Vervlogen jaren

Frederik van Eeden

Van Eeden was de, bij het beschaafde publiek, meest geziene medewerker van De Nieuwe Gids. Ook in de studentenwereld was hij populair en hij is praeses geweest van het Amsterdamsch studenten-corps. Reeds vóór de oprichting van De Nieuwe Gids had hij verschillende gedichten gepubliceerd in De Spectator en Nederland; in dien tijd herinner ik mij Roodhuizen in een café zijn lof als dichter te hebben hooren verkondigen. De latere politicus zeide het met groote overtuiging, alsof hij voor zichzelf een ontdekking had gemaakt; het is mij bijgebleven, omdat hij overigens in de literatuur weinig onderscheidingsvermogen had.

Vóór '85 had v. Eeden reeds een aantal kleine comedies

[p. 121]

geschreven, o.a. ‘De student thuis’ en ‘Het Sonnet’, die groot succes hadden in den Stadsschouwburg.

‘De student thuis’ werd op één avond opgevoerd met ‘Nina Blond’ van Piet Brooshooft, die ook de schrijver was van de ‘Dissolving Views’. Deze geestige student in de Rechten, die eenige jaren te Leiden had gestudeerd, ging naar Parijs om daar zijn doctoraal in te werken. Hij deed dit om ongestoord te zijn en verder om Parijs als aangename omgeving te hebben. Hij woonde er op een mansarde en een zijner Leidsche vrienden vertelde mij, dat hij er zelf op uit moest om petroleum voor zijn lamp te halen, waarvoor hij al die trappen op en af moest gaan. Dat moet dien Leidschen student wel heel erg zijn voorgekomen, want het was een groot verschil met het Leidsche leven in dien tijd, waarin de student, behalve dat hij door zijn zoogenaamde ‘ploerterij’ werd bediend, zich ook nog een oppasser moest aanschaffen, die 50 ct. of meer in de week verdiende. Men was niet goed gezien in het studentencorps, wanneer men het buiten een oppasser wilde stellen. Tegenwoordig zullen de studenten wel wijzer zijn geworden.

Brooshooft keerde terug naar Holland en promoveerde als Mr. in de Rechten. Daarna ging hij naar Java, werd hoofdredacteur van de Soerabajaasche Courant en als dusdanig werd hij een persoonlijkheid van aanzien in Indië. Zijn ‘Dissolving Views’ was bestemd om het studentenleven van zijn tijd weer te geven, maar het had niet de waarde van Kneppelhout's ‘Klikspaan’ en op het oogenblik is het geheel vergeten, evenals zijn ander literair werk. Toch was hij een geestig auteur en zijn Nina Blond is een mal comedietje, dat een schaterlach deed opgaan van de stalles tot het schellinkje. Daar dit stuk toevallig op één avond werd gegeven met de Student Thuis van v. Eeden, heb ik hier dezen schrijver willen memoreeren; in de officieele geschiedenissen der Nederlandsche literatuur wordt hij niet vermeld.

In zijn beste werk is v. Eeden geestig en hij is de man der Hollandsche ironie van de goede soort; het boertige is niet zijn zaak, maar wel het fijn humoristische. In deze kleine comedies heeft hij gelegd den grappigen, gemoedelijken, stiekumen, scherpen Hollandschen humor. Daarin is hij op zijn best, getrouw aan zijn eigen natuur, zonder de geringste aanstellerij, zuiver en spontaan. Daar borrelt de geest van het Hollandsche ras, niet grof, niet zwaar, maar fijn, teer en prettig, nooit flauw, nooit verwaterd. Daar is de echte bron van zijn originaliteit. Ook zijn ‘Grassprietjes’ ademen denzelfden geest; deze kleine satyren zijn uniek in hun bevallige

[p. 122]

scherpte. Al missen zij de omvattende diepte van Piet Paaltjes, zij bezitten een echt Hollandschen humor en als voorbeelden van een eigenaardig genre verdienen zij in onze letterkunde te blijven voortleven. Deze humor is zoo door en door Hollandsch, dat hij in een vertaling geheel te loor zou gaan.

Ook in de Kleine Johannes vindt men talrijke sporen van deze qualiteiten. Dit is Van Eeden's meest populaire boek geworden, door de verschillende generaties, die na hem zijn gekomen, nog gekend en geprezen. Het is door sommigen als de voornaamste uiting van de Nieuwe Gids beschouwd, maar heeft heden veel van zijn beteekenis verloren.

Het ware voor v. Eedens talent wellicht beter geweest, wanneer hij zich binnen de grenzen van zijn eerste werk had gehouden; toen hij daar buiten ging en meende een ander terrein te moeten opzoeken, begon hij te vervagen en zijn werk verloor aan scherpte en duidelijke omlijning.

Nadat hij zijn medische studies had volbracht, ging hij naar Nancy om zich bij dr. Liébault op de hoogte te stellen van suggestie en hypnose. In dien tijd maakte hij daar door mijn bemiddeling kennis met Maurice Barrès, die in Nancy verbleef om er zijn candidatuur van Boulangistisch afgevaardigde voor te bereiden. Nadat v. Eeden zich in Bussum had gevestigd, schreef hij een brochure over suggestie, die ik op zijn verzoek voor hem in het Duitsch vertaalde. Zij is verschenen in Schorer's Familienblatt, een nu verdwenen Duitsch geïllustreerd weekblad. Schorer was Haarlemmer van afkomst en woonde in Berlijn.

In het geheel genomen is het oeuvre van v. Eeden respectabel; hij is een onzer goede schrijvers. Dat is de globale appreciatie, maar iets moet mij hierbij van het hart en dat is: ik ben nooit graag naar zijn werk teruggekeerd. Het eenmaal gelezene lokte mij nooit tot herlezen. Dat is misschien persoonlijk en ik wensch dan ook alleen persoonlijke indrukken te geven. Met eigenlijke afgebakende kritiek houd ik mij in deze herinneringen liefst niet op.

Uitgebreid en groot is de lijst zijner latere producten, werk achtenswaardig en hooggeschat, maar verbleekend in den loop der jaren. Met één woord: Deze latere scheppingen zijn literatuur, wel goede literatuur, maar literatuur. Of zij even lang zullen blijven leven en gloeien als die eerste fonkeling, zal de toekomst moeten leeren. Maar wat wij nu reeds weten is, dat wanneer de literaire bewegingen dezer tijden zullen tot rust zijn gekomen en wanneer in de diepte der vergetelheid zal zijn verzonken, alles wat de kiem niet bevatte om

[p. 123]

lang te blijven voortleven, zullen bij de weinige producten der schoone letteren in onzen tijd, die dan nog bovendrijven, deze kleine comedies zijn.

Frederik v. Eeden was een eigenaardige, zeer gecompliceerde natuur. Hij had iets afstootends in zijn karakter. Hier is niet bedoeld afstooten in den gewonen zin, ik zou ook kunnen zeggen ‘afwerend’. Er lag voor hem een stille kracht in dat bijna onmerkbare afstooten; waarschijnlijk beschouwde hij dat als een soort kracht. Nu ik dóórdenk over zijn wezen, moet ik zeggen, dat hem ontbrak de breede zich-weg-gevende manier; dat hij altijd zichzelf bleef bezitten. Hij was geen onbevangen artiest en miste de simpele overgave van de artiestenziel. Een zeker plezier, dat hij ondervond bij dit afstooten, een haast onmerkbaar leedvermaak, vernietigde bij hem de grootheid van ziel, die hij had moeten hebben bij zijn zeer dikwijls goede en edele aspiraties. Dit is o.a. gebleken uit zijn gedrag in 1896 bij de Tideman-episode van de Nieuwe Gids, waarvan men de bijzonderheden kan nalezen in de Literaire Herinneringen van Frank v.d. Goes. Hij liet toen zonder eenige waarschuwing, door het terugtrekken van de aan Verwey gegeven volmacht het tijdschrift ten gronde gaan. Hetgeen dezen slag bijzonder hard deed aankomen, was de omstandigheid, dat hij alleen aan den uitgever van zijn terugtrekken kennis gaf en niet aan zijn mederedacteuren.

Hij zeide eens tegen mij: ‘Dit is de grondtrek van mijn karakter: te willen helpen, overal te willen helpen.’

Die karaktertrek had een mooie en goede zijde, maar hij was niet zuiver in hem aanwezig; dikwijls is in werkelijkheid gebleken, dat hij plotseling van gevoelen veranderde. Ook is het overal-willen-helpen op zichzelf niet iets om na te streven. Het kan gemakkelijk in bemoeizucht ontaarden en kan een manier zijn om zich zelf te zoeken. Het kan alleen zuiver worden beoefend door iemand, die het doet uit liefde tot God.

Ik sprak van een bijna onmerkbaar afstooten, dat werd gevoeld in den omgang met v. Eeden. Daardoor ontstond een scheur en over die scheur heen moesten zijn vrienden hem steeds opnieuw de hand reiken, waarbij dan toch een gevoel van onbehaaglijkheid overbleef. Er bestaat bij sommige Katholieken de meening, dat hij om zijn overgang tot het Katholicisme van zijn vroegere vrienden is vervreemd. Dit is geheel onwaar. Die vervreemding was een uitvloeisel van zijn karakter; zij bestond reeds lang vóór dien tijd en is in de meeste gevallen van hemzelf uitgegaan.

Hoewel ik over het algemeen op deze plaats niet op per-

[p. 124]

soonlijkheden wil ingaan, heb ik gemeend hier en daar een uitzondering te moeten maken, omdat sommigen van een later gekomen geslacht, personen en toestanden, die zij niet voldoende konden kennen, verkeerd hebben beoordeeld.

In tegenstelling met sommige meeningen geloof ik, dat v. Eeden's overgang tot het Katholicisme echt was. Door een persoonlijke aanraking heb ik die meening niet kunnen bevestigen, want hoewel ik de eenige Katholiek was van den ouden vriendenkring, heeft hij het vermeden mij in dien tijd te ontmoeten. Toch waren wij nooit gebrouilleerd geweest. Ik geloof, dat mocht er in zijn bekeering ooit een bijmotief zijn geweest, uit zijn Katholicisme in de practijk van het zieleleven langzamerhand alle vreemde mengsels zijn verdwenen. Het is duidelijk gebleken, dat hij licht en vrede had gevonden. Had ik vroeger persoonlijk met hem daarover kunnen spreken, dan zou ik waarschijnlijk zijn mentaliteit van toen hebben kunnen doorgronden.

Zoo herinner ik mij, dat ik in 1904 in Parijs Toorop ontmoette, die daar het portret schilderde van den ex-president Steijn van den Oranje Vrijstaat. Toen wij samen in een concert zaten in de Rue de Tournon, zei de schilder opeens tegen wij: ‘Zeg, Erens, ik ben ook Katholiek’.

Dat was voor mij een verrassing, want ik voelde het als een oprechte bekentenis. Niets kan opwegen tegen de evidentie van een persoonlijke uiting.