Bazen knuppels knechten. IJohannes Hendrijckos (1791-1866). Een dagloner in Wijnandsrade

Jan. 1811 De begrafenis

Leike is dood. Om tien uur in de avond van 11 januari is hij gestorven. De buren waren juist even weg en toen, alleen met Helein en Marie, nam hij afscheid, zo rustig alsof hij even naar het bakhuis ging. Hij leefde op vertrouwde voet met de dood, hij had bijna vriendschap met hem gesloten.

Adam Limpens en buurman Balthasar Somers gaan de volgende ochtend zijn dood aangeven. Zij verklaren, dat Leonardus Erens, oud eenenzestig jaar, van beroep landbouwer, zoon van Henri Erens en van Anna Meyers, te Swier-Wijnandsrade is overleden in huis nr. 56.

Alleen Balthasar kan schrijven en ondertekent de akte. Maar alletwee zijn zij er trots op, dat zij Leike als boer en niet als dagloner vereeuwigd hebben. Een laatste hulde: liever kleine baas dan grote knecht!

Na de burgemeester de pastoor. De begrafenis zal op 14 januari om half tien plaatsvinden. Vervolgens moeten zij nog het ‘liëkbraet’ ophalen bij de koster. Balthasar wil nu wel eens weten, wat dat Latijn onder die witte doodskop betekent: ‘hodie mihi, cras tibi’. De koster kijkt eerst gewichtig, maar zegt dan lachend, dat hij het ook maar van de pastoor heeft: ‘Huuj ich, mörrege dich!’

En dan begint hij aan Adam en Balthasar omstandig uit te leggen, dat ‘hij’ niemand overslaat en dat het voor ons - zoals we hier staan - even zeker is, dat ‘hij’ komt als voor Leike. Dat ze wel eens zeggen: ‘dei ruukt nao de sjöp!’, als iemand met de dood onder de leden loopt, maar dat we allemaal al een beetje naar de schop ruiken.....

[p. 162]

‘Eine prakkezant, dei koster!’ zegt Balthasar als ze buiten komen. Adam legt de plank over z'n schouder en zegt lachend: ‘Huuj ich, mörrege dich!’

Terug in Swier zetten zij het lijkbord tegen het sterfhuis. Of dat nu weer mag van de Fransen? Niemand weet 't. Sinds Napoleon is er al zoveel veranderd. Ook zonder lijkbord weten alle mensen van Swier het al lang: ‘Leike Eires is doëd.’

Vrouw Dresen, die helpt bij geboorte en dood, heeft hem al afgelegd. De buren spreiden een schoof zuiver stro uit op de grote tafel in het kamertje. Behoedzaam dragen zij Leike op beide armen en leggen hem voorzichtig op het stro. Mooi in zijn goeie donkere pak op dat zonnig gele stro. Het kruisje van de schouw en een glas wijwater met een palmtakje staan op een hoek van de tafel. Het dode keuterboertje op het dode stro. Hij heeft het zelf nog gedorst, springende korrels vol leven eruit geslagen. Nu is hij zelf dood....

Het wordt een grote drukte bij Helein, die zelf verslagen bij de schouw zit. Zij heeft geen tijd om aan haar eenzaamheid te denken, ook al neemt de ‘naobersjap’ haar alle werk uit handen. Zij hoeft maar te zeggen wat nodig is en het komt, wat er gedaan moet worden en het gebeurt. Maar met haar gedachten moet zij er toch bij zijn.

De buren brengen meel, boter en melk voor het bakken. Adam gaat de familie langs. Kleintjes en Somers gaan het graf delven, de grond is gelukkig niet bevroren.

De volgende morgen wordt gebakken. Kleintjes stookt de oven in het bakhuis, waar Leike - ook al is hij dood - aanwezig is in alle dingen die de sporen van zijn handen dragen, door eelt gepolijste handgrepen.

Buurvrouwen helpen met poetsen, met bakken, met water putten, met alles. 's Nachts komen hun mannen bij Leike waken. Op de begrafenisdag is alles goed geregeld. De naaste buren dragen de kist op hun schouder, Helein met Marie en Leineke lopen erachter, dan alle vrouwen en vervolgens Adam en de mannen. De vrouwen hebben zwarte doeken om het hoofd en de mannen dragen donkere pakken en hoeden. Er zijn veel arme mensen bij op klompen. En iedereen heeft deernis met Driek, die er niet bij kan zijn.

Langzaam trekt de stoet door de mistige morgen omlaag langs

[p. 163]

het Swierder kerkpad. De mensenrij verdwijnt achter een bocht van het weggetje in de nevel..... een kronkelende duizendpoot in het niet......

Op het priesterkoor hangen zwarte draperieën met witte doodskoppen, knoken en palmen. De pastoor draagt een zwart kazuivel. Alles is zwart als een noodlot zonder uitzicht. De kist staat vooraan bij de eerste banken onder een zwarte doek met een wit kruis.

Helein zit geknield dicht bij de kist. Eerst nu dringt het tot haar door, hoe koud en stijf haar Leike daar ligt en hoe alleen zij is. Geluidloos begint zij te huilen. Naast haar prevelen Marie en tant Fien de rozenkrans. Achter hen op de tweede bank bidt Leineke uit haar kerkboek.

Het kerkje is vol mensen, doodgewone mensen: dagloners, kleine boeren, knechten, armen zonder werk en veel vrouwen. De ruimte is vochtig en kil. Uit hun klamme kleren slaat de lucht van stallen en vee.

Levende mensen rondom de dode. De kerk, een tombe om leven en dood, in een boog van graven binnen de vijvers en de nevel. Hemel en aarde vervloeien tot één grijze vijver, waarop het kerkje naar een andere wereld drijft..... een schip vol mensen op weg naar de eeuwigheid van geluk, waarvan zij altijd droomden. De koster zet met enkele koorzangers het ‘requiem’ in: ‘Heer geef hem de eeuwige rust,’ terwijl de pastoor gebogen voor het altaar schuld belijdt. In de bevangen aandacht van dat eerste moment knarst onverwacht de kerkdeur open. Beweging en gemompel onder de mannen achter in de kerk. Driek! Hoe durft hij....? Midden over de kerkgang stappen zijn spijkerschoenen luid op de plavuizen. Aan de mannenkant schuift hij in de eerste bank naast Adam Limpens. Alle ogen zijn op hem gericht. Een zachte kreet.... of riep Leineke: ‘Driek’? Zij heeft de handen voor haar gezicht geslagen.

Konsternatie golft fluisterend door de banken. De dienst gaat verder in een sfeer van huiver en spanning. Het ‘dies irae’ wordt gezongen: ‘O die dag der wraeke, sal 't heelal enen ashoop maecken, so Sybille en David spraecken.’ Leineke leest weer in haar kerkboek, maar haar ogen en gedachten zijn bij Driek. Wat zit zijn haar verward..... zo scherp heeft zij zijn gezicht nog nooit gezien: dat gewelfde voorhoofd, die forse neus en kin.

[p. 164]

Maar.... zij moet bidden....

‘Doed ende leven sullen beven, als dat schepsel sal herleven, om Hem rekenschap te geven.’ Waar moet Leike allemaal rekenschap van geven?

‘'t Sal een dag van tranen wesen, als de mens uit as herrezen, 't oordeel wacht met schuld belaen.’ Leike met schuld beladen.... God in den hemel....

‘Rex tremendae majestatis....,’ vreselijke God van majesteit.... Een siddering gaat door dat zielige hoopje mensen in de kille kerk. Angst.... een tremolo van angst trilt door die arme zielen.... dood.... oordeel.... hel en verdoemenis.

Driek verstaat geen Latijn, maar dat gezang doet hem huiveren. Bidden kan hij niet. Zijn gedachten zijn bij Leike daar in de kist, bij moeder die stil zit te huilen en bij Leineke, die hij vanuit zijn ooghoeken schuin achter zich ziet.

Na de mis zegent pastoor de kist met wijwater, Driek voelt de druppels op zijn gezicht. Een wierook-wolk hangt om de kist en verbindt hem met Leike, Helein, Leineke, Marie en iedereen.

De buren nemen de kist op. ‘In paradisum....’, dat de engelen u naar het paradijs geleiden..... dat een koor van engelen u opneme en gij met Lazarus, weleer een arme, eeuwig rust moogt genieten..... Het gezang sterft uit als de stoet het kerkje verlaat.

De pastoor bidt bij de open groeve, waarin wat water op de bodem staat. Dan neemt hij het processie-kruis van een misdienaar over om daarmee de kist te zegenen. Juist op dat moment kletteren paardehoeven door het dorp. Even later kijken vier gendarmes met vervaarlijke kolbakken vanaf hun paarden over de kerkhofhaag. Het kruis stokt even boven de kist. Gemompel gaat door de mensen om het graf. Leineke grijpt een arm van Driek, die verlamd van schrik blijft staan waar hij staat.... prooi in het oog van zijn vijand.

De gendarmes overleggen samen. Twee rijden naar de kerkhofuitgang aan de kasteelkant en twee naar de uitgang tegenover het kostershuis. Zij binden hun paarden aan een boom en gaan bij de uitgang staan.

Driek..... het gaat om jou! In paniek jagen gedachten door zijn hoofd. Nu is hij verloren.... Kon hij maar bij vader in het graf kruipen.... Zouden ze in de kerk komen zoeken.... in de toren.... de biechtstoel? Waarom niet? Fransen komen overal. En Leine-

[p. 165]

ke....? Zij zal het besterven.

Hij gluurt opzij. Ja, ze kijken naar hém.

De pastoor is bij de laatste gebeden. En als hij tot slot nog een Onze Vader bidt voor ‘diejene onder uns, die het eerst zal sjterben’, denkt Driek, dat alle mensen voor hèm staan te bidden.

....‘maar verlos ons van den kwade.... Amen.’ De pastoor kijkt op en richt zich tot de omstanders: ‘De ganse familie van de gesjtorbene, die dragers en die naobersjap werden gefragt in de kirche zu kommen.’ Rustig gaat hij voor hen uit, ongeveer twintig mensen volgen hem.

In de kerk is hij ineens een en al bedrijvigheid. Een misdienaar komt al uit de sacristie met een oude toog.

‘Hier anziehen!’ kommandeert hij Driek. Aan Helein vraagt hij de zwarte hoofddoek en die slaat hij Driek om z'n kop.

‘So en nun sjnel allemaal naar buiten. Driek gebogen laufen mit Leineke am arm. En du Kleintjes, du musz over de kerkhof spazieren naar de andere ausgang. Und jemand musz op sjtraat sjnel weglaufen. Wir moeten verwirrung bringen. Es gibt kein Driek va Leike, goed versjtanden! Und nun d'r aus und sjnel....!’

Marie en Adam gaan voorop. Achter hen Kleintjes, die gebogen tussen de graven begint te lopen. Een gendarme houdt hem in de gaten en loopt mee langs de heg.

Als een oude vrouw loopt Driek onder die zwarte falie met Leineke aan de arm recht op de andere gendarme af. Zij zijn vlak voor hem, als iemand hen in volle vaart voorbij stuift en de straat op rent: nonk Giel!

‘Kiëk dao!’ roepen de mensen. ‘Halt!’ brult de gendarme en rent hem na. Achter het kostershuis duikt nonk Giel achter een heg. Met een rood hoofd en opgetrokken wenkbrauwen lacht hij, kwasi verlegen en verontschuldigend, naar de gendarme, laat zijn broek zakken en hurkt neer.

‘Dat woërd hoëg tiëd, mesjeu!’ roept hij.

De gendarme terug, de mensen lachen, algehele verwarring. De pastoor staat intussen bij de andere uitgang met de gendarmes te praten: ‘Mais non, mais non!’ Er was geen Jean Henri Errèns in de kerk geweest. Wat hem betreft mogen ze de hele kerk doorzoeken.

Driek en Leineke zijn zelfs voor de kerkgangers buiten onopvallend verdwenen. In het huisje van Marie en Adam bij de holle weg staan zij te trillen op hun benen. Huilend omhelzen zij el-

[p. 166]

kaar, stamelen woorden en weten niet wat te beginnen. Driek blijft maar door het raampje de mistige straat afkijken. Mochten ze hier komen, dan zal hij ervandoor gaan, achterom, het oude bos in.

Intussen nipt Lommele Joean bij Bilke Sjteins aan zijn derde borreltje. Driek was vlak voor het kerkhof-hek uit de handkar gesprongen en de kerk ingeglipt. Na de begrafenis, op een stil moment, zou Joean hem daar weer oppikken en naar de Kempkensweg in Hunnecum brengen. Dat was de afspraak. ‘Verraad’ denkt hij, nu hij buiten de gendarmes en de konsternatie gezien heeft. Dit kan geen toeval zijn. Maar wie kan hem gezien hebben? Hij zal maar eens rustig afwachten. Mochten zij hem wat vragen, hij weet van niets. Rond het middaguur, als de koster geluid heeft en alles rustig is, gaat hij in de kerk kijken. Geen Driek! En tot zijn eigen verbazing kan hij ongestoord met zijn karretje terug naar Weustenrade.

Driek blijft alleen achter in het huis van Marie en Adam. Leineke, Helein, iedereen moet zo vlug mogelijk naar Swier voor het begrafenismaal.

Het huis aan de Putweg is vol geroezemoes van vragende stemmen: ‘Wie haat 'r dat riskeerd?’ ‘Woë haat 'r al dei tiëd gezeite?’ ‘Woë zouw 'r noë zin?’ Maar daarover en over Slangen in Hunnecum krijgt niemand iets te horen.

Midden in dat drukke gepraat en gevraag vallen ineens twee gendarmes de keuken binnen. De stilte om hen heen ebt naar het kamertje.

Er is er een bij die wat gebroken Nederlands spreekt. Twee jongemannen moeten aantonen wie zij zijn, maar ieder van hen heeft voldoende getuigen.

Nonk Giel, bijna vijftig, wil ook als twintigjarige gekontroleerd worden. ‘Doe gek!’ lacht tant Fien. Dan zegt hij tegen de gendarmes: ‘Allons enfants de la patrie....!’, zo op een toon van: allee jongens, maak het niet te gek! Iedereen lacht. Maar dezelfde gendarme voor wie hij na de dienst de broek omlaag trok, heeft hem door.

‘Carte de Sûreté?’ vraagt hij bars. Nonk Giel graait in zijn zakken en triomfantelijk haalt hij zijn kaart tevoorschijn. Het signalement en alles klopt: ‘Citoyen Engelen, meekomen!’ zegt de

[p. 167]

gendarme en ze nemen nonk Giel tussen zich in. Hij probeert nog te lachen, maar verbleekt als ze hem naar buiten brengen. Hij moet de weg wijzen in schuur, stallen, zolder, kelder en bakhuis. Geen Jean Henri Errèns. Na een half uur komt hij terug in de kamer. ‘Die verrèkkelinge!’ gromt hij tegen tant Fien, die zich ongerust begon te maken. Noch aan haar, noch aan iemand anders vertelde hij ooit, dat die twee hem een ongenadig pak rammel met een stuk hout hadden gegeven achter in het bakhuis.

Driek zit maar voor het raam en kijkt de weg af. Marie en Adam zullen nog wel een tijdje in Swier blijven, zo'n begrafenismaal loopt altijd uit. In de namiddag moet hij even naar achteren. Weer terug kijkt hij meteen naar buiten en staat oog in oog met twee gendarmes. Vanaf hun paarden in de holle weg kijken zij omhoog naar het raam.

Als een gesprongen veer schiet hij weg, rent achterom naar buiten de boomgaard in, door een gat in de doornheg, over een open weiland. Als een razende rent hij naar het bos, weer door een heg, door hoge bramen, zijn broek blijft haken, doorns schrammen zijn handen....

Beneden in het bos klinken schoten.... jagers.... Baltus Bieldermans.... Hij duikt weg in dorre beukestruiken en kijkt vanuit de bosrand in de mistige open wei. Vaag, maar angstwekkend hoog en dreigend, staat de schim van een gendarme te paard achter de heg. Hoe die daar zo vlug gekomen is? Heeft hij hem het bos zien inrennen....?

Schoten klinken ver weg bij de Vink, de jagers trekken een andere kant op. De gendarme steekt een arm omhoog en nu komt de tweede naast hem staan. De eerste wijst naar het bos, naar hem.... Dan draven ze omhoog in de richting van het Sjteiveshuuske. Daar kunnen ze het bos intrekken.

Wat nu....? Terug...? Nooit....! Gebogen sluipt hij dieper het bos in. Ineens weet hij waarheen..... de plek waar hij die kermismaandag met Leineke gelegen heeft. De open plek staat nu vol dor gras; aan de rand onder de struiken loopt een greppel. Als een woelrat kruipt hij daarin weg onder het vochtige lover. Hij gaat op zijn rug liggen en trekt nog wat gras en blaren over zijn gezicht.

Niet meer bewegen nu, volkomen roerloos blijven.... Door het

[p. 168]

gras kijkt hij in de mistige hemel. Kraaien cirkelen krijsend rond de kale boomkruinen, precies boven de open plek.... onheilspellende vogels.... boden van de dood... Angstwekkend blijven zij krijsen in de stilte van de mistige namiddag. Vlakbij morrelt een merel met zijn gele snavel in de blaren. Ronde vogeloogjes kijken verbaasd in de angstige ogen van Driek. Hij voelt het bloed kloppen achter zijn ogen.

Dof dreunt de grond. Hoort hij het of voelt hij het....? Paarden.... geen zware boerenpaarden, maar vlugge hoeven van raspaarden. Hij hoort ze duidelijk dravend dichterbij komen. Dan wordt het weer stil.... stapvoets, bijna geruisloos, over de zachte bosweg komen zij dichterbij. Hij hoort het Franse stemgeluid.... het kraken van zadels en tassen. Ze staan nu op het pad dicht hij de open plek. De kraaien zwenken rauw krassend weg. Daar drijft er een zijn paard door de struiken, recht op hem af.... Driek, iedere vezel van zijn lichaam staat strak.... hij trilt niet.... hij is niet bang... alleen gespannen tot het uiterste. Een grasspriet kriebelt op zijn wang en stijf gesloten ogen.... niet kijken.... niet bewegen.... niets doen.... dood zijn.... overleven.

De gendarme laat zijn paard draaien over de ronde open plek. Hoeven stappen vlak langs de greppel, langs zijn hoofd. Driek ruikt de vertrouwde paardenlucht. Hij hoort het dier snuiven en malen op het bit. Hoe lang blijft het daar nog ronddraaien....? Eindelijk trekken zij verder, naar beneden het bos in. Zijn lichaam ontspant, maar tegelijkertijd rammelt de angst door zijn hele lijf. Zijn trillen doet de blaren ritselen. Zweet brandt in zijn geschramde handen. Gedachten tollen door zijn hoofd:.... zo'n mannen in uniformen op briesende paarden zijn vreselijker dan duivels en weerwolven.

Hij moet pissen.... durft nog niet opstaan.... draait voorzichtig op een zij..... voelt het water lauw langs zijn benen lopen.

Hoe lang ligt hij hier nu al? Zijn rug en lendenen staan stijf. Vanmorgen bij Joean heeft hij nog wat brood en spek gegeten, maar hij voelt nog steeds geen honger. Tussen toen en nu ligt een eeuwigheid van angst.

De avond valt, het bos vervaagt langzaam in de dichte nevel. Hij luistert naar de benauwende stilte. Totdat hij bij de holle weg een hond hoort blaffen.

Het is bijna donker als hij voorzichtig opkruipt. Hij rekt z'n stijve lichaam en sluipt over het gras zonder takken te raken. Waar

[p. 169]

moet hij heen...? Bij Slangen in Hunnecum kan hij niet zonder Adam komen. Bij Marie kunnen de gendarmes hem overvallen. Hij zit weer in de struiken van de bosrand en kijkt in de grauwe duisternis. Vaag hoort hij een geluid..... daar loopt iemand....

‘Driek..... Driek.....’ fluistert een stem. Het is Adam; van de buren heeft hij gehoord wat gebeurd is.

Diezelfde nacht nog sluipen zij door de holle Kempkensweg naar Slangen. Daar krijgt Driek een plaats in het hooi boven de paardenstal. Uitgeput valt hij in een slaap vol dromen: het hele dorp draagt de kist met zijn vader, iedereen wil hem dragen. Hoog boven de hoofden drijft de kist op uitgestoken handen. De pastoor trekt voorop en zwaait een walmend wierookvat.... De mensen zingen ‘dies irae.... dies illa’. Een brigadier en wel honderd gendarmes te paard draven recht op hen in. De mensen blijven kermend zingen. Hij zelf ligt op de grond en kijkt omhoog..... hoeven, gespoorde laarzen, een paardebuik en nog hoger een geuniformde reus met getrokken sabel, een berg van macht en geweld.....

‘.....dies irae.... dies illa’ ‘Driek...!’ hij hoort Leineke roepen ergens uit die kermende menigte. Uitzinnig van angst en vertwijfeling zoekt hij haar, vraagt aan iedereen, maar gendarmes lachen spottend om hem.

Eindelijk komt Joean met de handkar. Hij slaat de lompen terug en daar ligt zij.... Leineke.... dood. Waanzinnig rent hij weg door een donkere tunnel, die uitmondt boven een ravijn. Hij springt.... zweeft boven een besneeuwd dal en valt..... met een schok wordt hij wakker....

De paarden van Slangen stampen in de stal onder hem.....