Bazen knuppels knechten. IJohannes Hendrijckos (1791-1866). Een dagloner in Wijnandsrade

Jan. 1814 De duisternis

Dichte mist hangt met de geur van brandend hout tusen de huizen van Hunnecum. Het is nog donker en het gehucht ontwaakt traag met dwalende lichten in winterstallen en met gedempt gerucht van mensen en vee.

Drie mannen met een dorsvlegel over de schouder malen met hun klompen in modder en grind. De middelste draagt een kaarslantaarn; het licht zwenkt als een wollige ballon in de nevel.

Behalve de boerderijschuur heeft Slangen nog een lemen veldschuur zo groot als een kerk. Ze staat verderop in het gehucht, vrij van de huizen in een boomgaard.

De knechten hangen de lantaarn aan de steile schuurladder; dat mag niet, maar wat ga je beginnen zonder licht? De garven worden op de dorsvloer gegooid, losgemaakt en uitgelegd. En dan klappert het ritmisch slagwerk van de vlegels het gehucht voorgoed tot leven.

Driek zwaait zijn vlegel trefzeker en met kracht. De gladde steel schuift soepel door zijn eeltige hand en het vlegelhout suist

[p. 180]

zacht zoevend omlaag op de volle arenkoppen. De korrels springen naar alle kanten en in de ochtendschemering komen de eerste mussen in de schuurpoort zitten.

Er wordt niet gepraat, alles gebeurt zwijgend en vanzelfsprekend. Zo'n werktuigelijk bewegen laat je gedachten vrij.

Driek en Leineke kunnen eindelijk aan trouwen denken. De Fransen zijn bij Leipzich verslagen. Gisteren kwam nog een groepje haveloze soldaten door Hunnecum op weg naar Maastricht. Een mager paard trok een vierwielige Duitse wagen, waarop twee gewonden lagen. Zij hadden water geput bij Slangen, die wat Frans verstaat. Hij had een praatje met hen gemaakt en begrepen, dat ze op terugtocht naar Frankrijk waren en dat de oorlog wel niet lang meer zou duren. Ook gendarmes zie je niet meer. Er gaan wilde geruchten en er heerst grote verwarring.

Enkele weken geleden moesten veertig paarden en karren naar Heerlen komen om gewonde Franse soldaten naar Maastricht te rijden. Vijf wagens met zwaar gewonden moesten naar een veldlazaret in kasteel Limbricht bij Sittard. Leineke had ze door Heerlen zien trekken. Zij zal 't nooit meer vergeten: die kreunende mannen, wrakstukken met één arm of been, hoofden in verband vol bruine bloedvlekken. Een zacht gekerm hing om de sinistere stinkende stoet. Karrevrachten vol ellende, kanonnenvlees.... van de ‘slagter-keizer!’ Daar had Driek ook bij kunnen liggen! Afkeer, medelijden en dankbaarheid tegelijk deden haar huiveren.

Langs de weg stonden veel mensen, doodstil, alsof een lijkstoet voorbij trok. Je hoorde alleen het gedokker van de karren en dat voortdurende, klagelijke gekreun. Moeders uit de omgeving, die al maanden niets meer van hun jongens gehoord hadden, waren komen kijken. Wie weet, was hij erbij. Maar het waren allemaal Franse soldaten.

Oudere mensen waren bezorgd en voorspelden dat de ellende nu wel weer opnieuw zou beginnen. Er waren vreemde legers op komst en daar was nooit wat goeds van te verwachten.

En nu vertellen marskramers, dat zij al Pruisen en Kozakken gezien hebben in Guliks gebied. Zij zouden optrekken naar Maastricht dat nog in Franse handen is. De Hollanders zouden hier weer terugkomen.... of de Pruisen.... wie zal 't zeggen?

In ieder geval is Driek al twee keer op klaarlichte dag van Hunnecum naar Swier gegaan. Er is heel wat gebeurd sinds de begra-

[p. 181]

fenis van zijn vader.... sinds zijn vlucht voor de gendarmes.

Wijnandsrade was na die begrafenis een zoemend nest vol vragen en geruchten geweest. Wie was de verrader...? Baltus Bieldermans...? Odekerken, de varkenshandelaar, had hem daags voor de begrafenis met twee gendarmes zien praten. En de pastoor.... 'n deserteur helpen, dat is levensgevaarlijk! Zou hij dáárom ontslagen zijn?

Maar het leven draait verder. Al bijna drie jaar werkt Driek nu bij Slangen. Nog geen twee weken was hij er, toen de afspraak werd gemaakt: ‘Zaoterdigaovend mössje blaffe!’

Hij moest met een stallantaarn onder een grote kafmand gaan zitten, midden op de mestvaalt. En dan moest hij fluiten om de mussen naar het licht te lokken. ‘Good blieve fluite!’ gniffelden de meiden. Zij zouden dan samen met de knechts de mussen opjagen uit de bonen en erwten onder de overstekende daken van de binnenplaats.

En Driek maar fluiten, almaar fluiten. Ja, daar kwam al een mus tegen de mand fladderen. Maar ineens, op één en hetzelfde moment, plensden zes emmers water over de kafmand en over Driek. De mand vloog met een ‘noondejuu’ de lucht in en toen wist iedereen dat hij geen Pruis was. Hij schold en sakkerde in onvervalst Wijnandsrader plat. Het gelach werd alleen maar tomelozer. De Pruis was ontmaskerd!

Na dat onthaal van de nieuwe knecht vertelde Slangen de volgende dag aan tafel hoe de zaken ervoor stonden. Er werden duidelijke afspraken gemaakt, hij kon op iedereen vertrouwen. Bovendien had Driek door bemiddeling van de heeroom van Leineke een vervalste Carte de Sûreté gekregen. In geval van nood kon hij die gebruiken.

Hoe het kwam was moeilijk te zeggen, maar Slangen en Driek konden het goed vinden met elkaar. Op een gure dag kort voor Pasen stonden drie arme kinderen verkleumd onder de poort. Toen boer Slangen hen zag, ging hij naar binnen en kwam even later terug met een half brood en drie grote rose suikereieren. Ieder kind kreeg er een en hield het angstvallig in beide handen. ‘Hië, veur iekerein ei paosjei van de pauw!’ had hij gezegd en Driek had de ogen van de kinderen stralend naar de pauwhaan zien kijken, die op dat moment juist door de poort stapte. Zo'n prachtig dier moest wel zo'n prachtige eieren leggen!

Dat gebaar van de oude vrijgezel en die ogen van de kinderen

[p. 182]

zou Driek niet vlug vergeten. Slangen was rijk, maar hij was menselijk gebleven. Wel vond hij er een stil genoegen in om de kasteelheer wat na te bootsen. Hij was een van de eersten die duiven ging houden, iets wat boeren vroeger niet mochten. Ook een pauw zag je alleen in parken van kastelen.

Het is zaterdag. Na het dorsen in de grote schuur gaat Driek naar Swier tot maandagmorgen. Adam zal vanavond de paarden verzorgen.

Stank van stalmest en gier hangt met de mist als een modderige brei tussen de huizen. Alles is grauw-grijs en in de namiddag is het al vroeg donker. Met zijn mispelaren stok volgt Driek het karrespoor in de veldweg naar het Sjteiveshuuske: een schim tastend voortschuivend door modder, vochtigheid en duisternis. Een vale dichte sluier omhult en verstikt alles.... een onheilspellende stilte, een komplete leegte.... onwezenlijk als een droom. Zijn stok stoot tenslotte tegen een dikke steen, een traptrede van het Sjteiveshuuske. Hier begint de holle weg, nu kan hij niet meer het veld in dwalen. Later bemerkt hij aan het knarsen van grind, dat hij bij de eerste huizen van Wijnandsrade komt. Een hond rammelt aan zijn ketting en begint zacht te janken. Ter hoogte van Emonts schreeuwen varkens die nog gevoerd moeten worden. Even verder moet hij rechts omlaag. Daar is een vlek licht, het herberg-raam van Bilke Sjteins. De deur zwaait open, het licht slaat met het gebrom van stemmen tegen de mist. Bijna botst Driek tegen een man die juist naar buiten komt, de baardige Lommele Joean.

‘Joean!’

‘Wei bèste? Ich zeen dich neet!’

‘Driek.... Driek van Leike ziëliger!’

Lachend slaat de deserteur zijn helper op de schouder. Neen, hij hoeft hem niet meer in zijn karretje te rijden....!

Zij hebben elkaar al die jaren niet meer gezien. Hun druk gepraat klinkt luid over de verborgen vijvers.

Achter Gepannes slaan zij het kerkweggetje in naar Swier. Het knarsen van de karrewielen, hun praten en lachen vult de kleine ruimte om hen heen.

Ineens houdt Joean het wagentje in. Riep daar iemand of hoorden zij hun eigen stemmen onder die geluiddempende stolp? Zij luisteren gespannen. Nu horen zij het heel duidelijk: ‘Help....

[p. 183]

help:.... help!’ en nog een stem daartussendoor. Wat gebeurt daar? Iemand heeft hulp nodig. Het geroep verplaatst zich verder weg, iemand wordt achtervolgd.... er zijn meer stemmen.

‘Koom mit,’ zegt Driek. Zij laten het karretje achter op de veldweg en verdwijnen, ieder met een hand aan de mispelaar van Driek, in de donkere wei. Het blijft stil....

‘Halloo.... halloo....!’ roepen stemmen. Zijn zij dat? Doodse stilte.... helse duisternis. Dan weer onheilspellend angstig die stem: ‘Help.... help!’, overslaand in een afgrijselijk geschreeuw, dat gesmoord uitsterft.

Het karretje blijft lang daar staan. Eindelijk komen Driek en Joean als tastende blinden aan een stok uit de wei, huiverend, bleek en zwijgend. Dat angst-geschreeuw, die beklemming in de helse duisternis....

Een heel eind van het karretje vandaan komen zij op het kerkpad. Dwalend door die grote donkere wei hebben zij ieder begrip van plaats en tijd verloren. Geen maan, geen ster, geen zuchtje wind, geen gerucht van mens of dier, geen lucht van rook of mest of wat dan ook kon iets van richting verraden.

Als zij van de wegberm op de veldweg stappen, horen zij vloeken bij het karretje. Iemand moet er in het donker tegenop gelopen zijn. Kordate stappen komen in hun richting.

‘Gooien aovend’ mompelen zij naar een grote donkere figuur, die zwijgend voorbijgaat.

‘Höb geer neemes gehuurd?’ vraagt Driek. De man blijft staan, draait dan om en komt recht naar hen toe.

‘Nein, ich höb nieks gehuurd....,’ het is Baltus Bieldermans, Driek herkent meteen zijn stem:

‘Ich bèn allein teinge dat hoddels-kärke aagelaope, verdomme. Mèr ich kin uch waal, alletwië!’

Dat klinkt bijna dreigend. Hij stapt weer verder richting Wijnandsrade. Zij vervolgen ook hun weg. In Swier slaat Driek linksaf naar Gerards en Joean neemt de veldweg naar Weustenrade, die hij kent met zijn ogen dicht als het moet.

De volgende dag, 's zondags na de hoogmis, hoort Driek dat de varkenshandelaar Odekerken die nacht niet thuisgekomen is. Zijn twee jongste kinderen waren 's morgens vroeg huilend van het Waalhuis naar Swier gekomen, waar ze nu bij Rietrae zijn. Driek huivert. Er is geen twijfel mogelijk: het moet Odekerken geweest zijn die zo geschreeuwd heeft.

[p. 184]

In de loop van de ochtend trekt de mist op, er zit vorst in de lucht. Mannen uit Swier gaan zoeken in de weilanden en beemden achter Gepannes en nog verder in de ‘Lange Weyde’ en aan de Molenweg tot het Waalhuis toe.

Niets, geen spoor van Odekerken.

De burgemeester wordt gewaarschuwd en het kantongerecht in Oirsbeek. Nu er geen Franse gendarmes meer zijn, komen twee hulpgendarmes voor het onderzoek naar Wijnandsrade.

De meeste inlichtingen krijgen zij bij Bilke Sjteins. Daar was Odekerken voor het laatst gezien op die zaterdagavond, toen hij er een paar glazen gedronken had. Ja, hij had veel geld bij zich..... Wie er nog meer geweest waren? Allemaal mensen uit het dorp en... och ja.... ‘d'r lommele-kriëmer oët Geweustrao’...., die was kort na Odekerken weggegaan.... en een tijd later was Baltus Bieldermans nog binnengekomen,.... die had veel gedronken die avond.

Twee dagen later worden Driek en Joean gearresteerd en op Genhoes gevangen gezet. Een verklaring van Baltus had de doorslag gegeven. Bovendien bleek, dat Lommele Joean vroeger wegens moord terecht had gestaan. Het motief moet geld geweest zijn.... Die marskramer wist dat Odekerken veel geld bij zich had. En had die Driek va Leike geen trouwplannen?

Vorst en sneeuw hebben intussen elk spoor uitgewist. Het verhoor komt moeizaam op gang. De verklaringen van Joean worden betwijfeld. Driek ligt met hoge koorts en spreekt wartaal. Men begint zich af te vragen of er wel sprake is van moord, ofschoon zowel Baltus als de verdachten verklaren geschreeuw en hulpgeroep gehoord te hebben. Maar zolang er geen dode is, is er geen moord.... Zouden vreemde soldaten hem meegenomen hebben.... Kozakken misschien...?

Wezenloos ligt Driek in een vochtige kelder en staart naar het weven van een spin voor het getraliede raampje. Wat is met hem gebeurd?..... Wakker geschrokken uit een diepe slaap zonder besef van plaats en tijd.... paniek.... leven en het niet meer weten.... er zijn en er tóch niet zijn.... één grote leegte.

Zijn hoofd is een droge diepe put vol duisternis. Hij weet niets meer, voelt niets meer, hoort en ziet niets meer, één diepe duisternis.

IJlkoorts jaagt wild door zijn duizelend hoofd: hij rent rond met

[p. 185]

een stok, zijn mispelaar. Hij zwaait ermee.... krakend raakt hij een schreeuwende gestalte, die kreunend voor zijn voeten valt.... het konijn, dat hij met één slag achter de oren moest dood-knuppelen.... de misslag.... en dat zacht kermende dier, dat met slepende achterpoten over de stal vloer kruipt.... vreselijk.... doden. Een mens doodgeslagen.... de schedel ingeslagen.... moordenaar. Mensen brullen om hem heen. Waanzinnige angst bespringt hem.... vluchten.... weg uit de duisternis.... met Leineke naar het licht....

Na drie dagen wordt hij, en ook Joean, weer vrijgelaten. Nog wekenlang ligt hij ziek thuis. Geen werk, geen loon, armoede. Leineke komt geregeld helpen, maar zij kan niet alleen komen, want 's avonds trekt vreemd ruitervolk door het dorp.

Langzaam herstelt hij. De buren brengen melk, mik en vlees. Zelfs arme mensen uit Swier brengen soms wat. Het meest verbaasd is Driek over de Vildersjtröp, die een wild konijn brengt, gestroopt, schoongemaakt en wel. ‘Daste gauw beiter wuusj, Driek, en daste alles kons vergeite,’ had hij gezegd.

De Vildersjtröp is een klein tanig mannetje van om en om de veertig. Waarom hij zo genoemd wordt weet eigenlijk niemand. Omdat zijn vader vilder was en vroeger met bokkerijders en strop te maken had? Omdat hij zelf zo'n echte stroper is en overal stroppen uitzet? Hij is in ieder geval een vrije vogel, die vindt dat alle dieren in veld en bos van iedereen zijn en dat werken alleen goed is voor wie ervan houdt. Hij leeft met zijn gezin van de ene dag in de andere, maar zorgt ervoor dat zijn vrouw en drie kinderen geen honger lijden.

Helein is wat verlegen met zijn bezoek en met het konijn. Maar als zij ziet hoe vriendelijk hij voor Driek is, heeft zij er toch vrede mee.

Half februari kan Driek weer naar buiten. De angstige dwanggedachten, die als ongedierte onder zijn schedel kropen, zijn verdwenen. Hij snuift de pittige vrieslucht en geniet van sneeuw en licht.... licht na die lange duisternis.