Bazen knuppels knechten. IJohannes Hendrijckos (1791-1866). Een dagloner in Wijnandsrade

Januari 1811 Het testament

Wie maakt er een testament? In geen geval Leike! Hij is totaal berooid en heeft alleen nog een strodak boven zijn hoofd. Marie had nog wat gekregen toen zij trouwde en hij had het met haar zó geregeld, dat de grond en het huis voor Driek zouden zijn. Maar wat blijft daar nu van over?

Er is een dokter uit Heerlen geweest. Hij heeft Helein te verstaan gegeven, dat haar man er slecht aan toe is. Leike heeft het al lang begrepen en alsof hij zijn gelijk nog eens wil krijgen, zegt hij: ‘Zuus te waal, dat ich gaon sjterve!’ Helein doet maar alsof zij het niet hoort.

Nu ligt hij, krom van de pijn, in de bedstee en prakkezeert over van alles en nog wat.

.....Waarom moeten jongens de oorlog in en sneuvelen? Voor het vaderland, zeggen ze. Wat is dat eigenlijk..... het vaderland? Dat is toch het land van je vader.... maar dat heb ik niet meer.... dat hebben ze afgenomen.

[p. 157]

.....Of is het meer een land waar alles goed is? 'n Soort hemel op aarde, waar vrede is, waar geen paarden door je vruchten draven, geen plunderende soldaten of grondgierige boeren op je deur afkomen en ongevraagd je keuken binnenstappen, waar je niet onschuldig gebrandmerkt wordt, waar processies mogen trekken en waar je vrij feest kunt vieren in een wei.....?

Dát is het: een land zonder angst, waar je jongen niet soldaat hoeft te worden..... ja maar, dat was net de vraag. Dus jongens moeten soldaat worden om niet soldaat.....?

De gedachte tolt even rond in zijn koortsig hoofd. Neen,.... daar is kop noch staart aan te krijgen. Of gaat het bij vaderland meer om dat ‘land’, om de grond....? Is het dat land van de grote boeren en van de heer dat verdedigd moet worden? Maar zelf kopen die hun zonen vrij, als ze voor de militie geloot hebben. Zij hebben geld genoeg voor een remplacant. Dus..... wij mogen niet alleen werken op hun land.... we mogen er ook voor vechten. Driek zou voor de heer van Genhoes en voor Bieldermans moeten vechten en sterven....! Neen, één ding weet hij heel zeker: hij kent geen vaderland waar Driek voor zou moeten vechten. Met die Fransozen heeft hij net zo min iets te maken als vroeger met de Hollanders of de Oostenrijkers. Dus waarom zou Driek de oorlog in moeten? Voor keizer Napoleon misschien? Maar wat kan hem die klote-keizer schelen of die Franse tricolore....? Waarom zou je achter een keizer of achter een vlag moeten aanlopen en andere mensen moeten neerschieten?

Ja maar, zeggen 'n paar grote boeren, Leike je begrijpt dat niet. Het is die Fransozen om heel wat anders te doen. Zij hebben zich vrijgemaakt van de adel, zij vechten juist voor vrijheid, gelijkheid en broederschap. Daar moet hij dan helemaal om lachen. Dat moet je dan uitgerekend gezegd krijgen van die rijke drekboeren. Hij gelijk aan Bieldermans....!

En die vrijheid? Om te kreperen zeker! Zoals hier in Swier verschillende families kapot gaan. Van de ‘weldadigheid’ krijgen ze net genoeg om de ellende nog wat te rekken.

Vrijheid.... wat is dat eigenlijk? Is dat niet zó leven als je zelf wilt? Werken met vrouw en kinderen op een lapje grond, genoeg om van te leven, met een of twee koeien.... je eigen oven stoken en brood bakken van je eigen koren.... zonder angst voor 'n kasteelheer of voor 'n rijke boer, voor wetten op papier, voor soldaten met paarden of voor wat dan ook.

[p. 158]

En die broederschap...? Daar hebben we die Fransen toch zeker niet voor nodig. Broederschap... dat is hier de ‘naobersjap’, dat is Kleintjes en Somers, daar kun je staat op maken.... altijd.

Gelijkheid....? Hoe durven ze!? De een met honderd bunder, de ander met niks. De een met een kasteel met dertig kamers en zalen, de ander met een hut, net genoeg voor schouw en bedstee. De een met paarden, koetsen, jachthonden, veel vee, knechten en meiden, de ander met 'n geit of 'n konijn. De een met eten en drinken zoveel hij maar wil, de ander met honger die rammelt door z'n darmen.

‘Ja maar.... bedoeld wordt: gelijkheid voor de wet,’ zegt L'Ortye, die zoiets als burgemeester voor de Fransen is. Heel mooi gezegd, maar wie maakt die wetten....? Ah.... juist! Je bent vrij je koe langs de weg te laten grazen, als 'n rijke boer je land heeft afgenomen met die wet op papier in z'n handen.... Ja, ja.... gelijkheid voor de wet!

Maar nu gaat hij sterven, hij voelt het. Joean moet Driek laten komen en Helein moet de pastoor maar gaan halen. Want de pastoor.... ja, die heb je toch wel nodig. Daar is het toch eigenlijk allemaal om begonnen.... dat we weer ‘bij die daar boven’ terecht komen. En alle ellende hier beneden is toch vergeten in de hemel. Hoe zei de vorige pastoor dat ook alweer? Ah ja: ‘Wat baet het den mensch, wanneer hij heel de weireld wint, maar schade lijdt aan sijne ziele....’

Dat klinkt heel aardig, maar 'n klein bunder grond is niet heel de wereld. En als je dat afgenomen wordt.... neen, dan moet pastoor niet met de hemel aankomen. Op die manier kun je alles over je kant laten gaan.....

En dan.... wat is schade aan de ziele? Dat is toch zonde.... Berbke stierf en dat was als straf voor onze zonden. Dat kan ons Heer in de hemel toch niet menen. Wat doen wij nou voor zonden, Helein en ik? We werken hard.... we laten ieder het zijne.... we proberen mensen die nog armer zijn te helpen.... we houden van elkaar.... van onze kinderen.... onze buren.... van iedereen. Van iedereen....? En Bieldermans dan? Ja, Bieldermans.... die heeft geld. Die kan pastoor zoveel missen voor zijn zielerust laten doen als hij maar wil. Dus.... als je maar geld genoeg hebt, dan hoeft je zoon niet in het leger en dan kom je ook nog gegarandeerd in de hemel. De grote boeren zijn daar zo zeker van, dat zij

[p. 159]

zich alvast in de kerk onder een mooie steen laten begraven. Die denken, dat zij bij de opstanding zo ‘boëtsj-baatsj’ bij Onze Lieve Heer binnen kunnen stappen..... zonder kloppen, zoals Bieldermans m'n keuken binnenviel.

De groten hebben dus alles vóór..... Maar wie kan zoiets in 's hemelsnaam verzonnen hebben? Daar moet hij met pastoor toch eens over praten. En ook over Bieldermans.... dat hij die man haat, of minstens toch gehaat heeft.... vervloekt heeft, en dat mag zeker niet..... Ja, luister nou eens even, ik kan hem moeilijk met de hoed in de hand bedanken voor alles. Dat is toch belachelijk.... of niet soms?

Hij komt er niet uit. Maar dát staat als een paal boven water: het kwade, de duivel, bestaat. Bidt hij niet elke dag: ‘verlos ons van den kwade’? Zo'n Bieldermans is natuurlijk ook maar gewoon 'n mens. Maar de zucht naar geld en grond heeft hem te pakken, hij is ervan bezeten. Dus dát is de duivel... die verdomde geldzucht, die je dwingt andere mensen beet te nemen.... te groeien.... te veroveren..... te stelen.... de ander klein te maken..... God wat ben ik moe.... dood-moe.....

De pastoor komt en blijft een hele namiddag lang bij Leike.

Diezelfde avond nog rijdt Lommele Joean met zijn handkar naar Swier. Bij de Putweg kijkt hij even rond en duwt dan de kar omhoog de huiswei in. Daar kruipt Driek onder een deken en een hoop vodden uit.

Als hij na zoveel weken dat vermagerde Leike ziet overweldigt hem een diepe deernis met die kleine man, die daar zo erbarmelijk ligt te lijden en gaat sterven.

‘Vader,’ zegt hij telkens maar en drukt zijn hand. Het is eerder Leike die hém troost: ‘Doe mos flink zin Driek, doe höbs Leineke en geer höbt 't gans leive nog veur uch.’ En dan begint hij rustig te praten: dat Driek blij moet zijn, omdat hij niet op andere mensen hoeft te schieten. Dat gewone mensen dikwijls moeten bloeden voor iets waar zij zelf geen belang bij hebben. Dat er meer echte gelijkheid op de wereld zou moeten komen, ook in Swier en Wijnandsrade. Niet de een honderd bunder en de ander niks. Waarom niet tien van tien bunder of twintig van vijf....? Dat hij naar de pastoor moet luisteren, maar dat hij niet moet denken, dat de ellende van arme mensen een straf van God is. Dat het eerder zo is, dat de mensen zelf elkaar veel kwaad doen. Dat de mensen niet alleen straks in de hemel, maar ook hier op

[p. 160]

aarde al een beetje gelukkig willen zijn.

Dat hij zelf ook moet leren nadenken en niet alles moet geloven wat ergens op papier staat.... dat hij daarom zijn kinderen later goed moet laten leren lezen en schrijven, zodat niemand hen nog wat kan wijsmaken. Dat hij goed moet samenhouden met de ‘naobersjap’, omdat je alléén er altijd aangaat.

Helaas, Driek móét afscheid nemen. Hij kan niet meer doen dan steeds maar die hand drukken: ‘Ich zaal 't noëts vergeite!’

Leike kijkt recht in de ogen van zijn zoon en Driek ontwaart in de zijne de zekerheid van de dood. Zij weten dat dit het grote afscheid is. Zij kunnen geen woord meer over de lippen krijgen......

Leike blijft alleen achter en staart vanuit de bedstee naar het langzaam dovende vuur in de schouw. Een houtblok brandt nog even. Dansende vlammen leven op. Een bevende rode gloed schuift langzaam weg onder verkoolde houtresten. Weer even een flakkerend opleven.... het laatste leven.... dan nog wat koortsige gloed.... wat rook.... wat as.... dood. Leven is een kortstondig vuur.

Klein en weerloos ligt hij op een zij. De knieën opgetrokken, de handen gevouwen voor zijn gezicht. Als Helein terugkomt uit de stal en hem zo ziet, bevangt haar een diepe ontroering. De laatste weken heeft zij hem achteruit zien gaan. Er is weinig meer over van haar sterke Leike. Soms werd het haar te machtig: telkens als hij zo voor zich uit zat te staren met zijn gedachten God-weet-waar. Toen hij Joean goeie-dag wuifde met zo'n zwak gebaar, net 'n vleugellam vogeltje. Toen zijn hoed over dat vermagerde kopje op zijn oren zakte. En nu weer.... nu hij daar zo ligt.... ineengedoken, alsof hij bescherming en berging zoekt..... een pasgeboren kind..... een vrucht voor de schoot van moeder aarde.....

Joean wacht buiten, met zijn kar verborgen achter de stallen. Niemand mag hem hier zien. Trouwens Driek kan toch niet eeuwig bij hem in die stal vol vodden blijven. Goed bedoeld allemaal, maar achteraf.....

Het is al diep in de nacht, als zij door het veld teruglopen naar Weustenrade. Joean begint er maar meteen over. Gelukkig, Driek is het met hem eens. Hij heeft ook genoeg van de stank en van de ratten.

[p. 161]

Misschien is er een oplossing. Zijn zwager, Adam Limpens, heeft laten weten, dat Slangen in Hunnecum hem wel als knecht wil hebben. Driek zou voor een Pruis kunnen doorgaan, omdat een Duitse knecht ervandoor was.

Maar Hunnecum ligt in de gemeente Nuth en de gebrandmerkte Joean heeft gezworen geen voet maar in Nuth te zetten. Maar de Kempkesweg naar de Blauwe Steen is gemeentegrens. Daar kan hij Driek afzetten bij de grote noteboom in de huiswei van Slangen.