Bazen knuppels knechten. IJohannes Hendrijckos (1791-1866). Een dagloner in Wijnandsrade

[p. 128]

Juli 1807 De verkrachting

‘Dei Driek is sjterk wie eine sjteer!’ lacht Neel de stalmeid van Brommelerhof. Midden op de mestvaalt wordt een jonge hengst gekastreerd. Driek heeft het dier met een strop om de poten omvergetrokken en houdt het, met de kop omlaag gedrukt, ijzersterk in bedwang. Sidderingen van angst lopen over de huid van de jonge hengst. Met wit verdraaide ogen ligt hij op het stro, terwijl zijn geslacht voor altijd wordt verminkt. De stalmeid kijkt grijnzend toe en maakt schunnige opmerkingen.

Driek ís sterk, heel sterk. Toch heeft hij nog veel van Drieksjke, hij blijft gevoelig en raakt vlug ontroerd. Een moeder bij een ziek kind of een oude bedelaar in de kou zetten zijn gemoed evenzeer in beroering als een zonsopgang met jubelende vogels of een sterrenhemel vol mysterie.

Hij is ook nog altijd wat verlegen. Hij benijdt z'n vrienden, die zo zonder problemen met de meisjes stoeien op bijeenkomsten van de jonkheid en met hen gaan wandelen 's avonds in het veld. Hij durft nog steeds alleen maar leven met zijn droomprinses, Isabella.

School en godsdienstlessen heeft hij voor z'n verder leven gehad. Met wat moeite kan hij lezen en met nog wat meer inspanning ook schrijven. Van de pastoor is hem vooral bijgebleven, dat je altijd moet ‘luisteren’ naar je ouders en naar de pastoor, dat je geen onkuisheid mag doen, dat je iedere zondag naar de kerk moet gaan en dat je naar de hel gaat als je niet doet wat de kerk zegt.

Met die onkuisheid heeft hij het moeilijk. Met zijn droomprinses beleeft hij opwindende momenten. Maar bij de biecht - tja, waarom is hij erover begonnen? - heeft de pastoor gezegd dat het doodzonde is ‘onkuisheid met zichzelve’. Begrijp dat maar eens. Het drukt hem neer in angst voor zonde, hel en verdoemenis voor altijd.

Een knecht van Brommelerhof moest naar het leger. Er doen sterke verhalen over Napoleon de ronde. Die keizer is niet meer te verslaan. Kuëb Bindels van ten Essche heeft meegevochten in de slag van Jena en in de drie keizers-slag van Austerlitz. Napoleon was vlak voor de slag bij hen geweest en had hen toegesproken. Kuëb had er wel niet veel van verstaan, maar alle soldaten

[p. 129]

hadden met hun petten en kolbakken gezwaaid en gebruld: ‘Vive l'empereur!’ Toen hadden ze Franse cognac gekregen en ze waren zonder angst met de bajonetten vooruit op die Oostenrijkers afgetrokken.

In ieder geval werkt Driek nu als vaste knecht bij Senden, de halfwinnaar van Brommelerhof. Hij mag bij Joep Kleintjes, de paardeknecht, in de ‘vrie’ slapen. Joep is de jongste broer van hun overbuur, Driek kan goed met hem overweg.

De Brommelerhof heeft twee stalmeiden. Een meisje van tegen de twintig, Mayke va Nilles, een pittig goedlachs ding, dat graag de spot drijft met blufferige jongens uit het dorp. Zij is kordaat en keurig, zelfs achter de koeien staat zij er proper op.

En dan is er ‘Neel va Pieternel oët Genhellebrook’, een slonzige meid van zesentwintig. Zij werkt al tien jaar op de hoeve. Het is Driek opgevallen, dat de naam ‘Neel’ op een geheimzinnige manier de ronde doet. Uit toespelingen op haar begrijpt hij, dat het met vrijerij te maken heeft en dat vrouw Senden er in ieder geval niets van te weten mag komen.

‘Gei fië pöpke...., mè wirke wie ei paerd!’ had boer Senden eens van haar gezegd. In haar rond sproetengezicht kijken fletsblauwe bolle ogen wat wazig de wereld in, zoals 'n koe kijkt. Haar dikke lippen krullen uitstulpend naar voren en het lichtblonde haar hangt wild om haar hoofd. Alles aan haar is bol en rond: haar forse kuiten, dijen en borsten, haar dikke armen en korte vingers.

Neel is mannengek. Haar moeder, Pieternel, is nooit getrouwd geweest. Zij woont wat afgezonderd en maakt kruidendranken voor zieken. Om te voorkomen dat met haar dochter gebeurt wat haar overkomen is, heeft zij Neel geleerd hoe zij niet zwanger hoeft te worden.

‘Deep sjpeule mit zeip- en soda-water en 't kan dich nieks gebuure!’

En zo heeft Neel een grote trechter leren hanteren.... behendig.... liggend op haar rug. Even behendig als zij omspringt met mannen.....

Driek kent haar al lang. Als jongen van 'n jaar of tien moest hij wel eens met een tochtige zeug naar de Brommelerhof.... ‘mit de kreem nao de bier’. Vrouw Senden liet dan de zeug bij de beer in de stal, maar Drieksjke zelf mocht daar nooit bijblijven. Hij moest maar wat buiten rondkijken.

[p. 130]

Bij zo'n gelegenheid was hij eens in de koestal terecht gekomen. Daar waren Neel en een andere meid de koeien aan 't voeren. Hun schelle stemmen schetterden door de lange stal. Iets afgezonderd van de koeien stond een stier met een ring in zijn natte neusgaten. Het beest keek nors om naar Drieksjke, die aan de meiden vroeg waarvoor die ring diende. Zij lachten:

‘Omdat zoëne duur waal ins onduugend is!’

Toen had hij op die kleine rare uier tussen de achterpoten van het dier gewezen en gevraagd of stieren ook melk gaven. Daarop waren die twee gaan gieren als wilden en nog nasnikkend van de lach had Neel gezegd, dat ze soms weleens een klein beetje melk gaven..... hie-hie..... hieee..

Wat daaraan zo te lachen viel?

Toen hij weer terugkuierde achter de zacht knorrende zeug, die links en rechts van de weg snuffelde, was hij gaan prakkezeren. Het was allemaal zo geheimzinnig en stiekum... met de dieren en nog meer met de mensen. Hij zou niet weten wie hij er rechtuit over zou kunnen vragen. Bij de pastoor had 't alleen maar met zonde te maken. Zijn ouders spraken eenvoudig niet over die dingen..... de Peikvot misschien...? Maar wat zou hij hem eigenlijk moeten vragen...? Nu is hij knecht en veel van alle geheimzinnigheid heeft het leven op de boerderij onthuld.

Vandaag is het op veel plaatsen kermis. Zo komt het, dat Neel en Driek samen het hele stalbedrijf moeten beredderen. De anderen hebben vrij tot maandagmorgen.

Het is een gloedwarme zondag. Vanmorgen hebben zij samen de koeien gemolken in de huiswei. Toen was het nog heerlijk koel. Het gras was nat van de dauw. Toch had Neel haar lijfje al half losgeknoopt.

Op een gegeven moment stonden zij voorover gebogen naar elkaar, om hun melkemmers leeg te schudden in de grote teil. Toen zag Driek haar melkwitte borsten. Bijna tegelijkertijd rook hij die bitter-zoete vrouwen-zweetlucht, prikkelend en afstotend tegelijk. Neel zag hem kijken en uitdagend lachend had zij gezegd, dat hij daar met zijn jongensvingers van af moest blijven. Driek was er niet op ingegaan. Bij een volgende emmer had zij hem plagend gevraagd:

‘Bès toe eine duijdriekus, dei neet puëne en neet vrieje kint?’ En zij lachte: maar natuurlijk kon hij dat, zo'n forse vent.... en

[p. 131]

anders zou zij het hem wel leren......

Later, toen zij de melk naar de roomplatelen in de kelder brachten had zij niets meer gezegd; vrouw Senden zou het horen. Maar in de schemering van het oude keldergewelf had zij ineens een arm om zijn hals geslagen en haar volle natte lippen op zijn mond gedrukt. Driek had alleen maar wat knullig en verbaasd in haar matte ogen gekeken. Toen had zij in zijn oor gefluisterd, dat zij vanmiddag onder de ‘ungere’ bij hem in de schuur zou komen.....

Bij het middagmaal zijn zij alleen met de boerin. Senden is naar de kermis bij familie in Klimmen. Er wordt nauwelijks gepraat onder het eten. Als de boerin naar het vuur gaat, daagt Neel hem half lachend half spottend uit met haar ogen. Het bloed slaat door zijn wangen, hij blijft strak naar de tafel kijken.

Na het eten dooft vrouw Senden het vuur en gaat met de rozenkranskralen tussen duim en wijsvinger in een stoel zitten. Neel ruimt af en gaat van de keuken direkt naar het aangrenzende opkamertje, dat zij samen met Mayke deelt. Het vrouwvolk slaapt binnen en de manslui buiten in de ‘vrie’ en op de hooizolder. Neel weet dat vrouw Senden zal wegdommelen. Maar de boerin weet niet, dat Neel door het kleine raam van haar kamertje naar buiten kan. Al jaren geleden heeft een knecht de houten spijlen voor het raam losgewerkt en op een paar lange spijkers opgehangen.

Driek geeft de paarden nog wat voer en gaat rusten in de schuur, waar een kar klaver opgeslagen staat. Hij laat zich op zijn rug tegen de hellende hoop koele klaver vallen. De grote schuurpoort staat op een kier. De hitte hangt allesverlammend over de hoeve. Kippen en jonge hanen liggen lui in hun stofnesten, de vleugels wijduit. De grote karhond zoekt hijgend koelte onder de vlierstruik. In de schuur is het minder warm, toch kraken de balken van de hitte.

Driek luistert naar het knagen van houtwormen in het vlechtwerk van de lemen muur. Een verborgen geknister, dat de stilte van de droefgeestige zondagnamiddag nog vergroot. Hij voelt zich niet op zijn gemak..... is toch nieuwsgierig.... spanning voor het onzekere avontuur..... angst voor de zonde....? Die kus op zijn mond..... van zo'n Neel kan hij toch niet houden. Nog nooit heeft hij een meisje aangeraakt. Zoiets mag toch alleen als je getrouwd bent. Maar bij de jonkheid zijn er die daar hartelijk

[p. 132]

om lachen en erop los vrijen alsof er geen pastoor, geen zonde of hel bestaat. Reneer van Drees vooral, die kan er wat van. Die heeft hem eens lachend en met een hand tussen zijn benen, gevraagd of hij wel wist, hoe lekker dat vrijen was.

Daar komt Neel...... een strook zonlicht zwaait door de schuur. Zij schuift de houten grendel voor de poort. Gevangen.... denkt Driek.... vlieg in het web van een dikke schuurspin....

Maar zij ligt al lachend naast hem in de klaver. Zij zal hem dat vrijen wel eens leren! Zo'n grote flinke kerel moet toch met de vrouwen overweg kunnen! Steunend op een elleboog hangt zij half over hem. Weer die zweetlucht en weer die natte lippen op zijn mond, die hij verkrampt dichtknijpt. Haar witte borsten bollen uit het open lijfje. Haar rok zakt als vanzelf weg over die gladronde heupen. Zij drukt zijn hand op haar borsten. Zijn andere hand brengt zij tussen haar benen. Bijna tegelijkertijd trekt zij zijn broek omlaag. Hij voelt haar weke dijen langs zijn benen gaan.

Roerloos blijft hij liggen, verlamd van angst voor zonde en verdoemenis. Is zij soms de duivel? Maar tegelijkertijd duizelt hij van opwinding, ingehouden drift, verdrongen verrukking.

Ineens springt Neel schrijlings over hem heen. Haar borsten schommelen uitdagend voor zijn starende ogen en gesloten lippen. Dan schuift zij zijn stijfkoppig lid in haar schede en als een vampier van verderf zuigt zij zich vast op dat versteende jonge mannenlijf.... de spin op haar prooi. Vreugdeloos voelt Driek zich leegstromen, teleurgesteld en verslagen, zonder veel opwinding. Het gebeurt haast buiten hem om.

Daarna liggen zij een hele tijd zwijgend op hun rug en staren in de hoge schuur, waar de balken van het gebinte zich verliezen in het donker. Er valt geen woord. Wroeging knaagt als een worm. Door het ronde uilengat slaat een bundel zonlicht omlaag uit de duistere nok. Daarboven huist een uilenpaar, 'n uilebal valt kletsend op de dorsvloer. Lichtpijlen priemen door de gaten in de lemen muur en ketsen heldere vlekken tegen de balken, waarover de grijze kater geruisloos rondsluipt.

Driek voelt zich ellendig en vernederd. Is dit de grote zonde... drift zonder liefde? Is hij door haar genomen of wilde hij toch....? Maar er was niets dat leek op liefde..... op.... Huiverend denkt hij aan zijn droomprinses.... en ineens stort Isabella van

[p. 133]

daarboven uit de hoogste balken omlaag.... nog even klokt haar ronde rok omhoog, trappelen haar ranke benen..... dan valt zij te pletter op de harde dorsvloer.... voor altijd dood.... restje van een uilebal.... Hij kan wel huilen....

‘Doë mos nog vaöl liëre, doe domme Driek!’ Die stem naast hem... nu.... en die woorden.... Het maakt hem razend. Als een bronstig dier, als een doldrieste duivel gooit hij zich op haar.... grijpt die witte krulharen.... trekt dat hoofd wild achterover.... drukt die armen omlaag.... wringt met een harde knie die bolle benen uiteen.... en stoot getergd zijn geslacht in dat stinkende onderlijf, waarin golven van spijt, afkeer en woede zich schokkend ontladen.

Het gebeurt allemaal vlug en in geladen stilte. Alleen heel even een gesmoorde kreet.

Nu het gebeurd is, kruipt Neel langzaam op en verdwijnt verslagen door de schuurpoort. Zij huilt..... van woede en verdriet, om de vernedering en de pijn, om zóveel: om haar moeder, om haar eigen lelijkheid, haar mislukking......

Even aarzelt zij met de trechter..... neen, dat niet.... nooit! Zij zal zich wreken op háár manier: ‘Dao zaal dei duijdriekus nog van opkiëke!’

In de late namiddag van die hete zondag moeten zij weer samen de koeien melken. In een beklemmende stilte trekt ieder zwijgend de melk uit de zware uiers. Er is alleen het pletsend geluid van de eerste stralen in de emmers, langzaam gesmoord in de schuimende melk, en het zachte gegorgel van de koeiemagen.

Driek zou de spanning wel willen breken, maar hij weet geen zinnig woord te bedenken. Heeft hij haar vernederd of zij hem? Was het geen wederzijds geweld, een verkrachting over en weer? Maar was zij niet begonnen? Of had hij zich toch graag laten nemen? Had hij het niet vrijwillig gedaan? God, wanneer doe je iets vrijwillig? Je bent zoals je bent, zoals je geboren bent en zoals je gemaakt bent door je ouders, door de pastoor... door zoveel. Maar klopt dat wel.... en al die andere jongens dan....? Is hij dan toch 'n schijthuis, 'n ‘duijdriekus?’ Heeft Neel eigenlijk gelijk?

Neel zegt geen woord. Zij zál hem.... die stomme stier.... dat vuile varken! Zo heeft nog nooit een vent haar durven nemen. Dat zal hem opbreken.... hij is nog niet klaar met haar!

[p. 134]

Kwaadaardig puilen de bolle ogen uit haar stroef gezicht. Snuivend trekt zij telkens haar neus op. Driek moet weer aan een giftige spin denken, die pisnijdig aast op zijn bloed.

Zij ontwijkt hem en giet haar emmer eerst dan leeg als hij weer onder een volgende koe gaat zitten. Met het voortgaan van het melken voelt hij zich ellendiger.

Alle koeien zijn gemolken. Zwijgend dragen zij de zware teil met schommelende melk naar de kelder. Als de roomplatelen vol zijn, juist op het moment dat Driek zich bukt om de lege teil op te pakken, slaat Neel een arm om zijn nek alsof zij hem wil kussen. Afwerend springt hij op en op hetzelfde moment begint dat loeder te gillen als een bezetene: ‘Nein, nein.... koom mich neet d'r aan!.... Neet doon!’ Krijsend loopt zij de keldertrap op. Daar staat vrouw Senden al en jankend vertelt Neel haar, dat die ‘stiekeme’ haar heeft willen pakken daar in het donker van de kelder.

‘Jaaa, zoë eine is dat, zoëne sjtiekeme sjmiërlap!’ en zij rent door naar haar kamertje.

De boerin komt statig de keldertrap af en blijft midden onder het lage gewelf staan, recht en streng in haar lange zwarte zondagskleed. Het gouden borstkruis glinstert in het licht van het keldergat. Haar zwijgen vernietigt Driek, die lijkbleek tegen de vochtige keldermuur leunt. Dan schiet haar arm omhoog, de verkalkte hand met 'n knokige vinger naar de keldertrap, een wraakgodin, een straffende engel:

‘D'r oët..... doe sjmiërlap.... doe onnut.... doe.... zoë sjandaal kon v'r hië neet gebroeke..... doe hoofs hië neet mië trük te komme!’

Driek stamelt nog wat, maar zij gaat al de trap op. Hij weet: met haar valt niet te praten. In iedere man ziet zij alleen de beer die het jonge dier bespringt. Wat moet hij beginnen? Thuis kan hij met het hele verhaal niet aankomen. Ga dat allemaal eens duidelijk maken!

Als een geslagen hond gaat hij naar de ‘vrie’. Hij voert de paarden en streelt de kop van Bella, zijn lievelingspaard. Je kunt nog beter met dieren te maken hebben dan met mensen.... rustige vriendelijke dieren.... die zijn zoals ze zijn. Mensen zijn dikwijls misvormd..... Ja, hoe kom ik zo... en hoe is Neel zo geworden...? Zij is toch ook ooit klein kind geweest.... onschuldig. Maar zij is er een van Pieternel en hoe werd die zo? De arm-

[p. 135]

zaligheid, de ellende, de oorlog, de honger..... wie zal het zeggen?

In geen geval gaat hij naar huis. Achter in de huiswei zit hij op een boomstam in de zoele zomeravond. Hij kijkt naar de kippen die nog even drinken aan de poel en dan traag, alsof zij zich bedenken, hun nachthok opzoeken.

Langzaam wordt het donker. In het hoge gevelgat van de schuur begroet een uil de nacht: ‘Koët.... koët...!’ alsof het dier hem spottend bespiedt vanuit dat uilegat.

Een late vogel schiet voorbij.... het is al nacht....

Aan het zachte janken van de hond op de binnenplaats hoort hij, dat iemand thuis komt. Het zal Senden zijn. Hij moet met hem praten, hij zal het begrijpen. Maar nu niet, morgenvroeg. Nu gaat hij slapen.

In de ‘vrie’ wil Joep Kleintjes juist op zijn strozak kruipen.

‘Driek! Nog neet aan 't sjlaope?’

In één adem vertelt Driek hem alles wat die dag is voorgevallen. Joep is zijn beste kameraad, hij begrijpt hem beter dan wie ook. Hij weet ook wie Neel is, hij kent haar langer dan vandaag. Driek moet maar rustig gaan slapen, hij zal morgen wel met Senden praten:

‘En doe zuls ziën dat alles good aaflöpt!’

Zo gemakkelijk als Joep gedacht had ging het niet. Die maandagmorgen kraakte van ruzie en kabaal, alsof iedereen zijn kermiskater kwijt moest. Senden schold op zijn vrouw, Neel schold op Senden en Joep schold op Neel. Toen iedereen er zich mee ging bemoeien, maakte Senden er bulderend een eind aan:

‘Dei jong blief hië en daomit basta!’

Hij had onder het werk genoeg over Neel opgevangen en hij had zelf ook nog ogen in zijn kop. Over Neel hoefde niemand hem iets te vertellen:

‘Neel blief Neel, al deit 't noë auch zoë fiën wie poppesjtront!’