Bazen knuppels knechten. IJohannes Hendrijckos (1791-1866). Een dagloner in Wijnandsrade

Dec. 1822 Geboorte en dood

Liefde, geboorte en dood huizen in dezelfde bedstee. Kinderen worden er verwekt en geboren. Veel van hen zien ternauwernood het levenslicht, zij sterven kort na hun eerste schrei.

De mensen zijn vertrouwd met de dood, maar hun leed is er niet minder om. Zij hebben er geen vrede mee, wanneer de kerkklok telkens opnieuw weer klaagt om een dode.

Om de twee jaar, prompt nadat Leineke met zogen heeft opgehouden, meldt zich een kind. En als dat kind kort na de geboorte sterft, meldt zich het volgende zoveel eerder. Leineke berust daarin: zo is dat nu eenmaal.... vrouwen moeten altijd beschikbaar zijn.... kinderen baren.... leven geven....

Kuëbke, haar oudste, is nu zes jaar. Haar tweede zou naar zijn vader IJoannes Hendrijckos heten. Waarom zij dat zo gewild had kon zij zelf niet zeggen, maar zij had erop gestaan. Het kind stierf nog dezelfde dag waarop het geboren werd. Zoveel tranen, ook omdat het juist een Drieksjke was!

In februari 1820 werd weer een kind geboren, een jongen, opnieuw een IJoannes Hendrijckos. Hij bleef in leven. En nu, ruim twee jaar na dát Drieksjke, verwacht zij weer een kind.

Op een donkere december-dag zit zij dromend in het haardvuur te staren. Haar handen gaan over de gespannen welving van haar buik.... daar voelt zij het zacht golvend bewegen. Het kan een kerstkind worden.... maar zij wil graag een meisje.... een dochter aan wie zij haar kerkboek kan doorgeven.....

Weer voelt zij het kind en als Kuëbke en Drieksjke aan haar rokken komen hangen, bevangt haar een ontroering zoals alleen

[p. 203]

maar moeders kennen.... Stil voor zichzelf bidt zij het ‘Gebedt voor een bevruchte Vrouwe’, dat zij al lang van buiten kent. Op hoeveel van haar huwelijksdagen heeft zij het niet gebeden!

‘Oh, Moeder Gods Maria, die onsen Salighmaeker Jesum Christum, ontfangen ende gebaert hebt: ick arme sondaresse bidde U ootmoedelijck, wilt mij deze genaede verwerven, dat de ontfangene vrucht mijns lichaams naer geluckige geboorte, het H. Sacrament des Doopsels ontfange, ende ick nevens de Selve, nae dese wereldtsche ellende, tot aanschouwinge van het Goddelijck aenschijn, bij U, ende alle U uytverkorenen geselschap moge geraecken. Amen.’

Angst en oop, onzekerheid en vertrouwen verwarren haar telkens als zij het bidt. De kinderen kunnen haar toch zeker niet missen in ‘dese wereldtsche ellende’.

De jongens dringen aan, zij móét wat spelen, zij heeft nog even de tijd voordat zij het vee moet gaan verzorgen. Leineke legt de citer op tafel. Zij zingt een lied en begeleidt het met tokkelende muziek. Een Duits lied, dat de schemer-donkere keuken vult met onzegbare weemoed.

Die week voor kerstmis staat alles koud en grauw in de druilerige regen. Tot het laatst blijft Leineke bezig in keuken en stallen. Helein, die ‘mem’ genoemd wordt sinds zij grootmoeder is, let op de kinderen. Driek werkt op de Bongerd, dagen achtereen dorsen van 's morgens vroeg tot 's avonds laat.

Vandaag wil het maar niet licht worden. De schuurpoort staat wagenwijd open en nog is het donker daarbinnen. Als de dorsers nieuwe schoven op de dorsvloer gooien, zien alleen de rondflemende katten de muizen en grijpen ze met uitschietende klauwen.

De drieslag van de vlegels klinkt ver over de eenzaamheid rondom de hoeve. Als de dorsers het graan keren met klompevoet en vlegelsteel, is er gepraat en gelach.

Servais Vincken en Ulri Degens, de dorsgezellen van Driek, zullen getuigen zijn bij de aangifte van het kind. Dat is afgesproken en....:

‘Mit twiëe dröpkes bèste neet van oos aaf!’ Zij zullen morgenvroeg om zeven uur even langs komen, dan horen zij wel hoe het ermee staat. Driek moet maar zorgen, dat zij met een meisje op stap kunnen! Hij heeft toch al twee jongens en Ulri zou ein-

[p. 204]

delijk wel eens met een vrouw voor de burgemeester willen staan! Maar één ding is zeker: als het weer een jongen wordt, dan is Leineke thuis de baas, want bazige vrouwen krijgen alleen maar jongens!

Driek kan met dat alles maar moeilijk lachen.

Na het werk trekt hij de breedgerande hoed diep over het hoofd en gaat door de regen naar huis. Daar is nog niets aan de hand. Helein heeft de karnemelkse pap klaar en Leineke brengt de jongens naar bed. Zij slapen in het kamertje bij ‘mem’, Kuëbke in de baktrog en Drieksjke in een bedkistje.

Driek en Leineke gaan zelf ook vroeg naar bed. Zij legt zijn hand op haar buik:

‘Veul ins, wat ei drök sjraveleirke. Dat zaal waal weer eine jong weirde!’

Diep in de nacht beginnen de weeën. Zij wil Driek niet wekken, hij was zo moe. Rustig afwachten maar, het is niet haar eerste bevalling.

Maar dan breekt plotseling het water, zij raakt haast in paniek. Driek moet hals over kop naar de buren. Zij hoort de poortklink van Kleintjes hard en ongeduldig slaan.

Alles gaat nu vlug. Helein is al bij haar en stelt haar gerust. De buurvrouwen komen en brengen alles in gereedheid. Driek draagt de kinderen naar Kleintjes, slapend hangen ze over zijn schouder. Op de nieuwe strozak kruipen zij als nestdiertjes tegen elkaar en slapen verder.

Het huis aan de Putweg staat ineens vol leven en licht in de nacht. De vrouwen zijn druk in de weer bij haardvuur en bedstee. Driek moet maar verdwijnen, naar het kamertje van ‘mem’ of naar de zolder.... Bij zo'n geboorte is geen manskerel nodig, triomferen de vrouwen.

Leineke had hem wel graag bij zich gehad, maar zij wil zich niet tegen de vrouwen verzetten. Hij wacht en luistert, machteloos, in het donkere kamertje. Haar gekreun snijdt door zijn eigen vlees. Hij probeert te bidden, maar zijn gedachten zijn bij haar. Het duurt lang daarbinnen.... geschuifel en gefluister van vrouwen.... en telkens dat kermend gekreun.... en dan weer wachten. Die onzekerheid is het allerergste. Eindelijk.... zijn moeder. Hij moet onmiddellijk vrouw Dresen halen, het zal wel een zware bevalling worden. Maar de oude vrouw heeft ook geholpen bij Kuëbke! En toen was toch alles goed gegaan. Hij draaft al door

[p. 205]

het gehucht. Het klotsen van zijn klompen slaat tegen de slapende gevels.

Na een half uur is hij terug samen met de oude vrouw. In het spookachtige licht van twee olielampjes ziet hij Leineke, zij is bleker dan ooit. Bevend zoekt zij hem met haar ogen, zweetdruppels staan op haar voorhoofd. Hulpeloos fluistert zij:

‘Driek, bliëf bie mich, ich bèn bang!’, 'n radeloos smeken. Driek voelt het. Natuurlijk blijft hij bij haar en de vrouwen zeggen er ook niets van. Hij veegt het zweet en de natte haren van haar voorhoofd. Zijn harde eelt-handen strelen zacht over haar wangen en trillende mondhoeken.

Vrouw Dresen geeft aanwijzingen: warm en koud water, een schaar, doeken, een kruikje azijn, touw.... Het wordt een stuitbevalling, een marteling op leven en dood.

Persen.... ja, flink persen en diep zuchten....

Maar Leineke is uitgeput, zij kan niet meer na zoveel uren. De vrouwen drukken op haar buik, duwen het kind met moeite de wereld in.... het is al vroeg in de morgen....

‘Ich huur 'm neet!’ huilt Leineke.

‘Eine jong!’ roepen de vrouwen, terwijl vrouw Dresen het schepseltje als een gestroopt konijn aan een been omhoog houdt en in warm en koud water dompelt. Driek durft niet meer te kijken. Hij ondersteunt Leineke, bloed bonst door zijn hoofd.

Eindelijk het verlossende geschrei! Afgetobd en dankbaar sluit zij de ogen. Driek streelt de verwarde haren uit haar gezicht. De vrouwen zijn druk bezig met het kind. Tenslotte leggen zij dat bundeltje, waarin alleen een verfrommeld snuitje te zien is, naast haar in het bed. Leineke lacht naar het pasgeboren kind, dat haar zoveel deed lijden.

Helein trakteert vrouw Dresen en de buurvrouwen. En alsof zij de borrel geroken hebben, daar zijn Servais en Ulri, de getuigen, ook al. Zij krijgen alvast een ‘dröpke’. Niet meer dan een, want zij moeten de pastoor nog gaan waarschuwen en de peter, Adam Limpens. Driek haalt de meter op, Anna, een zus van Leineke. Het bundeltje wordt in een deken gepakt. Het is nog nacht-donker als zij langs het kerkpad naar Wijnandsrade gaan. Anna wil het kind graag dragen. Driek houdt de stallantaarn voor haar omhoog; in de lichtvlek kan zij zien waar zij loopt.

Als zij in Wijnandsrade komen zijn de getuigen er al en om zeven uur precies staan zij allemaal voor de burgemeester in een

[p. 206]

kille kamer, schaars verlicht met een bollampje.

Het bundeltje wordt uit de deken genomen en voor de burgemeester op tafel gelegd. Het is een kind van het mannelijk geslacht bevestigen de getuigen, die dat zelf ook niet gezien hebben.

Hoe het moet heten! Renerus! De akte wordt voorgelezen. Servais en Ulri kunnen niet schrijven, dat wordt dan ook nog in de akte opgenomen.

Na de burgemeester de pastoor. Die staat al vol ongeduld achter in de kerk te wachten. Hij foetert tegen Anna en Adam, die het ook niet kunnen helpen. Nog voordat Driek met het kind bij hem is, begint hij al met vragen aan peter en meter:

‘Wat vraagt ge van de kerk?’

‘Het geloof!’ mompelt de koster in hun plaats.

‘Wat geeft u het geloof?’

‘Het eeuwig leven!’

En nog voor het kind een beetje uit de doeken is gedaan, prevelt hij al de Latijnse gebeden, blaast en bezweert met geheimzinnige woorden en gebaren. Een tovenaar in het flakkerend kaarslicht: ‘Exi ab eo immunde spiritus....’

Snel - snel - gaat alles achter elkaar, kruisjes op dat kopje, het zout der wijsheid op die lipjes en weer bezweringen, kruistekens, handoplegging, het ‘onze vader’, Latijnse gebeden, speeksel aan neus en oortjes, verzaking aan de duivel, zalving, geloofsbelijdenis en tenslotte de doop met water boven de doopvont.

Anna en Adam houden de doopkaars en het kind vast. Het huilt niet, merkt Driek, het ziet paars van de kou. De pastoor is klaar, de koster krijgt wat geld. Het is allemaal snap-snel afgewerkt, alledaagse sleur, ontluisterd mysterie, ontheiligde wijding.... Maar Driek ergert zich al lang niet meer aan de pastoor.

Buiten blinken de vijvers mysterieus in het schemer-donker van de ochtend. Bij de Putweg staan de kinderen van Kleintjes hen al op te wachten. Zij mogen het ‘kiendje kiëke’. Juist als Driek met peter en meter en de kinderen achter zich aan naar binnen wil gaan, komt vrouw Somers naar buiten: ‘Driek, koom gaw nao binne!’ en aan Adam en Anna met het kind vraagt zij om naar Kleintjes te gaan, daar kunnen de kinderen ook naar het kindje kijken.

Als Driek de keuken binnenkomt slaat 'n weëe lucht hem tegen. Angst bespringt hem als een weerwolf. Eén grote konsternatie:

[p. 207]

zijn moeder huilend bij de schouw, met bloed doordrenkte lappen in een hoek, vrouw Dresen vraagt naar de pastoor.... vlug... en vrouw Kleintjes staat met uitgestrekte armen bij de bedstee luid te roepen: ‘Bloed sta stil door Christus' wil!’ en weer opnieuw: ‘Bloed sta stil...!’ En daar... neen... het mag niet waar zijn.... Leineke.... lijk-bleek, het hoofd omlaag op de strozak zonder kussen.

‘Leineke....!’ Langzaam slaat zij haar ogen op.

‘Driek....,’ haar stem is zwak, ‘'t Is neet good mit mich.... zörg good veur de kinger. Gaef dit kiendje mèr 't kirkbook.... ich....’ Zij doezelt weg, zij is was-bleek.... zij is dood.

Driek grijpt haar hoofd in beide handen: ‘Leineke....!’

Op dat moment komt Anna binnen met het bundeltje in haar arm en Adam achter haar aan. En in de beklemmende stilte van al die verslagen mensen fluistert peter en meter:

‘'t Kiendje is doëd.’

‘'t Kiendje is áúch doëd!’ jammert Helein luid.

Het was al dood, toen het bij Kleintjes uit de deken genomen werd. Neske va Kleintjes had haar handjes op dat gefronseld gezichtje gelegd en gezegd:

‘Dat kiendje haet koud’ en toen zagen ze allemaal dat het dood was.

‘Och wat jaomer.... 't is doëd!’ prevelden de kinderen en Neske was gaan huilen.

Driek is opgesprongen, weet niet wat hij moet, grijpt het bundeltje en drukt het bij Leineke in de bedstee. Dan knapt er iets in hem, alles stort ineen, hij staart in een duister gat.... weer die ontzettende leegte.

Pastoor komt te laat met ‘de teerspijze voor haar laatste reis’. Hij zegent Leineke en prevelt gebeden over haar en het kind. Dan legt hij een hand op de schouder van Driek:

‘Ein mooder die sjtörf es ze nuuj leive geuf, geit reigelrech nao d'n hiëmel,..... Driek hoort het niet. De mensen in de keuken merken, dat pastoor ontroerd is. Een ruwe bolster met een zachte pit, denken zij.

Leineke ligt in het kamertje opgebaard op de tafel met stro. Het bundeltje, Renerus, ligt op haar ingevallen schoot.... zijn moederschoot. Zijn geboorteschrei was het enige dat de wereld ooit van hem hoorde.

[p. 208]

Driek staat aan het hoofdeinde en staart dof voor zich uit.

In de keuken zitten Kuëbke en Drieksjke op de bank achter de tafel. Met grote ogen kijken zij naar alle mensen die binnenkomen.

‘Erm kinger!’ roepen de tantes, als zij die twee daar zien zitten. Dan lopen zij huilend door naar het kamertje, dat zich langzaam vult met zacht gesnik en gekerm, één grote droefenis. De mensen schudden hun hoofd, als zij Driek daar zo roerloos zien staan. Op de tafel, bij het kruis en het wijwater, ligt het kerkboek.

Moeder en kind worden in één kist begraven. De ‘naobersjap’ regelt alles. Driek heeft er part noch deel aan. De woorden van familieleden en vrienden bereiken hem niet. Kerk en pastoor, gebed en zang, graf en kist.... het is één kwade droom.

Als na het begrafenismaal iedereen vertrokken is, zorgt ‘mem’ voor de kinderen en hij voor het vee. 's Avonds, alleen in de bedstee na zoveel jaren, ligt hij in het donker te staren zonder slaap, zonder gedachten.... totdat ineens alles tot hem doordringt en hij uitbarst in een jammerend huilen. Helein hoort het. Zij komt uit haar kamertje en gaat naast hem staan. Zij kan haar tranen niet bedwingen, grijpt zijn hand en zegt:

‘Jong, doe höbs nog twië kinger, dat maogste neet vergeite!’