Vervlogen jaren

Van Deyssel's ‘Over Literatuur’

Later zakte de bewondering voor Netscher en in '86 gaf Van Deyssel een brochure uit, gericht tegen den auteur van ‘Herfst in het woud’, onder den titel ‘,Over Literatuur’. Na het stuk, waarin hij zijn streven uitte om de Hollandsche literatuur heel hoog te verheffen, was het zijn bedoeling met dit geschrift een harden slag te doen, een geluid aan te heffen, dat met macht zou weerklinken. Het was een daad, zooals er tot dien dag nog niet in de nieuwe Hollandsche literatuur was verricht. Een paar maanden vóór het verschijnen las Van Deyssel mij de brochure geheel voor, terwijl wij een kopje thee dronken in de stilte van zijn kamer in zijn ouderlijk huis. Toen zij in druk was verschenen en ik een exemplaar van hem ontving over de post op mijn kamer te Amsterdam, ging ik dadelijk naar het telegraafbureau en zond hem een telegram van dank en felicitatie naar den N.Z. Voorburgwal. Aan Netschers reputatie als schrijver heeft de aanval geen kwaad gedaan; zijn bekendheid is er eerder door gestegen.

Van al wat Van Deyssel heeft geschreven, heeft de brochure ‘Over Literatuur’ wellicht het meeste opzien verwekt. De toon, daarin aangeslagen, was een zeer luide en voor het eerst sedert Multatuli werd in de Nederlandsche literatuur op dien toon gesproken, maar toch berustte zij op een misverstand. Hij had Netscher aan zijn werk kunnen laten, omdat deze toch van Zola's grondbeginselen uitging en dus een medestrijder was van Van Deyssel zelf. Netscher was volgens mij naturalist van temperament en zag hoofdzakelijk den uiterlijken kant der dingen. Van Deyssel meende, dat hij zelf ook naturalist was, doch toen hij zijn werk langzamerhand publiceerde, bleek meer en meer, dat zijn visie van die van Zola en de naturalisten verschilde. Ik kan hierop nu niet verder ingaan. In ieder geval is die vergissing van zijn kant aan de nieuwe Nederlandsche literatuur ten goede gekomen, doordat zij hem die magistrale brochure heeft doen schrijven.

Kloos verscheen in die dagen op een avond bij Van Deyssel op zijn kamer. Hij kwam binnen met eenige plechtigheid en zeide niets anders dan: ‘Karel, ik bied je het mederedacteurschap aan van De Nieuwe Gids’.

Daarop antwoordde Van Deyssel: ‘Willem, ik moet bedanken, ik wil vrij blijven’.

[p. 109]

Kloos zei hierop niets meer, maakte een buiging tot afscheid en ging weg met dezelfde langzame plechtigheid, waarmede hij was gekomen. Beiden hadden samen nog geen twintig woorden gesproken.

‘Over Literatuur’ is later in een van Van Deyssels bundels opgenomen, maar niet geheel zooals het is uitgekomen. De oorspronkelijke brochure is in hoofdstukken verdeeld, waarvan de ‘stemmingskleuren’ bij ieder hoofdstuk zijn aangegeven. Dit aangeven van de kleuren der stemming mag wel iets zeer origineels heeten en is slechts door een uiterst subtiele aanvoeling in den geest te verwerkelijken. Bij de opneming van de brochure in den bundel heeft de auteur deze stemmingskleuren weggelaten. De reden daarvan is moeilijk uit te maken; men kan hier alleen gissen. Mogelijk heeft de auteur op lateren leeftijd die subtiele aanvoeling van de kleuren niet meer gehad, mogelijk ook vond hij ze niet geheel juist. Er staat in de inhoudsopgave der brochure:

Inleiding: licht-paars.

Herinnering en toelichting: bruin-geel.

Specificeerende analyse met enkele polemische tinten: lichtgrijs, groen-grijs, bruin-grijs, zwart-grijs.

Niet analyseerende polemische karakteristiek: licht-groen, licht-geel.

Verder worden nog verschillende afdeelingen gekarakteriseerd met: licht-groen, licht-geel; grijs-zwart; donker-rood, zwaar-zilver; licht-zwart, licht-rood; blauw-zwart; rood-goud; zilver-goud, goud-goud; zilver-wit, goud-wit; donker-groen; donker-geel.

Bij de ‘Charakteristiek van 's Heeren Netscher's verdienste’ wordt licht-grijs, blauw-grijs genoteerd; bij het Afscheid licht-rose en bij den Epiloog licht-purper.

De opgave van deze stemmingskleuren maken de brochure, die uit den boekhandel is verdwenen, tot een zeer gewild object voor Nederlandsche bibliofielen. Zij is in den eersten bundel opgenomen; het is het bekende stuk, waarin voorkomt: ‘Ik houd van het proza’.