Bazen knuppels knechten. IJohannes Hendrijckos (1791-1866). Een dagloner in Wijnandsrade

[p. 123]

Oct. 1804 De stoppelklaver

Godzalig op je rug liggen dromen, midden in het veld, in de weldadig zachte najaarszon, in de zoele wind en de zoete geur van klaver! Dat is pas leven..... verhevigd leven. Alles wordt feller: de geuren, het licht, de kleuren en het geluid. Het lichaam rust volledig en toch staan alle zintuigen wijd open en tasten de omgeving af als uiterst gevoelige sprieten van 'n insekt of van 'n slak. Wakend dromen.... intens leven.

Het is een klare zonnedag in oktober. Alles in het landschap staat helder en roerloos, peinzend als voor een afscheid. Statig als zwanen op de kasteelvijver drijven witte wolken langs de hemel, die zachtblauw is als korenbloemen. Schaduwen schuiven over de boomkronen van het oude bos en over de glooiende velden vol korenmijten. Drieksjke kan ze volgen tot achter Wijnandsrade, waar ze wegschieten over de scherpgetekende horizon.

Wollige plukjes raken los van de grote wolken, lossen langzaam op in het blauw en vergaan tot niets. Een hemel als in de kerk van Sint Gerlach. Want wolken zijn zielen op weg naar de hemel, zoals die van Berbke, toen die stierf. Dat was vreselijk geweest. Dat kleine wicht van vijf jaar had afschuwelijk naar adem liggen snakken. Hij was in een boom geklommen om naar binnen te kijken, toen zijn moeder huilend naar buiten kwam: ‘'t Is doëd, oos Berbke is doëd!’ Zij riep het omhoog naar de hemel. Daar dreven witte wolken zoals nu en Drieksjke dacht: daar gaat ons Berbke naar de hemel.....

Hij was toen zeven jaar en nu al dertien. Hij gaat niet meer naar school, hij heeft gebiecht en de kommunie gedaan. Hij werkt soms al voor boeren.

Nu heeft hij het mooiste werk: de drie koeien van Kleintjes ‘omsjpanne’ in de stoppelklaver. De koeien zitten met een ketting vast aan een houten paaltje, de ‘sjtab’, het middelpunt van de ronding klaver die zij wegvreten.

Drieksjke geniet van de eenzaamheid in het veld. Hier kan hij dromen en avonturieren, honing zuigen uit een plukje klaverbloem, de loop van een mierenkaravaan nagaan of de mysterieuze wegen van een kever, het holletje ontdekken van een korenwolf en een haas betrappen in zijn leger. Hij weet precies waar vogels nestelen en dat een eksterpaar in de allee zijn jongen bijna groot heeft. Misschien kan hij er een vangen en tam maken.

[p. 124]

Hij leeft met de natuur, met de seizoenen en het weer, als de bloemen en de bomen zelf. Hij kent iedere geur en ieder geluid. Bewust luistert hij naar alles wat zijn oor kan opvangen: het grazend trekken van de lange koeietongen, de verzwakkende tierelier van de leeuwerik, die net als de wolkjes oplost in het diepe blauw van de lucht, de droefgeestige roep van de geelgors in een eenzame struik, het verre kraaien van hanen en dan weer die zacht zoemende stilte met het voorbijschietend gebrom van een groot insekt. En daar ineens, in de richting van de Velde, twee schoten..... jagers.

Soms praat hij wat tegen een koe, streelt haar onder de zachte hals, slaat de vliegen van haar ogen of knijpt de larve van een horzel uit het bultje op haar rug. Aan 'n koord om zijn middel hangt een tinnen bekertje. Als hij dorst heeft trekt hij stralen schuimende melk uit zo'n dooraderde uier.

Hij ligt op het hoogste punt van het Swierderveld. Achter Wijnandsrade, verscholen in de diepte, gaat het oude bos omhoog, de boomgaarden en de strodaken van de Vink. Rechts omlaag de beemden - de populieren verkleuren al - en het Hellebroekerveld vol korenmijten. Achter hem glooien de velden, omzoomd met groene ‘reinen’ vol bloemen, omlaag naar het Bissebeekje, dat daar snel en helder door de weiden kronkelt. En vandaar klimmen de boomgaarden en de heggen omhoog naar de witte huizen, bakovens en schuren van Swier. Links, tussen de bomen van de kasteelallee, ziet hij de jagers met drijvers en honden lopen. Na de schoten is een ratelende vlucht patrijzen achter de koeien in de stoppelklaver neergestreken.

De ouwe Nora ligt rustig te herkauwen, de zware oogleden dromerig geloken. Ook de andere koeien hebben hun ronding klaver kaalgevreten. Driek neemt de ‘sjtabhamer’, een zware klos wortelhout, waarin een steel bevestigd is. Hij slaat tegen de zijkanten van het paaltje en trekt het heen en weer bewegend uit de zuigende grond. De ongeduldige koe sjort hem mee naar de verse klaver. Een ruk aan de ketting en hij kan de ‘sjtab’ door de ring in de grond tikken. Dan zwaait de zware hamer boven zijn hoofd en komt met harde slagen op de geplette kop.

Heel in de verte, achter de Vink, staan ook koeien in het veld, scherp getekend tegen de hemel, boven op de horizon. Op gezette tijden komt een vrouw de dieren omspannen. Drieksjke ziet haar hamer neerkomen en een paar tellen later hoort hij de slag.

[p. 125]

Zij zal hèm ook wel horen, alsof zij elkaar signalen geven..... tekens van leven van een vreemde stille figuur met zwaaiende hamer tegen de hoge hemel.... twee mensen alleen op de wereld..... hij en zijn droomprinses....

Hij ligt weer in het gras en zijn gedachten drijven weg naar Isabella, het meisje dat hij enkele weken geleden op een zondag in de kasteeltuin gezien heeft. Zijn zus, Marie, had een paar uurtjes vrij gehad en was naar huis gewandeld. Op Genhoës waren gasten en zij moest op tijd weer terug zijn om het avondeten op te dienen. Hij mocht met haar meegaan en in het park wandelen. En daar had hij zijn droomprinses gezien.

Geboeid had hij naar een pauwhaan staan kijken, die daar met rondgespreide staart stond te pralen. Zoiets had hij nog nooit gezien. Alles aan de grote vogel stond strak van spanning. Trots dribbelde hij rond om zich van alle kanten te laten bekijken. Van achteren: de lange witte pennen als een stralenbundel, het dons in zijn staart, de roestbruine vleugels - net de kleur van patrijzenstaarten - in een krans van parelend grijs. Maar dan van voren: die staart vol prachtige ogen, die hals en borst van het diepste blauw vervloeiend naar een glanzend groen en de kleine kop verwaand kijkend onder dat ragfijne verenkroontje.

Ineens stonden al zijn veren te sidderen met een ruisend gedruis als populierenblaren in een zomerwind. Juist op dat moment kwam zij langs. Een meisje, iets ouder dan hij, met lang loshangend haar en een strohoed met een blauw lint. Zij keek naar de pauw, die hard en jammerend schreeuwde: ‘Auw.... aauw!’ ‘Liebesschmerz,’ zei het meisje. Alleen dat ene Duitse woord en daarbij had zij lachend naar hem gekeken. Daarna was zij weggegaan en even verder op het tuinpad gaan springen en dansen als een wervelwind draaiend om haar as. Haar rokken waren als een klok wijduit gaan staan. Haar benen en een rand van kant, haar hele wezen had hem op een vreemde manier opgewonden. Zijn geslacht was gaan zwellen.... verwarring.... de Peikvot.... de grote zonde.... of droom van verrukking?

Toen de kasteelklok luidde voor het avondeten, had zij nog even naar hem gelachen en was met wapperend haar naar binnen gerend.... voor altijd verdwenen. Maar hij weet nu al, dat hij haar niet meer kan vergeten, zijn opwindende droomprinses. Diezelfde avond had hij van Marie gehoord, dat zij Isabella heette.... Isabella.... bellen.... klokken..... Zij hoorde bij de gasten, die op

[p. 126]

het riddergoed Paffendorf in Duitsland woonden. Marie vertelde het met een verering alsof zij zelf van de familie was.

Maar wat wil ik ‘ocherm’ met een prinses? Ik kan ternauwernood lezen en schrijven. Ik mag al blij zijn als ik wat bij de boeren kan verdienen. Zoals verleden maandag met een hondekar vol biggen naar de markt in Valkenburg, Kleintjes voorop met een rund en hij daarachter, een hand aan de beugel van de hondekar en in de andere een stok om het rund aan te drijven. Een drukte daar in Valkenburg! De hondekarren met biggen stonden naast elkaar. De honden kregen water uit de Geul in hun drinkbakken, maar zij bleven naar elkaar grommen en blaffen. Wel vijftig koeien en runderen stonden in rijen en loeiden om beurten. Het mooiste vond hij de paarden, die bonkige kolossen, die heen en weer draafden met zware hoefslagen, trillende flanken, snuivende neusgaten en wapperende manen. En de mannen die elkaar in de handen bleven slaan, daar begreep hij niets van.

Hij werkt nu de hele zomer. Thuis: boter stoten, de stallen uitmesten, putwater halen, hout hakken, het vee voeren en 's zaterdags de stoep om de mestvaalt schrobben. En bij Kleintjes heeft hij strobanden leren knopen en mogen binden bij de oogst.... maar die verrekte distels! De komende winter mag hij mee dorsen. Hij kan ook strohaksel snijden en voederbieten aan stukken stoten met een S-mes in een lange steel.

Dat kan hij allemaal, maar wat moet hij daarmee bij een prinses? Hij kan het hooguit tot paardeknecht brengen. Dat zou wat zijn! Paarden zijn geweldig! Soms mag hij de boterhammen naar Kleintjes brengen, als die aan 't ploegen is. Dan zitten ze samen op de ploeg in die scherpe lucht van het bezwete paard, dat met zijn staart de vliegen wegzwiept. En hij mag broodkorsten voeren en die weke paardelippen op zijn platte hand voelen.

Ja, paardeknecht moet ik zien te worden. Misschien wel op Genhoës. En dan komt Isabella op bezoek.... hij zal haar paard verzorgen.... haar in de stijgbeugel helpen. Als paardeknecht kun je veel meemaken. Die Dries Limpens gaat toch maar naar Parijs! Hij is paardeknecht bij de markies van Hoensbroek en die is uitgenodigd op de keizerskroning van Napoleon. Op het kasteel daar is het nu al een drukte van belang: de koetsen, de paarden, de bagage, alles moet in orde gebracht worden. Ja, als paardeknecht kun je nog iets meemaken..... als hij later op Genhoës.... Daar knallen weer schoten van de jagers, dichterbij nu. Hij richt

[p. 127]

zich op en ziet hen tussen de bomen van de allee het Swierderveld inkomen. Arme haas... en hij gooit een kluit grond naar het hazeleger verderop in de rein. Maar 'n haas rent niet zo vlug weg. De patrijzen achter in het klaverveld kan hij wel waarschuwen..... rrrrt.... ze scheren over de akkers weg.

Hij gaat weer liggen, zijn gezicht naar de hemel, de ogen gesloten. Wakend dromen.... in de zon, de wind, de zoete klaverlucht.... in de ruisende stilte, de wuivende grashalmen. Zo nu en dan trekt de schaduw van een wolk over zijn gesloten oogleden, daarna voelt hij weer de zonnewarmte.

.....Maar deze schaduw verdwijnt niet. Hij voelt dat het geen wolk is en slaat knipperend zijn ogen open. Over hem heen staat wijdbeens en dreigend een van de drijvers. Met een wilgentak zwaait hij heen en weer zonder iets te zeggen. Drieksjke springt op en staat tegenover Baltus, de zoon van Bieldermans van te Nietese. De rosse krulkop van Baltus steekt een stuk boven zijn vlaskopje uit. Zij kennen elkaar, ze waren samen in de school bij koster Coenen, al is Baltus drie jaar ouder.

‘Ich zaal dich liëre petriëze opjaage, doe astrante kiëskop!’ en de stok zwiept tegen de schenen van Drieksjke. Schreeuwend van pijn deinst hij achteruit en springt telkens over de heen en weer zoevende wilgetak als over een springkoord. Maar Baltus slaat hoger en raakt hem tegen de kuiten. Het vlaskopje rent terug, grijpt 'n bos kweekgras met grond, komt recht op Baltus af en slingert de kluit midden tussen zijn ogen: ‘Hië, doe rossige duuvelskop!’ Baltus tuimelt haast omver en wrijft tierend de grond uit zijn ogen. Drieksjke is er vandoor, omlaag naar de Bissebeek, waar de ganzen luid alarm maken. Een jachthond rent hem achterna, maar de ganzen komen met breed uitslaande vleugels op de hond af, die jankend terugrent. Drieksjke zit aan de overkant van de beek en bekijkt rustig het hele tafereel. De jagers trekken verder. Baltus voegt zich bij hen. De haas hebben zij niet gevonden.

Hij loopt nog even langs de Bissebeek tot aan de oude Bongerd. Wilderjans beweert, dat hier een waterslot gestaan moet hebben. Er zouden oude potscherven liggen, maar hij vindt er geen. De zon begint te zinken. Hij moet terug, het wordt melktijd. Hij loopt achter de aaneengekoppelde koeien, die met hun zwaar gezwollen flanken tegen elkaar botsen. Uit de overvolle uiers lekt zo nu en dan wat melk.