijze samenhangen met De Nieuwe Gids, wil ik hierop een uitzondering maken en mijn bewondering uitdrukken voor Willem Kloos, die het tijdschrift in stand heeft gehouden tot op de huidige dag.

Kloos is de grote dichter van Tachtig. Over hem zou veel te schrijven zijn, bij voorbeeld over zijn liefdesgeschiedenis met De Nieuwe Gids. Hij is ermee getrouwd als met zijn wettige vrouw. Door dik en dun, door licht en donker, door storm en onweer heeft hij hem vastgehouden en uit alle troebelen is hij te voorschijn gekomen met, in zijn hand geklemd. De Nieuwe Gids, zoals Camoës eens opdook uit de stortvloeden der zee, omklemmend zijn Lusiade.

Bij mijn eerste produktie was mijn doel ritmische levensbrokken te geven, vastomlijnde aanschouwelijke voorstellingen, waarin de volzin zo getrouw mogelijk het ritme der beweging volgt. Zo beproefde ik in Gitana's, een stukje, dat in mijn Dansen en Rhytmen staat, een fotografie of reproduktie van de verschillende dansbewegingen te geven.

Het in De Nieuwe Gids verschenen fragment Oorlog,^596. was als aanhef bestemd van een uitgebreide oorlogs-novelle. Doch, toen ik een paar vervolgen daarvan had geschreven, die ik

595. In maart 1896 werd Erens redacteur van De Nieuwe Gids, zodat de redactie toen bestond uit Hein Boeken, Frans Erens en Willem Kloos. Tot en met augustus 1897 zou Erens redacteur blijven, zodat zijn redacteurschap zich uitstrekte over De Nieuwe Gids, Nieuwe reeks, tweede jaargang. Omdat hij zich in mei 1896 terugtrok op De Kamp te Schaesberg en in maart 1897 griffier werd bij het kantongerecht te Veghel, functioneerde hij nauwelijks als redacteur. Dat zal de nieuwe uitgever van het tijdschrift, S.L. van Looy, verdroten hebben; hij toch gaf zich veel moeite en probeerde zelfs op instigatie van vooral Erens, maar ook van Kloos en Boeken, Stéphane Mallarmé als medewerker aan De Nieuwe Gids te verbinden. Zie mijn in noot 551 genoemd Maatstaf-artikel, waarin een brief van Mallarmé aan S.L. van Looy en twee brieven van Mallarmé aan Hein Boeken werden openbaar gemaakt. Deze brieven handelen over Mallarmé's verhoopte, maar uiteindelijk niet gerealiseerde medewerking. Curieus is nog de volgende niet gedateerde losse aantekening van Erens, die te weinig door hem werd uitgewerkt om elders in de tekst van Vervlogen jaren geïntegreerd te kunnen worden: ‘Versluys was De Nieuwe Gids moe. Op een avond, dat ik tegen een uur of acht voor de boekwinkel van d'Ablaing stond te kijken, kwam onder de weinige wandelaars, die toen over het Damrak liepen, ook Versluys voorbij. Hij zag mij staan, vroeg hoe het ging en toen ik hem over De Nieuwe Gids sprak, zei hij: “Ik wil er niets meer mee te doen hebben.” Kloos was in die tijd sukkelend; ik weet niet precies welke invloeden in die zaak op elkaar inwerkten.
Omstreeks die tijd [1893, zie noot 476 - hp] had ook Versluys aan Kloos en Boeken geld geschonken om een reis naar Italië te maken. Ik geloof, dat ze hem te lang wegbleven en dat dat misschien een van de redenen was van zijn ontstemming. Doch ook dit kan ik niet als zeker beweren. Wel weet ik, dat in die tijd er nog niet veel door de Nieuwe Gidsers werd geproduceerd en dat het tijdschrift zelf weinig of geen succes bij het publiek bleek te hebben. Versluys wilde er toen vanaf zijn en Simon van Looy verklaarde zich bereid De Nieuwe Gids voort te zetten.
In die tijd [februari tot mei 1896 - hp] moest ik een paar weken in Amsterdam zijn. Van Looy wist nog niet wie er redacteur zouden worden. Van Eeden, Van der Goes, Paap, en ik geloof Verwey, hadden verzocht niet meer in aanmerking te komen. Ik bood aan om in de redactie te treden. Ook Boeken en Kloos werden redacteur van het tijdschrift, dat een ander formaat kreeg, ook dunner werd, maar wel iedere maand zou uitkomen. Onder Versluys verscheen het slechts iedere twee maanden.
Ik herinner mij, dat ik grote illusies koesterde over de reorganisatie van De Nieuwe Gids. Ik had met veel vuur erover gesproken in een bierkroeg in de Warmoesstraat en er mijn plannen blootgelegd. Wij hielden dáár de vergadering over de reorganisatie. De (oude) Gids hield zijn vergadering in heel wat deftiger huizen.
Simon van Looy, de nieuwe uitgever, had blijkbaar op die avond enige fiducie in mij gekregen. Na afloop moest hij naar het spoor en hij vroeg mij of ik hem nog even wilde vergezellen. Uit zijn spreken leidde ik af, dat De Nieuwe Gids een betere toekomst tegemoet zou gaan en dat Van Looy vol hoop was.
Het tijdschrift hield zich staande, doch een grote verbetering kwam er niet. Er was een slapte ingetreden en die hield nog enige tijd aan.’

596. In De Nieuwe Gids, oktober 1891, opgedragen ‘Aan Maurice Barrès’ en aan het slot voorzien van de mededeling ‘wordt vervolgd’, wat echter niet het geval zou blijken; herdrukt in Gangen en wegen, a.w., p. 264-271. Een tussen 1895 en 1900 geschreven vervolg verscheen postuum in Suggesties, a.w. p. 186-195. Van de korte roman Het Dorp werden enige stukken voltooid, te weten de bekende schets ‘De conferentie’, in De Nieuwe Gids, april 1890, gepubliceerd als een ‘Fragment uit een onuitgegeven roman, getiteld Het Dorp.’ Een tussen 1885 en 1895 geschreven vervolg verscheen postuum in Suggesties, p. 179-185. Uit een door André de Ridder in november 1914 aan Erens afgenomen interview, verschenen in Den Gulden Winckel, 14e jrg. (1915), p. 67-72, ontleen ik nog: ‘Ik ben huiverig om iets te geven dat niet een eigen plaats bekleden zou. Als men niet een heel separaat auteur kan zijn, dan wordt men het beter niet. Een schrijver moet apart staan om recht van bestaan te hebben. En daar ik vreesde een niet genoegzaam eigenaardige plaats te kunnen innemen, ben ik er nooit toe gekomen veel te produceren. Ik heb, om dezelfde reden, veel begonnen werk onafgewerkt gelaten; dat was bijv. het geval met de roman van dorpszeden waarvan De Conferentie een fragment is, en met de roman over het Eerste Keizerrijk waartoe Oorlog behoort. En wat ben ik verheugd die beschrijving van gevechten en veldslagen niet te hebben voleindigd! Er verschijnen thans een massa oorlogscorrespondenties van gewone reporters die interessanter en levendiger zijn dan alle vroegere literaire beschrijvingen van oorlogen... Multatuli schreef eens: “Men praat zich dood”; ik zou liever zeggen: “Men denkt zich dood”. Wanneer je alles te veel overwikt en overweegt, dan gaat de spontaneïteit weg en kom je er niet meer toe veel te doen. Je haat diep alle maakwerk en je geeft liever niets dan iets te moeten leveren dat niet aan je eigen hoge eisen voldoet.’

[p. 350]

echter niet publiceerde, begreep ik, dat het doods werk was, omdat ik nooit een slag had meegemaakt. Daarom verloor ik het vertrouwen in dat soort werk. Ook is mijn plan geweest een korte roman te schrijven, Het Dorp geheten. Enige stukken daarvan zijn voltooid geworden, doch zij voldeden mij niet. Het was in de tijd van de bloei der naturalistische richting, doch reeds bij de opkomst van het symbolisme, toen door enige jongere Fransen een campagne werd gevoerd tegen Zola. Ook dat deed mij het vertrouwen in dergelijk werk verliezen. Ik ben er mij van bewust altijd het naturalisme te hebben beschouwd als een fase in de literatuur, niet als een durende verovering, hoewel ik het superieure schrijverstalent van Zola steeds ben blijven erkennen. Zo schreef ik in mijn eerste studententijd te Leiden reeds een afbrekende kritiek over Zola's Assommoir.

Wanneer ik mijzelf enige verdienste zou mogen aanrekenen, dan zou het die zijn: een zeker ritme in enkele Hollandse prozawerken te hebben gebracht.

In de kritiek was steeds mijn streven nadruk te leggen op het hoofdmoment van de te behandelen schrijver, de essentie van zijn geest en talent aan te tonen. Ik hoop, dat ik hier en daar raak heb getroffen.

Ik ben er mijzelf van bewust, dat ik noch in mijn ritmisch proza, noch in de novellen, die ik heb geschreven, noch in mijn kritieken een echt Hollands geluid heb doen horen. Het echt Hollands geluid komt met mijn natuur niet overeen.

Ik ben een plant geteeld ver van Holland in het zuiden van Limburg, dicht bij de Duitse grens. Mijn ouders en voorouders waren uit hetzelfde land. In mijn kinderjaren heb ik alleen het dialect van onze streek gehoord en Duits of Frans, en evenals mijn dorps- en streekgenoten deed de klank van het Hollands mij eerder weeïg aan dan nobel beschaafd.

Zoals iemand die begint te roken in de eerste tijd door een onprettig gevoel wordt aangedaan, maar later door de gewoonte er overheen komt, met gemak begint te roken en er smaak in gaat vinden, zo stond de Limburger nog vóór een halve eeuw tegenover het Hollands. Schoon en voornaam vond

[p. 351]

hij alleen de klanken van het Duits of van het Frans, zo hij dit laatste verstond. Door de Napoleontische overheersing was er nog veel Frans in Limburg blijven hangen. Zelfs nu nog, wanneer ik sommige hyper-Hollandse boeken, zoals die van Wolff en Deken, lees, vind ik er iets in, dat met zuivere schoonheid niet overeenkomt, al moet ik bekennen, dat wij in onze taal niets beters, of laat ik liever zeggen, niets echters hebben.

Mijn vriend Charles van Deventer schreef mij eens dat in een gesprek, dat hij met Verwey had gehad over mijn bundel Litteraire Overwegingen, deze beweerde, dat mijn kritiek op Betje Wolff en Aagje Deken^597. (die hij nog niet had gelezen), niets anders dan een boutade kon zijn. ‘Ik zei echter, dat je het wel degelijk ernstig meende, Frans,’ besloot Chap.

Ik kan mij wel het standpunt van Verwey begrijpen, maar hij niet het mijne. Hij is dus de armere van ons twee. De tegenzin, die ik bij de lezing van Wolff en Deken ondervind, spruit voort uit het verschil in nationale oorsprong. Ik weet heel goed wat het voortreffelijke is, dat Verwey erin vindt en dat de meeste Hollandse literatoren erin gevonden hebben; maar dat is het juist dat tegen mijn natuur strijdt. Er is dus hier niet het niet-begrijpen in het spel, maar een tegenzin, die voortkomt uit een natuurlijke geaardheid.

Mijn Hollandse taal, wanneer ik schreef, beschouwde ik als een van de echt-Hollandse bijmengsels geëpureerd idioom. Mijn vriend Isaac Israels, die mij eens een mijner gedichten-in-proza vóórlas, zei, nadat hij er zijn instemming mee had betuigd, dat het uit een vreemde taal leek overgezet.

Men vergete hierbij niet, dat de echte Hollander ook in een min of meer vreemde verhouding staat tegenover het Vlaams, dat hem ouderwets aandoet, zelfs enigszins komiek, zoals hij de toiletten van zijn overgrootmoeder zou beschouwen. Men moet daarvoor het echte Vlaams horen, zoals dat in de afgelegen stadjes en dorpen van Vlaanderen nog wordt gesproken. Toch is de Hollander van de familie van de Vlaming, al is hij dan ook een neef, en verschilt de Duitse ziel meer van de Hollandse, dan de Hollandse van de Vlaamse.

Toch is er, naar ik meen, een weg, waarop hij, die denkt in

597. Bedoeld is de beschouwing ‘Over Sara Burgerhart’, in De Nieuwe Gids, november 1913; herdrukt in Litteraire overwegingen, a.w., p. 93-101.

[p. 352]

het Hollands, zich van te grote familiariteit daarmee kan onthouden. Er is mogelijkheid in zijn gevoel het Hollands te zuiveren, zoals hij een steen van de bodem opgenomen zou reinigen van het leem, dat hem aankleeft.

Een Limburgse dame zei mij eens, dat zij de Hollandse dichters niet goed kon lezen, omdat zij voor haar allen iets laag-bij-de-gronds hadden. Dat was vóór de komst van Perk, Kloos en Gorter, die naar ik meen, voor een groot deel het gezuiverd Hollands geluid hebben. Dit is niet in tegenspraak met mijn vroeger geuite bewering, dat Gorter sommige geluiden van Van Deyssel heeft overgenomen;^598. dat zijn de geluiden bij deze laatste, die het gezuiverde Hollands bevatten.

Maar zij, de dichters en proza-schrijvers, die het Hollands-Hollands hebben geschreven, zijn zeker niet daarom de minderen. Daartoe behoren onder andere Bredero, Vondel, Wolff en Deken, Hildebrand... zij zijn niet inferieur, maar zij zijn alleen anders.

Bij mij komt er nog iets anders bij: ik meen, dat door de Hollandse taal, door het Hollandse geluid, niet die hoogte der gedachte, niet die opvatting der sensatie kunnen worden bereikt, welke door het Franse of Duitse geluid wel kunnen worden bemachtigd. In het diepst van mijn zelfbewustzijn, wanneer het stijgt naar de spits, is het mij alsof ik die niet met het Hollands kan bereiken. Wanneer ik in die taal wil blijven, moet ik mij in het brede vermeien, in het voor de hand liggende.

Dit op mijzelf experimenterende, is het mij, wanneer ik na een uitstekend Hollands gedicht of betoog, een uitstekend Frans of Duits gedicht of betoog lees, of mijn wezen zich ruimer kan ontplooien. Ik vind in een in het Frans of Duits gestelde bladzijde meer de voldoening, die een volkomen en scherpe menselijke gedachte geeft. Ik heb mij wel eens afgevraagd of een dergelijke reden niet de oorzaak kon zijn, dat onze literatuur niet in Europa die consideratie heeft gehad, welke aan andere is ten deel gevallen. De kwaliteit van het Hollandse sentiment wordt niet genoten door niet-Hollanders.

Ook de wijsbegeerte in het Hollands gewaad dunkt mij veel nutteloze plooien te hebben, waar zij in de strakkere lijnen van

598. In het weekblad De Amsterdammer van 1 januari 1900 had Erens Herman Gorter ‘eerder eene voortzetting op Van Deyssel dan een eigen oorspronkelijk talent’ genoemd. Van Deyssel reageerde daarop in het nummer van 15 januari met ‘Een klein verzet’; herdrukt in de Zesde bundel Verzamelde Opstellen, Amsterdam, 1901, p. 3-6.

[p. 353]

het Frans of het Duits tot een beter doorgronden van het wezen der dingen zou zijn gekomen. Ik weet wel, dat dit niet de mening is van Bolland, die juist het Hollands als bijzonder geschikt voor de expressie der wijsgerige gedachte acht. Maar deze filosoof was een Hollander en het is een grote vraag of hij werkelijk de intensiteit van het Frans of het Duits ooit heeft begrepen.

Er ligt in de Hollandse taal iets dat is afgestompt, dat zijn spits heeft verloren, waardoor het aan hem, die haar als voertuig van zijn gedachten gebruikt, een hopeloos afzien berokkent van diepere doordringendheid. Daarom is het goed zelfs de onuitgesproken of niet-neergeschreven gedachten, wanneer zij in het Hollands tot uiting moeten komen, te laten verlichten door Frans of Duits. Het is geen bloot zoeken naar populariteit in grotere landen, dat Hollandse geleerden ertoe heeft gebracht in het Frans, Duits of Engels te schrijven. Zij vonden, naar mijn mening, in die talen een betere expressiviteit. Zij konden zich daar beter van bedienen als mannen der wetenschap, gebruikend de taal der wetenschap, dan dichters of prozaschrijvers, die sterker op de taal van het eigen land zijn aangewezen. Die moeten zich houden aan het idioom, waarin zij zijn opgevoed of waaraan zij door lange jaren vertrouwd zijn geraakt. Zo was Jean Moréas, die hoewel Griek van geboorte en in Griekenland zijn eerste opvoeding ontvangen hebbende, door zijn lang verblijf te Parijs geheel gefranciseerd geworden.

Niettemin moet een Hollands bellettrist in het Hollands blijven schrijven, want in een vreemde taal zal hij toch nooit die voortreffelijkheid kunnen bereiken, welke hij in zijn eigen idioom kan bemachtigen. De grootste schrijvers hebben alleen in hun eigen taal de schoonheid bereikt.

Door mijn gedeeltelijke Frans-Duitse opvoeding stond ik, wat de literaire produktie betreft, voor grote moeilijkheden en alleen door mijn langjarig verblijf in Holland en het contact met de oer-Hollandse elementen, heb ik mij de taal voldoende kunnen toeëigenen. Mijn wezen en mijn neiging heb ik niettemin zo veel mogelijk vrijgehouden. Het gebied van de taal heb ik bemachtigd, al moest ik mij van sommige schuilhoeken

[p. 354]

verre houden. Ik was nu eenmaal Limburger en ik moest mijn individualiteit bewaren. De oer-nationale kwaliteiten van een auteur zijn niet noodzakelijk tot het voortbrengen van schoonheid in zijn taal. Zij kunnen een zekere saveur aan die schoonheid geven, iets, dat naar de bodem riekt, maar dit voordeel kan ook weer een nadeel worden bij het zich ontvouwen van een meer universele schoonheid. Daarom heeft de Limburger, die in mijn positie is of was, met zware moeilijkheden te kampen. Er is bij hem meer strijd nodig in zijn innerlijk en hij maakt meer weifeling door bij het kristalliseren en zuiveren van zijn gedachte, bij het uiten van zijn klanken, dan een schrijver van een meer homogene nationaliteit.

Het is voor mij steeds een wrange vraag geweest: ‘Indien ik in het Frans of Duits had kunnen schrijven, zou ik dan mogelijk iets mooiers en beters hebben gemaakt?’ Zij is niet te beantwoorden. Ik geloof niet, dat een ander Nederlands literator in dit, ik moet zeggen treurig, geval is geweest. Geen Hollander en waarschijnlijk weinig buitenlanders hebben deze oppressie gekend; wellicht enkelen, evenals ik stammend uit een grensland, waar verschillende volken en culturen elkaar raken. Toen ik in Oostburg woonde, had ik aanraking met verschillende Belgische en ook soms Franse artiesten, die voor kortere of langere tijd in de pittoreske kleine huisjes van St. Anna ter Muiden en de omgeving daarvan kwamen wonen. Zo hoorde ik van hen, dat Emile Verhaeren iets van de verscheurdheid heeft gekend, die mij heeft gepijnigd. Hij heeft het Franse element gekozen en er zich ingewerkt; als Belg was hem dat mogelijk. Toch moet het andere een onrust in zijn wezen hebben wakker gehouden. Later heb ik in dit verband ook Rilke horen noemen. Het is zeker dat de man, geboren op de scheiding der culturen, een element van onrust en verdeeldheid in zijn wezen omdraagt, dat hem zal kwellen tot het einde van zijn leven.

Ik heb beproefd zo veel mogelijk aan de moeilijkheid te ontsnappen door mij in te werken in het Hollands idioom en ik meen dat, door het levend organisme der Hollandse omgeving, ik mij intiemer heb geassimileerd dan zij die in vroegere tijd voor hun imaginatiewerk of voor hun betogen de

[p. 355]

Latijnse taal hebben gebruikt. Indien ik slechts die graad van intensiteit voor mijn produktie had bereikt, zou deze ontoereikend zijn geweest om mij een plaats in de Nederlandse literatuur te doen innemen.

Mijn persoonlijkheid zie ik als een bewijs van de macht der politiek, die het klaar heeft gekregen een vreemd element in haar wezen te assimileren. Mijn Nederlanderschap heeft geen onverschillige gevolgen voor mij gehad, en ik geloof dat ik, gevangen in de knel der Nederlandse wetten, die de oorzaak ervan waren, dat ik naar Leiden en Amsterdam moest gaan, mij meer en beter het Hollands idioom heb toegeëigend dan indien ik uit vrije wil, als een vreemdeling, mij in Holland had gevestigd en daar was gebleven.

Zonder mijn rol in de nieuwere Hollandse literatuur te willen opblazen tot grote belangrijkheid, geloof ik, dat ik zeer veel ideeën en beschouwingen heb aangebracht, die in het literatuurmagazijn zonder bepaalde aanduiding van herkomst een plaats hebben gevonden, ideeën, die anderen tot betoog hebben verwerkt en die weer aan anderen de weg hebben gewezen. Dat was nu eenmaal de rol, die met mijn persoonlijkheid strookte. Ik was een stille zaaier. Ik was niet de man der onmiddellijke actie, maar beschouwde mij als de stuurman, somtijds als de inblazer van nieuwere gedachtengroepen. Meer heb ik, geloof ik, in stilte gewerkt dan in het openbaar en steeds heb ik gevoeld in de literatuur de occulte macht van het ware voor te hebben.

Zo heb ik dan ook in de eerste drie jaren van De Nieuwe Gids slechts bij uitzondering gepubliceerd. Daarbij kwam nog, dat ik mij gedurende die jaren met mijn juridische examenstudies moest bezighouden, die mij niet tot produktie prikkelden. Ik uitte mijn gedachten over literatuur alleen in de omgang met de kennissen. Had ik ze toen opgeschreven en gepubliceerd, dan zou ik mij het verwijt hebben gemaakt, dat ik datgene niet liet vóórgaan, dat toch moest vóórgaan. Ik bedoel hiermee mijn juridische studie en het noodzakelijk behalen van de titel van Meester in de Rechten. Mijn moeder kon en moest dat van mij verlangen. Ik zou mijzelf van een zekere oneerlijkheid

[p. 356]

hebben beschuldigd, indien ik dikwijls als schrijver was opgetreden. Zo legde ik mij voortdurend de dwang op van ‘tot hiertoe en niet verder’.

Mijn intieme vrienden bemerkten iets van die innerlijke strijd en daarom vroeg Witsen mij eens: ‘François, je hebt een neiging om jezelf te kwellen. Zeg mij eens of daarvan niet je katholicisme de oorzaak kan zijn?’

Wij hebben daar toen samen verder over gepraat en ik moest toegeven, dat het katholicisme de mens drijft zich soms vrijwillig te ontzeggen, wat hij kan bezitten of genieten; dat een katholiek van jongs af vertrouwd wordt gemaakt met het afstand-doen, met de ‘Entsagung’, met dat wat in het katholieke spraakgebruik wordt genoemd ‘zich versterven’; dat dit principe tot op zekere hoogte deel uitmaakt van een katholieke opvoeding en dat de daardoor ontstane mentaliteit mij waarschijnlijk wel had beïnvloed. Toch moest ik bekennen, dat ik het zelf-kwellende ‘niet verder’ dikwijls toepaste, waar het niet nodig, ja misschien verkeerd was, waardoor ik mijzelf, buiten alle religieuze motieven om, onnodig heb gepijnigd.

Zo verliet ik soms de kring, wanneer de stemming hoog was gestegen, de gesprekken gloeiden, het samenzijn een genot was. Ik stond op en brak het bezoek af bij een vriend, wanneer de gedachten mild vloeiden tussen ons en wij als een goede gebeurtenis die momenten doorleefden. Ik wendde mij af van een vrouw, wier gevoel ik wist naar mij uit te gaan.

Later heb ik mij afgevraagd waarom zó mijn zielehouding was geweest. Was angst de diepste grond daarvan? Durfde ik mij niet geheel overgeven? Er was steeds in mij iets, dat mij toeriep: voorzichtig, voorzichtig; - iets dat de heerschappij niet wilde laten schieten. Hoogmoed was dat niet, dat meen ik te weten.

In Limburg wordt rusten, zich-laten-gaan, ‘zich vieren’ genoemd. Het is daar een algemeen gebruikte uitdrukking. Nu herinner ik mij, dat toen ik nog jong was en op een dag wandelde door de Grote Hei, de oude scheper, met wie ik dikwijls bleef staan praten, mij scherp aankeek en zei: ‘Heer, ich gleuf, dat ir uch meer mot vieren.’ Zijn woorden gaven mij een schrik.

[p. 357]

Hij had mijn gedachte uitgesproken, zonder dat ik kon begrijpen, hoe hij daartoe was gekomen. Hij bracht zijn dagen door met zijn schapen in de Grote Hei, waar hij zelden een mens ontmoette. Was zijn blik verhelderd door de innerlijke rust der eenzaamheid? Ik heb de scheper en de schrik, die hij in mij wakker riep, nooit vergeten.

Had ik mij meer moeten laten gaan? Had ik mij meer moeten vieren? Had ik uit het moment moeten nemen, wat het mij bood? Had ik mij moeten overgeven, spontaan, in argeloosheid? Zou mijn leven dan rijker zijn geworden, zou ik hoger zijn gestegen, zou ik meer hebben bereikt? Ik weet het niet. Wel meen ik, dat ik gelukkiger zou zijn geweest, wanneer mijn innerlijk bewegen niet die plooi had aangenomen, dat dan mijn leven eenvoudiger zou zijn geweest en rijker aan genot van allerlei aard. Maar misschien kon ik niet anders. Hier komt het woord van Augustinus mij in de gedachte: ‘Want ook als niemand weet, wat is in de mens, dan de geest des mensen alleen, die in hem is, toch is er iets in de mens, wat zelfs niet weet de geest des mensen, die in hem is.’

Ik sta nu aan de rand van het land der duisternis, waarvan het boek Job spreekt. Ik heb willen verhalen van wat mij is overkomen en terugzien naar het verre verleden, naar de tijd, waaruit weinigen nog in leven zijn, tenzij zij toen kinderen waren en werden geleid door een oudere generatie. Een verleden, dat zich iedere dag meer verwijdert uit de ogen en de oren der herinnering en in een wazige verte blijft hangen, als een stip nog even heen en weer schommelend aan de horizont, alvorens te verdrinken in de duistere schoot der vergetelheid, zoals gebeurd is met de woorden en daden van zovelen, die voor ons leefden.

Zo sta ik dan bijna alleen in een berg van dorre bladeren, die de wervelstorm der herinnering optilt nu, en weer eens even doet warrelen rondom mij heen.^599.

Als een van de weinig overblijvenden van mijn generatie sta ik alleen te staren op de misschien onbelangrijke evenementen, die ik beleefde. Ik wilde er tenminste nog iets van ontrukken

599. In een vroegere versie dan de cahier-versie werd hierachter geschrapt: ‘Wie is er nog in den lande die als ik de hand heeft mogen drukken van Clemenceau, Victor Hugo? En toch, ben ik er meer door? Nee, toeval, toeval! Geen eigen verdienste.’

[p. 358]

aan de duisternis, waarin zij bijna geheel zijn verzonken. Belangrijk! Belangrijk! een ijdel woord misschien. Is er een vaste maat van belangrijkheid?

Ik weet niet of anderen zullen worden getroffen door dat wat mij aandeed en in beroering bracht. Dat hangt af van ieders eigenaardige structuur.

Elk mens is gehuld in de sfeer zijner persoonlijkheid, die hem onzichtbaar omstraalt. Is de persoonlijkheid de ziel, omgeven door het lichaam, dat haar eigen is, dat van haar is doordrenkt, waarmee zij een twee-eenheid vormt? Is deze de persoonlijkheid? Maar zij is niet vast, zij is niet gestold, zij is een vlottende ster, zij is een nébuleuse. Met de jaren, ja met de dagen verandert de mens en tot vastheid zal hij eerst komen na dit leven op aarde. Dan zal ook de verscheurdheid ophouden en zal hij klaar schouwen in de raadselachtige diepte van het eigen wezen. En weer denkend aan Augustinus zeg ik met hem: ‘En wat kan er in mij verborgen zijn, o Heer, voor wiens ogen blootligt de afgrond van het menselijk geweten, ook al wilde ik U niet bekennen?’

Laat het dus uit zijn met het wroeten in eigen ziel, met het willen begrijpen en toch niet kunnen, met de gestadige zelfpijniging. Ik word gekend door de Vader en dat is mij ten slotte genoeg. Ik heb mij aan Hem overgegeven; ik heb Hem vergiffenis gevraagd voor mijn dwalingen en gedankt voor het weinige goed, dat ik deed; want dat deed ik door Hem.

Mijn hoop is op ‘de zevende dag, die is zonder avond... op de Sabbath van het eeuwige leven.’