Bazen knuppels knechten. IJohannes Hendrijckos (1791-1866). Een dagloner in Wijnandsrade

Dec. 1801 De jammerklacht

Onrecht kan te veel worden.... sluipend gif, dat een gezwel tot berstens toe doet rijpen.

Bieldermans was gisterenavond nog op de Bongerd en op de Vel geweest: ‘Ich zaal dèm duuvele!’

Leike hoefde niet meer te dorsen en kwam al vroeg in de ochtend weer thuis. De hele dag had hij zich teruggetrokken in het bakhuis, Helein kon hem niet aan het praten krijgen.

's Avonds zitten zij weer samen bij de schouw. Voor Drieksjke zijn dit de mooiste momenten. Hier voelt hij zich geborgen, ook al rumoert de wind nog steeds in de donkere schouwkoker. Het kleedje langs de plank beweegt zacht heen en weer. Als klein kind vond hij dat beangstigend, vooral als klonters roet omlaag ploften in de as van het brandrooster.

‘Wat deit zoë in de sjouw?, had hij eens gevraagd. En zijn moeder had geheimzinnig geantwoord:

‘Och kind, dat is d'r awwe van 't veurig jaor!’

Vanavond ligt er een druk op iedereen en niemand vindt een uitweg in woorden. Drieksjke zou hij-weet-niet-wat willen doen om die treurigheid uit de ogen van vader en moeder te krijgen.

Hoe alles veranderen kan! Nog geen maand geleden had de ouwe Naard Wielderjans hier bij de schouw een avondlang verteld. Drieksjke had alles om zich heen vergeten en werkelijk de duivel in stank en rook door de schouw zien verdwijnen. Ja, de echte duivel, die met drie mannen zat te kaarten. De speler die moest

[p. 110]

schrijven liet z'n krijtje vallen. Toen hij het wilde oprapen zag hij de paardepoot.

‘D'r duuvel is los!’, had hij geroepen. En op hetzelfde moment vlogen tafels en stoelen omver en met een knal, solferstank en rook verdween de duivel door de schouw.

En Wielderjans had verteld over het dwergje van de Blauwe Steen, de eenzame herberg achter het oude bos. Daar hadden ze een dochter van vijfentwintig, die zo klein was als een dwerg. Zij zat altijd in een klein stoeltje, maar zij praatte heel verstandig. Haar vader meende dat zij door de kwade hand geraakt was en vroeg aan de pastoor het meisje te overlezen. De pastoor stelde dat telkens maar weer uit. Op een nacht werd er aan de deur geklopt. De herbergier ging kijken, maar er was niemand te zien. Tot driemaal toe werd er geklopt, maar telkens was niemand aan de deur.

‘Och God, help oos toch!’, riep zijn vrouw tenslotte. Op hetzelfde moment sprong een zwarte kat uit het raam bij de dwergdochter. Zij gingen kijken en vonden het meisje dood in bed..... En van de vuurman tussen de Vink en Sjteiveshuuske. Die had vader ook eens gezien. En van de weerwolf van Meerssen en het spook van Cortenbach. Zijn fantasie beleefde het helemaal, hij was overal bij geweest. Maar na afloop durfde hij niet meer alleen gaan pissen buiten op de mestvaalt.

Ja, dat was nog maar een week of vier geleden en nu..... Zijn vingers doppen wel de bonen, maar hij zit voor zich uitstarend te dromen. Ineens vraagt Leike: ‘Woë zitste euver te prakkezere, jong?

En zonder er verder bij na te denken zegt hij: ‘Euver d'n duuvel.’

‘D'r duuvel, dat is alle onrech op d'r welt,’ zegt Leike. En dan begint hij te vertellen, iets wat hij anders nooit doet. Eigenlijk is het ook geen echt vertellen, het is meer een klagelijk voor zich uit praten, een eentonig spreken in de ruimte, een toonloze effen woordenstroom zonder kleur, een traag vloeiende etter.....

Eerst over zijn eigen vader en moeder. Hier bij de schouw hadden ze zitten huilen. Zij hadden hun trekos, Samson, met kar en ploeg moeten wegdoen, omdat pastoor de grond verkocht had aan een grote halfwinnaar. Die os was alles geweest voor vader. Hij had hem zelf gefokt, gekastreerd en aangespannen voor de

[p. 111]

stam van een ouwe appelboom. De os trok die boom weg als een bezemsteel. En hij zou een stuk uit de schuurgevel gerukt hebben, als daar geen schampsteen gelegen had.

‘Dae is zoë sjterk wie Samson!’ had pastoor gezegd, die belangstellend stond te kijken. Sindsdien had de os Samson geheten. Samson trok de diepste ploegvoor en de zwaarste kar vol mest. Aan die trekos kon iedereen zien, dat vader een echte boer was. Maar.... os weg, boer weg!

Dan over de gemeynte grond, waar hij vroeger het vee kon brengen. Bijna alle dieren van Swier werden er bijeen gebracht. Je kon er hout halen om te stoken en hele vrachten blaren om te strooien onder het vee. Dat werd hele goeie mest. Maar ook de ‘gemeynten’ werden verkocht en de kopers waren weer rijke boeren en grote halfwinnaars, die toch al grond genoeg hadden. Was zo'n ‘gemeynte’ niet van iedereen....? Het was godgeklaagd. ‘Mèr d'r duuvel sjiet altied op d'r groëtste haop!’

Een koe, twee schapen en twee varkens had hij moeten verkopen, precies de helft van zijn veestapel. De huiswei en de akker tegen het Gebösjke waren nog net genoeg voor de andere helft en voor koren, eigen brood, een hoekje wortelen en koolraap. Maar nu Bieldermans die akkers afneemt, hoe zouden zij nu nog een koe kunnen houden en een varken vet krijgen?

Hier onderbreekt Helein vastberaden zijn woordenstroom en zegt, dat zij die koe blijven houden, ook al moet zijzelf ze hoeden langs de straten van Swier.

Drieksjke kijkt opgelucht naar zijn moeder. Leike staart voor zich uit en begint meteen op dezelfde eentonige manier een ander verhaal, dat van nonk Sjang en de bokkenrijders, lang geleden gebeurd.

Nonk Sjang was een oudere broer van zijn vader en Leike was zijn petekind. Hij werkte als paardeknecht bij Weusten op de Vink. Een dochter van Weusten, 't Hoebertien, had hem erg graag en hij haar. Maar Weusten moest daar niks van hebben. Zijn dochter kon wel wat anders krijgen! Sjang kon blijven, als hij Hoebertien met rust liet. Hij bleef, maar 't Hoebertien bleef van hem houden.

Op een herfstdag tegen het vallen van de avond, - Sjang was juist water voor de paarden aan 't halen - stonden onverwacht twee mannen en een vrouw onder de poort. Of zij ergens konden slapen? Omdat Weusten er niet was, had Sjang gezegd, dat dat wel

[p. 112]

kon in het bakhuis achter de boerderij. 's Avonds had hij er al spijt van. Het was daar een gelach en een gegier van dat vrouwmens geweest! Om jezelf dood te schamen!

De volgende morgen, na het voeren van de paarden, ging hij meteen naar het bakhuis. Het drietal was al verdwenen. Alles was overhoop gehaald en in de asruimte onder de oven lag stro. Bij het opruimen daarvan had Sjang een groot pistool gevonden, 'n soort verkorte snaphaan. Hij had maar niks aan de baas verteld en dat pistool in zijn kist weggestopt.

Nog geen maand later kwam de schout met twee veldboden en een rotmeester van Hoensbroek nonk Sjang halen. Die zwervers waren leden van de bokkerijders-bende van Mistorius en die vrouw was Liesbeth Snitgens, de beruchte bende-hoer. Na de scherpe tortuur bij de ondervragingen was ook de paardeknecht van Weusten op de Vink genoemd.

De twee veldboden zetten zijn kist het ondersteboven en vonden het pistool. Sjang had er verslagen bij gestaan en gevoeld dat hij voor het laatst in de ‘vrie’ die lucht van paarden, hooi en klaver rook.

Het wàs de laatste keer. Hij werd met de tortuur bedreigd, maar kon niet meer zeggen dan hij wist. En dat pistool dan in zijn kist? Gevonden? Zij geloofden hem niet en gingen vermoeden dat hij een geheim bende-lid was. Hij kreeg een scherp verhoor te verduren met duimschroeven en spaanse stevels. De pijn was zó onmenselijk, dat hij het bewustzijn verloor. Hij had namen geroepen van mensen die voor hem konden getuigen, ook die van 't Hoebertien.

Na enkele weken hadden zij hem toch vrij gelaten. Maar, zoals dat gaat, de mensen bleven hem als een bokkerijder zien. Hij voelde het, als hij na de mis in de herberg een glas ging drinken. Iedereen ontweek hem. Boer Weusten was blij, dat hij hem ‘met goed fatsoen’ kwijt was. Ander werk vond nonk Sjang niet meer. Hij zonderde zich steeds meer af en ging tenslotte eenzaam wonen bij een ouwe tante op de Heerlerhei. Hij en ook 't Hoebertien trouwde niet meer.

‘V'r zint oos leive lang vanein bliëve druime,’ had nonk Sjang gezegd, toen hij dit allemaal kort voor zijn dood aan Leike vertelde.

Bijna aansluitend en zonder stemverheffing begint Leike het volgende verhaal. ‘Van d'r Joean Meulekes oët 't Hèllebrook, dat

[p. 113]

wèts doe auch nog Helein.’ Die Joean had hij heel goed gekend. Zij hadden samen jonge eksters uit de hoogste bomen gehaald. Eens hadden ze een holle boom in brand gestoken. Die was als een schouwkoker gaan trekken en brandde zó erg, dat een rij mensen emmers water moesten doorgeven om te blussen. Er stond een stromijt in de buurt en de vonken vlogen boven uit die boom ‘wie oët eine bakoeve dei geveigd wuurd.’ Een glimlach speelt even om zijn lippen als hij er aan terugdenkt.

Joean Meulekes werd zo maar van vandaag op morgen gevangen genomen. Hij zou een oude man vermoord en bestolen hebben. Leike wist zeker, dat het niet waar was, maar wat doe je alleen tegen twee getuigen die samenspannen? Als Joean het dan zo zeker gedaan had, waarom werd hij dan niet ter dood veroordeeld? Neen, de schepenbank van Nuth strafte hem met geseling en brandmerk. Dat vonnis zou ‘tot afschrikwekkend voorbeeld’ in het publiek uitgevoerd worden bij de galg van Kathagen.

‘Dat is nog mèr ach jaor geleje,’ kabbelt zijn stem verder. Dat ‘afschrikwekkend voorbeeld’ zei al genoeg. Ze hadden Meulekes nodig om de mensen schrik aan te jagen, want de schepenen waren zelf bang in die tijd. Het was toen een heel beroerde tijd. Oostenrijkse en Franse soldaten ‘klabatterden’ met hun paarden door het veld alsof er geen graan stond te groeien. In Maastricht zaten nog de Hollanders en niemand wist precies wat er zou gaan gebeuren. Maar de grote heren waren met al hun geld naar het Pruuses vertrokken. Landlopers en schelmen maakten de dorpen onveilig. Zo kwam het, dat de schepenen onzeker waren en daarom moest Meulekes bloeden.

Half december 1793 - ‘ich zaal 't noëts mië vergeite!’ - werd het vonnis voltrokken. Er ging veel volk kijken, ook uit Swier. Leike zelf was meegegaan om bij Joean te zijn, als het gebeurd was.

‘'t Waor versjrikkelik!’ zucht hij. Meulekes stond daar onder die galg tegenover zijn beul, de beruchte Nicolaas Hamel uit Aken. Tien roeden lagen klaar en met elke roede zouden zes slagen gegeven worden. Twee mannen trokken zijn kleren uit. Alleen de broek mocht hij aanhouden. Hij stond te ‘razelen’ van de kou, het was nat en winderig, en van angst.

De vrouw van Joean, 't Maria Tummers, was ook gekomen en stond verborgen achter de haag van een boomgaard. Zij wilde niet dat de mensen haar zagen. Bij de eerste slagen had Joean zich goed gehouden. Maar later, na een slag of twintig, begon

[p. 114]

zijn huid open te springen en was hij gaan schreeuwen. Bij iedere slag een kreet. Leike had het niet kunnen aanzien en zijn ogen gesloten. Maar die slag en tegelijkertijd die schreeuw bleef hij horen.

Maria was achter die heg op haar knieën gevallen en had gebeden, dat hij geen pijn meer zou voelen en het mocht overleven. Maar het ergste kwam nog, het brandmerk. Twee mannen hielden hem vast.

‘Wie 'r dao zoë sjtong vol blood, liëk 'r waal Ooslivvenier!’

Toen de beul het gloeiende ijzer uit het vuur nam, ging er een gebrom op onder de mensen, merendeels mannen. Even was het doodstil en toen.... een gebrul als van 'n koebeest in doodsnood. Het bloederige vlees rookte en siste. Het stonk als bij de hoefsmid. Leike zelf had moeten braken. Maria gilde, de mensen sloegen een kruis en gingen hoofdschuddend weg. Joean lag bewusteloos tegen een paal van de galg.

Toen schout en schepenen en ook de beul weg waren, kwam Maria tevoorschijn met een flesje jenever en een krentebroodje. Nog diezelfde dag moesten zij op straffe van de dood uit de gemeente Nuth verdwenen zijn. Hun huis en goed werd verkocht. Zij waren met Leike meegegaan hier naar Helein. Ze bleven er twee dagen, totdat Joean wat bijgekomen was. Toen waren ze naar familie in Voerendaal vertrokken en ze hadden nooit meer iets van zich laten horen.

‘Mèr ich zaal 't mie leive lang neet mië vergeite!’

Leike is uitgepraat. Drieksjke blijft in het haardvuur staren, hij heeft het weer allemaal lijfelijk meegemaakt. Dus Joean en Maria waren hier in hun eigen keuken, vlak nadat dat allemaal gebeurd was. En hij zelf leefde toen al, hij was toen bijna drie jaar. Tranen branden in zijn ogen. Het is meer nog medegevoel met zijn vader dan medelijden met nonk Sjang of met Joean en Maria.