Bazen knuppels knechten. IJohannes Hendrijckos (1791-1866). Een dagloner in Wijnandsrade

Nov. 1817 De klopjacht

‘God straft de zondige wereld,’ dat is de rode draad die al een tijdlang door de preken loopt. Nu is er vrede, maar het mensdom blijft - wat zeg ik? - het gaat nog meer ontucht bedrijven. Pastoor verkondigt het galmend en heftig gebarend vanaf de preekstoel: de mensen zijn zondiger dan ooit en daarom straft God met miserabel weer, met misoogst, hongersnood, ziekte en dood.

‘Weeee.... de zondige mens!’ Het rolt dreigend door het kerkje. Vooral de altijd-biddende vrouwtjes krimpen ineen. De jongemannen onder het oksaal mompelen wat en lachen. Na de mis staan de vrouwtjes bij elkaar, de ‘kappoesj’ trilt van verontwaardiging op hun spitse kopjes: ja, het is schandalig.... die jeugd van tegenwoordig! Op zomeravonden durf je nog niet meer in het veld te komen.... er wordt gezondigd onder de blote hemel! Pastoor moet 's avonds de meisjes naar huis halen.... ze schamen zich voor niks meer. Na feesten van de jonkheid blijft hij in

[p. 195]

de buurt om verder ziele-onheil te voorkomen. Hoofdschuddend gaan de vrouwtjes uiteen.

Het slechte weer was verleden zomer tegen de oogsttijd begonnen. Het was gaan regenen.... een eindeloos ruisende zomerregen. De maaiers konden met hun zichten maar zo nu en dan even het veld in. Maar het gewas lag platgeslagen en kon moeilijk gemaaid worden. De distels groeiden en bloeiden er groen en paars bovenuit. Er ging veel verloren.

Toen de garven eindelijk in kasten op het veld stonden, was het nog harder en helemaal zonder ophouden gaan regenen.... uitzichtloos.

Tenslotte stonden er alleen nog hopen half verrot stro met groene koppen geschoten graan. Bidprocessies trokken te voet naar Scherpenheuvel en naar Kevelaer.

Die winter moesten veel mensen zich behelpen met wat melk, met wortelen, koolrapen en aardappelen. Dat gaat nog.... maar wat moet je, als je geen melk hebt en geen aardappelen of koolrapen en als je geen geld hebt om ze te kopen? Als je helemaal niks hebt, zoals zoveel gezinnen in Swier.... wat moet je dan beginnen? Kastanjes zoeken in de bossen en eikels en noten. Maar als iedereen die al zoekt? Bedelen... en als je niet genoeg krijgt? Zorgen dat je niet krepeert.... eropuit trekken, gewas uit het veld stelen en als het moet uit de schuren.

De boeren konden die winter nog brood bakken, maar de werklozen en ook sommige dagloners hadden geen graan en ook geen geld om brood te kopen. Tegen kerstmis trokken groepen vermagerde kinderen van elders bedelend langs de huizen.

's Nachts werd ingebroken in de schuren. Grote stukken leem werden met vlechtwerk en al uit de muren gebroken. De aren werden van de garven gesneden en in zakken meegenomen. Nog maar weinig mannen kwamen opdagen voor de nachtwacht. De boeren lieten waakhonden in de schuur slapen.

Driek zat dagenlang zonder werk thuis. Hij timmerde een wiegekist, Leineke vulde een zak met haver-kaf en kleedde de wieg aan.

In die natte zomer, op 16 augustus, kwam hun eerste kind ter wereld. De bevalling verliep moeilijk. Driek had vrouw Dresen moeten halen. Hij was door het dorp gedraafd als een paard en

[p. 196]

had gebeden als pastoor zelf.... wat pastoor?

De vrouwen hadden hem naar buiten gestuurd. En toen het kind er was, gezond en welgeschapen, hadden zij het eerst verzorgd; ingewreven met raapolie, armpjes en beentjes gestrekt, keurig ingewikkeld in de lange luier, handig en snel, alsof zij deeg voor een mik aan het rollen waren.

Het wicht werd bij Leineke in de bedstee gelegd en eerst tóén hadden zij aan hem gedacht. Van angst en spanning had hij niet geweten waar te blijven. Zij moesten hem zoeken. Hij zat in het bakhuis.

Het was een jongen: Jean Jacques in de gemeente-akte, Joannes Jacobus in de kerk en Kuëbke thuis.

Van toen af waren zij met vieren. Vooral Leineke moest goed eten. Melk kregen zij nog steeds bij Kleintjes. Zij mochten niet klagen, als zij zagen hoe anderen in Swier moesten rondkomen en honger leden. Er stierven meer mensen dan anders. Je kon niet zeggen dat ze echt van honger omkwamen, maar.... uitputting, miskramen, vroeggeboorten, koude, bloedarmoede, voedselgebrek en ziekten, het hing allemaal samen. De kinderen groeiden nauwelijks, sommigen schrompelden ineen als oude vrouwtjes.

Na die hongerwinter werd verlangend uitgezien naar het voorjaar, naar jong gras voor het vee dat geen melk meer gaf, en naar nieuwe vruchten.

Maar het voorjaar was droog, ‘knaokedruug’! De koeien, die in de winterstallen al loeiden van de honger, stonden verdwaasd rond te kijken in de kale grijze weilanden. De waterpoelen droogden uit met grillig gebarsten bodem. De dorpsput werd met een zware ketting en een grote ‘kluister’ afgesloten. De mensen kregen niet meer dan een emmer water per dag. Het water voor het kleinvee werd in tonnen uit het nietige beekje geschept. Twee keer per dag moesten de boeren er hun paarden en koeien drenken.

Er was maar weinig hooi en nauwelijks nog melk. Vooral de meimaand was warm, schraal en droog. Het gewas stond er schriel bij, er kwam maar weinig korrel in de aren.

Er moest voortijdig geoogst worden, de opbrengst was gering. Vrouwen en kinderen trokken in groepjes over de stoppelvelden om te ‘seumeren’. 's Nachts werd menige garve gestolen.

[p. 197]

Gelukkig viel de fruitoogst mee. In de boomgaarden lagen hopen appels te geuren op strobedden. Er werd veel stroop gestookt en de mensen bakten appelschijven met wat vet in de pan. Dat ‘baomsjpek’ was een uitkomst.

De grote binnenplaats van hoeve de Velde is vol bedrijvigheid: jachthonden blaffen jankend aan de riemen, waakhonden rukken aan hun kettingen en bassen schor, knechten snijden stokken en binden touwen om hun broekspijpen. Zij grappen met de meiden, die met verhitte hoofden af- en aandraven met drank en etenswaar. De jagers staan bij elkaar. Zij dragen laarzen en op hun hoed steekt een veer. De rentmeester van Genhoës is er ook bij. Het wordt de eerste drijfjacht van het seizoen. Na afloop worden jagers en drijvers op de Vel getrakteerd: erwtensoep met varkenspoot en zoveel bier als ze maar willen. Driek gaat mee als drijver niet om die erwtensoep en dat bier, maar hij krijgt van Cordewener een half vat koren.

Direkt buiten de poort van de afgelegen hoeve verspreiden zich jagers en drijvers in een breed uitwaaierende linie over het veld. Dwars door bieten en koolrapen, door klaver- en stoppelvelden trekken zij naar de Vink. Als zij door de Vinker Gewanden omhoog gaan, ziet Driek een vrouw de koeien tuieren. De wenkende vrouw.... droomt hij....?

Het hele gebeuren heeft iets onwezenlijks: Driek va Leike samen op jacht met Baltus Bieldermans, met de rentmeester en de rijke boeren. Als het niet was om Leineke.... om het koren....

Het eerste dier, een fraaie fazanthaan, wordt geschoten. In de Vinkedel springt vlak voor zijn voeten een haas op, rent juist in het schootsveld van de jagers. Als de schoten vallen buitelt zijn grauwe vacht al over het veld.

Langzaam trekken zij verder langs de Blauwe Steen, door het Hellebroekerveld naar Laarhof met z'n deftige witte poorten en zijn grote moestuin, zijn prachtige in palm geknipte pauwen met brede pronkende staarten.

Er is op hen gerekend voor de middagpauze. In de huiswei staat een lange tafel met banken. Meiden brengen bier voor de mannen en water voor de honden. Er wordt druk gepraat, vooral de rentmeester is veel aan het woord en de anderen luisteren vol respekt. Hij vertelt dat Rolduc een seminarie moet worden, maar dat de Hollanders daartegen zijn en waarom onze streek nu

[p. 198]

Limburg heet. Zo'n rentmeester weet alles. Zijn mooiste verhaal ging over het knuppelen van honden in de broedtijd van het wild.

In Stein aan de Maas - dat was nog voor de Fransen kwamen - had de kasteelheer dat knuppelen verplicht voor het hele jaar. Nou, die Maaskanters verdomden dat vierkant. Het werd een rechtzaak, de heer kreeg natuurlijk gelijk, maar zij verdomden het nog. Er volgden boetes, soms tot honderd gulden en executies van goederen. Toen eerst gingen ze door de knieën. Alleen één Steindenaar niet, die zat nog liever drie weken op water en brood.

‘In deeze hongertiëd neet sjlech!’ zegt iemand van de drijvers en iedereen lacht. De rentmeester kijkt op zijn zak-uurwerk. Hij moet weer naar het kasteel, hij heeft het druk. Twee fazanten en een haas neemt hij mee naar Genhoes.

De jacht gaat verder door het Molenveld en achter Swier. Driek komt even in de verleiding om door de Lange Gats naar huis te gaan, maar.... een half vat koren, dat zijn wel vier broden.

Tegen de avond trekken jagers en drijvers vermoeid achter elkaar langs het Retersbeker-voetpad. Vanaf de Bissebeek gaan zij dan in een breed front omhoog door de weilanden naar een dichte doornhaag, die akkers en grasland scheidt. Hier zit weinig wild en er is al een tijdlang geen schot meer gevallen.

De eerste drijver die bij de haag komt kijkt door een opening in het groen. Dan wenkt hij, druk gebarend om stilte, naar de anderen. Vlug worden de honden aan de lijn gebracht, het zal een klucht patrijzen zijn. Nu kijkt iedereen door de haag het open veld in.

‘Mè noondedjuu....!’ vloekt Cordewener. Daar, op zijn land, zijn kinderen druk in de weer met het trekken van wortelen en koolrapen. Een bedrijvig groepje van ongeveer twaalf kinderen, de kleinsten 'n jaar of zes, de grootsten hooguit twaalf. Verschillende van hen zijn barrevoets. Gehaast rennen ze met handen vol wortelen naar de vier grootste jongens, die zakken dragen. Ze gaan erin op als in een spel.

‘Dat krapuul!’ zegt een van de jagers.

‘Zul v'r ze vange?’ dat is Baltus Bieldermans.

‘Dat dont v'r!’ roepen de anderen en als op afspraak verspreiden zij zich in twee vleugels naar de uiteinden van de haag. In een omtrekkende tangbeweging komen zij tevoorschijn.

[p. 199]

De kinderen hebben geen kans. Een van hen ziet de jagers en schreeuwt. Allemaal tegelijk laten ze hun buit vallen en stuiven uiteen als jonge patrijzen. De groten rennen verder weg door klapperende bietenblaren, maar de honden springen achter hen aan. Lachende jagers, gillende kinderen. Ze lopen de jagers tegemoet, draaien om en rennen tenslotte wild dooreen als jonge konijnen door maaiers samengedreven in het laatste koren.

Een klein meisje, ze kan nauwelijks zes jaar zijn, valt dicht bij Driek languit in het bietenveld. Even is zij niet meer te zien. Dan krabbelt zij luid huilend weer op, een grote oranje veldwortel nog krampachtig in haar handjes. Driek neemt het kind op. Het gilt en spartelt tegen. Hij ziet hoe de anderen tergend langzaam het groepje omsingelen en kan zichzelf wel verwensen. Waar zijn zij mee bezig? Bijna heeft hij meegedaan aan deze beestachtige kinder-klopjacht!

Het kind hangt schokkend te snikken over zijn schouder.

‘Bès mèr sjtil, ich doon dich nieks!’ en zacht klopt zijn hand op haar mager ruggetje. Maar het kind blijft huilen en kruipt als een schuw diertje weg in zijn okselholte.

Hij heeft de groep de rug toegedraaid en gaat terug naar Swier. Als de anderen uit het gezicht verdwenen zijn, houdt hij het kind met beide handen voor zich uit. Geluidloos nasnikkend valt haar hoofdje voorover. Nu herkent hij haar, het is de jongste van de Vildersjtröp.

De kring van drijvers en jagers heeft zich gesloten om dat groepje schamele kinderen, ‘die erm kröppelkes!’ Armzalig staan ze te huilen. De scherpe stoppels hebben hun voeten en benen geschramd. Als de honden, de drijvers en de jagers haast bij hen zijn, schreeuwen de kleinsten: ‘mamma!’

De zakken met veldvruchten liggen her en der verspreid; één zak ligt voor hun voeten. Met gebogen hoofden kijken zij strak naar die ene zak.... hun eten voor de winter.... hun schuldbekentenis. De jagers roepen ‘af’ naar de honden. Een van de drijvers schudt de zak leeg: wortelen en koolrapen.

‘Deeve zeet g'r!’ roept iemand. En 'n ander:

‘Deeve motte gesjtraof weirde!’ En weer iemand:

‘Krapuul zeet g'r!’

Armoedige drijvers en rijke jagers roepen als één stem naar die rillende kinderen. Stil huilend blijven zij opeengedrongen staan. Wat gaat er met hen gebeuren?

[p. 200]

Het idee komt weer van Baltus Bieldermans. Zij zullen de kinderen meenemen naar de Vel, ze daar in een lege runderstal een tijdje vasthouden en zeggen, dat de gendarmes komen. Dan zullen ze verder dat stelen wel uit hun lijf laten.

Driek gaat even met het kleine meisje thuis langs en vertelt aan Leineke en Helein wat er gebeurd is. Zij geven de kleine een beker warme melk. Haar snikken heeft eindelijk opgehouden en als zij haar eigen naam hoort fleurt zij helemaal op. Leineke weet, dat zij ‘Lieske’ heet, zij is de jongste van de Vildersjtröp.

‘Lieske....!’, zij lacht naar Leineke.

Driek draagt haar naar huis.

De Vildersjtröp is de laatste jaren aan de drank geraakt. Zo ineens van vandaag op morgen, zegt zijn vrouw, die het maar niet kan begrijpen. Nu lijden zij ook armoede en honger, vooral sinds haar man ziek is.

Zij vertelt ook, dat hun twee jongens nog niet thuis zijn. Er komt een vrouw binnen; zij zit ook in grote onrust te wachten op haar twee kinderen. Als zij hoort wat er gebeurd is, loopt zij naar buiten en vertelt het aan de buren.

De Vildersjtröp zit met een wit weggetrokken gezicht bij de schouw. Hij wenkt Driek dichterbij en vraagt:

‘Waor auch dei van te Nietese d'r bië?’ En als hij hoort, dat Baltus vooral de jacht op de kinderen inzette, vloekt hij, grijpt Driek vertrouwelijk bij een arm en praat geheimzinnig fluisterend in zijn oor.

Driek kijkt ongelovig en verbleekt.

‘Ich sjweir, dat 't waor is wat ich dich zèk!’ zegt de Vildersjtröp tenslotte met grote ogen van eerlijkheid. Nu fluistert hij Driek nog wat in 'n oor en besluit dan hardop:

‘Zèk 'm dat mèr en doe zuls ziën, dat 't waor is....!’

Samen met drie vrouwen gaat Driek door het donker naar de Vel. Zwijgend en vastberaden lopen zij achter hem aan. De opkomende maan laat hun schaduwen grillig verspringen over de karresporen in de veldweg.

Op de hoeve slaan de honden aan nog voor zij er zijn. Even blijven zij in het donker onder de poort staan. Het helbleke maanlicht valt scherp over een witte muurgevel en een gedeelte van de grote mestvaalt. De kettinghonden gaan tekeer. Door twee ra-

[p. 201]

men valt licht op de binnenplaats, lawaai van stemmen en gierend gelach. Van de kinderen geen spoor.

De deur van het woonhuis zwaait open. Twee mannen komen lallend naar buiten en gaan vanaf de stoep staan pissen in de mestvaalt. Als zij ‘koesjt’ naar de honden roepen, komt Driek met de vrouwen achter zich aan naar voren in het maanlicht.

‘Woë zint de kinger?’ roept hij en het weergalmt tegen de gevels. De twee kijken op, maar rennen dan meteen naar binnen. Luid pratend en lachend komt daarop iedereen naar buiten. Maar als zij Driek zien met dat groepje zwijgende vrouwen, valt er een stilte.

‘Woë zint de kinger?’ vraagt Driek weer. Dan komt Baltus briesend naar voren, blijft wijdbeens voor hem staan en vraagt wat hij godverdomme voor een klootzak is om er vandoor te gaan en wat hij met die kinderen te maken heeft. Zij hebben gestolen, dat heeft iedereen gezien, en daarvoor moeten ze gestraft worden. En als die wijven niet zorgen dat zij van het erf afkomen, worden de honden losgelaten.

‘Dat moste ins riskeere, doe volgevreite verke!’ roept een van de vrouwen en de twee anderen schreeuwen krijsend, dat het een schande is, dat hier wordt gevreten en gezopen terwijl zij kreperen. En ‘honger jeugt de wouef oët d'r bösj!’. Als de een alles en de ander niks heeft, moeten zij zich daar niet over verbazen. Baltus komt dreigend op hen af, maar Driek gaat voor hem staan:

‘Noë moste ins good loëstere Bieldermans,’ rustig, bijna als een bezwering, zegt hij:

‘Bie die kinger zint twië jonge van de Vildersjtröp. En noë mot ich tich van de Vildersjtröp zèkke, dat 't mets van Odekirke gereid likt. Mië neet!’

De woorden blijven hangen binnen de muren van het erf. Met een ruk draait Baltus zich om:

‘Laot ze mèr laope, dat verdomd krapuul.’ Meer weet hij niet te zeggen.

Ineens klinkt er vanuit een stal hulpgeroep van de kinderen:

‘Help.... help!’.... ‘Mammaaa!’.... ‘Hellep....!’

Dwars over de mestvaalt lopen de moeders erheen, 'n Paar drijvers willen erop af, maar Baltus roept in de deur:

‘Laot ze mèr, zoë is 't good geweis.’

[p. 202]

Diezelfde nacht brandt hoeve de Velde tot de grond toe af. Binnen een jaar laat de heer van Genhoes de boerderij geheel in steen weer opbouwen en in een jaartalschrift boven de poort trots vermelden:

IVbente LIbero barone ferDInando
de bongart ImpeLICI e CInere sVrgo.

Die winter sterven veel kinderen.... ook Lieske van de Vildersjtröp....