Suggesties. Critieken, invallen en verbeeldingen

[p. 76]

Litteraire essenties.

Ook bekende waarheden verkeeren niet in stilstand, maar zij zijn voortdurend onderhevig aan de veranderende invloeden der omgeving. Er is geen stilstand, in niets, en alle stilstand van gedachte is slechts hypothese, waarmee de mensch werkt om tot een bevrediging te komen. Wij worden vooruit geschoven, of wij willen of niet.

Waardeering van litteraire schoonheid is voortspruitend uit momenteele indrukken. Wij kunnen niet anders dan oordeelen naar de indrukken, die wij ondergaan op een zeker moment. Doch om een onbevangene, onafhankelijke en daardoor zuivere appreciatie te krijgen, moeten wij ons op een standpunt plaatsen, waar wij door zoo weinig mogelijk dingen van buiten worden gestoord. En daardoor kom ik tot de bewering, dat wij bij het aanduiden der waarden van een litterair werk ons op een zekeren afstand in den tijd daarvan moeten bevinden. Om een product te overzien, moeten wij gaan staan, zoodat wij het van alle kanten kunnen beschouwen en daarvoor moet het tot het verleden behooren.

Doch nu is de vraag: Hoe groot moet dat verleden zijn? Hoe ver moet het zich uitstrekken in den voorbijgeganen tijd? Dat moet ieder voor zich zelf beslissen. Hij moet aanvoelen de plaats, die hij moet kiezen om tot een vast standpunt te komen.

Daarom is critiek over tijdgenooten en dichtbij staanden onderhevig aan onzuivere beweringen en leidt zij vaak bij den lezer tot verkeerde inzichten. Werken uit een ver verleden, zooals die der Grieken en Romeinen, zijn niet in hun geheel door menschen van den tegenwoordigen tijd aan te voelen, omdat de fijne nuances voor ons daarbij verloren gaan.

Het is duidelijk, dat wij bij werken van heden door allerlei invloeden worden bestemd. Een critiek van

[p. 77]

werken uit het al te verre verleden en ook van die van den huidigen dag is gevaarlijk, wanneer er een beslissend oordeel moet worden gegeven.

Over tijdgenooten bestaan slechts zeer weinig zuivere critieken. De afkeuring en de lof overschrijden dikwijls de grenzen. Zoo vinden wij bij Sainte-Beuve soms partijdige uitingen, die niet op waarheid berusten en men mag zeggen, dat zijn beweringen over de 16e, 17e en 18e eeuw meer te vertrouwen zijn dan die over de 19e.

Een goede afstand voor ons om een werk te beoordeelen, zou ik willen noemen de tijd van Flaubert, Maupassant, Huysmans. Daarbij bestaat kans om tot een bevoegd oordeel te komen. Die periode is niet te ver af en niet te dicht bij.

Een product van litteratuur is inhaerent aan den tijd, waarin het is ontstaan. Iedere volgende generatie voelt anders dan de vorige. Wanneer dus een generatie heeft afgedaan in het oog van de volgende, dan moet deze laatste, om tot de juiste waardeering der vorige te komen, nauwkeurig de verdorde takken opzoeken en de bloeiende waarden nagaan.

De banden die de stukken van het essentieele aan elkaar houden, zijn van den tijd. Alleen de banden. Iedere generatie rijgt aaneen op een andere wijze. Daarom verbleekt een werk steeds eenigszins, wanneer het bij een volgende terecht komt. Sommige critici beoordeelen een product alleen naar de banden, die de details aan elkaar houden. Wanneer die niet zijn de zelfde, die zij gebruiken, veroordeelen zij een werk. Dit is kortzichtigheid, want ten slotte komt alles aan op het vinden van het preciese en karakteristieke deel. Dit te vinden is hier hoofdzaak.

Men moet bij een beoordeeling ook ieder product stellen in den tijd, waarin het is ontstaan. Dat is moeilijker voor de onmiddellijk daarna komende generatie,

[p. 78]

dan voor de daarop volgende. De onmiddellijke opvolger staat er nog te dicht bij om zijn juiste standplaats te kiezen en hij zal grootere moeilijkheid hebben om zich een juist oordeel te vormen dan die na hem komen.

Waarheden hebben voor iedere generatie hunne eigen belangrijkheid. Waardoor dit komt weten wij niet. Waarheden in consideratie in het begin der 19de eeuw slaan niet altijd in met de zelfde kracht in de 20ste. Dat is nu eenmaal de geest des tijds, die zich vestigt op dit of op dat in bepaalde dagen en jaren. Niemand kan zich daaraan onttrekken.

Het is belangwekkend om van een zelfde werk de opeenvolgende vertalingen in den loop der tijden na te gaan. Zoo van de Ilias of van de Odyssee. De inhoud der feiten, de details blijven de zelfde, maar welk een verschil in het aaneen rijgen, in het vormen van de snoeren der woorden!

Men ziet dan Homerus onder het stof der op elkaar volgende tijden.

Wij zijn tegenwoordig te veel verzot op het te-wetenkomen van particuliere levensbizonderheden van beroemde mannen, op het kennen van hun levenswijze en vooral van hun zwakheden. Men vestige beter de aandacht niet op den persoon maar op de werken. Honderden levensbizonderheden kunnen in belangrijkheid niet tegen het werk zelf opwegen. Het werk zelf is misschien de eenige vorm, waarin het geestesleven van een auteur zich openbaart.

Iemand die een stuk litteratuur maakt en daarin legt een symboliek, zoodat het gebeuren in het drama of in het verhaal tegelijk iets anders moet uitdrukken, heeft in de meeste gevallen een dood ding gemaakt. Zulk een

[p. 79]

werk is niet uit de onbewustheid geboren. Het is niet opgeweld van zelf om zijns zelfs wil.

Om bewondering te kunnen gevoelen, echte blijvende bewondering, moet de lezer bij den auteur een zekere hoeveelheid onbewustheid bespeuren. Is er symboliek, dan moet deze niet zijn vooropgezet, maar zij moet harmonisch uit de conceptie voortkomen, volkomen natuurlijk uit de onbewuste schepping.

Daarom zullen de werken ontstaan om en door een gewilde symboliek in den loop der tijden geen stand houden.

In de litteraire kunst is de Vondst alles. Gij moet den lezer verwonderen, verrassen. De aandoening, het sarcasme, de ironie, de passie, als zij op zich zelf staan, zijn niets. De Vondst met hen vereenigd is voortreffelijk.

De Vondst op zich zelf is reeds veel en kan het zaad der schoonheid worden genoemd. Door de Vondst is Sainte-Beuve groot in de critiek en is Victor Hugo groot in de poëzie.

Wat is de Vondst? Zij is de ontdekking. Zij is het innerlijk gevoel van het verrassende, dat uit het bewustzijn komt van iets nieuws te hebben gevonden, iets dat men te voren niet kende. Uit die ontdekking komt dan de bevrediging van iets te hebben bereikt.

Het is de Vondst, die maakt, dat een stuk proza of poëzie waard is om te worden gelezen. Zoo was er in een hoofdartikel van Rochefort in den Intransigeant steeds één Vondst.

Er zijn momenteele gedachte-flikkeringen, die moeten worden opgevat als iets dat ver weg is, waar men niet te gretig naar moet grijpen, maar dat er toch is, zooals een bliksemstraal, die maar één of een halve seconde duurt.

Bij het lezen van werkelijk superieure stukken litte-

[p. 80]

ratuur ontstaan beschouwingen, die zich onwillekeurig bij een onderzoeker laten gelden, of liever gezegd opkomen, want laten gelden doen zij zich juist niet. Het zijn er van die welke vervluchtigen, wanneer men ze denkt vast te houden.

Zij zijn er geweest, dat is zeker. Waarom zijn zij in het ijle verdwenen? Is het omdat zij innerlijk niet samen hangen met den gedachtegang of is het uit pure zwakheid van den denker?

Een beoordeelaar of lezer kan op zulke momenten zijn oordeel stop zetten. Hij kan de waarde van het gedicht of het proza-brok niet meer als iets zelfstandigs beschouwen, maar hij kan uit de verte de kosmische werkingen der geheele natuur gade slaan en zich volkomen laten gaan op de onverbiddelijke wetten, die de aarde en hare bewoners beheerschen.

De beoordeelaar treedt dan volkomen in zich zelven terug, vernietigt voor dat moment zijn eigen denkvermogen, maar laat de verschillende bewegingen der schepselen op zich inwerken. Ik zal niet zeggen, dat deze methode van indrukken ontvangen altijd de juiste is. Zij kan slechts in bepaalde gevallen worden aangewend, want de beoordeelaar zal meestal het vruchtbaarst op de eigen denk-individualiteit moeten steunen, om tot de waarheid te komen. Hij moet zich zelf dan als een veroveraar beschouwen op een terrein, waarover hij heer en meester wordt.

Wanneer ik b.v. ga redeneeren over de voortreffelijkheid van Homerus en Virgilius, kom ik er niet door de bloote individueele beoordeeling, door het in scherpe werking brengen van mijn denkvermogen. Want als ik ga redeneeren, dan zijn er momenten, waarop ik aan Virgilius de voorkeur zou kunnen geven, zooals Dante heeft gedaan, doch in mijn onderbewustzijn is een waarschuwende stem, die mij toeroept een anderen weg te nemen om tot de waarheid te komen.

[p. 81]

Ik moet dan aan mijn eigen redeneering het stilzwijgen opleggen en de gebeurtenissen bij Homerus verhaald, invoegen in het algemeene wereldgebeuren.

Wanneer ik dan bij het aan den geest voorbij trekken der Homerische feiten één en hetzelfde tempo kan waarnemen, als bij den gang der dingen in de groote natuur, dan ben ik wel verplicht te besluiten, dat hier heeft plaats gehad een evolutie volgens van mij onafhankelijke wetten.

En moet ik dan niet aan deze feiten recht laten wedervaren? Steunen zij niet op het stabiele en waren die andere niet een product der fantasie, die geen duurzame vastlegging konden bereiken, die geen vruchtbaar bestaan konden vormen?

Bij ons allen komen ideeën op, die als vallende sterren zijn en die wij niet kunnen omvatten in hun geheel. Mogen wij ze niet noteeren? Heeft een ander het recht iemand ter verantwoording te roepen, omdat hij een idee niet tot haar grondslagen heeft uitgewerkt?

Wij kunnen den dichter van de Ilias wegcijferen en bij het overdenken van zijn schepping alleen de natuur in haar algemeene werking aanschouwen. Virgilius treedt als een individueele, in-zich-zelf-gekeerde zanger op. Homerus schijnt boven zich zelf te zijn uitgerezen en ik vermoed, dat daarin één grond van zijn voortreffelijkheid ligt.

Zooals ik echter reeds zeide, moet deze wijze van litteraire aanvoeling, waarbij het intellect op een zekere manier wordt stopgezet, met groote omzichtigheid en alleen bij superieure werken worden aangewend.

1930.