Bazen knuppels knechten. IJohannes Hendrijckos (1791-1866). Een dagloner in Wijnandsrade

[p. 101]

II
Het leven van IJohannes Hendrijckos

[p. 103]

Dec. 1801 De duivel

‘Ich bang? Ich bèn veur d'n duuvel neet bang!’ bluft Drieksjke. Hij is nog laat bij de schoenmaker geweest en moet nu door de donkere holle weg weer naar huis.

‘Drieksjke va Leike Eires’ - zo noemen hem de mensen in Swier is 'n tengere vlasharige bleekneus van tien jaar. ‘Kiësköpke’ zegt de meester, koster Coenen, wel eens tegen hem.

Zijn vader ‘Leike’ is ook klein, maar zijn gedrongen postuur is één bonk spierkracht. Een graag gevraagde dagloner! Ja, die boeren weten het wel.

Helein, zijn struise moeder, is een kop groter dan Leike. Zij is de goedaardige kracht in huis. Alles bereddert zij zonder opvallend bazig te zijn.

Zijn zus Marie, acht jaar ouder dan hij, werkt op Genhoës, het kasteel van Wijnandsrade. Neen, niet in de stallen, in de keuken..... Zo'n kasteelkeuken..... daar komt wat bij kijken! Soms telt een maaltijd wel tien gangen. Dat moet allemaal op tijd en goed warm opgediend worden. Marie komt meestal alleen 's zondags even thuis.

Hun strogedekt lemen huis onder aan de Putweg is in een L-vorm gebouwd met stallen en schuur aaneen. Een keuterij zonder welstand, maar toch altijd nog een eigen boerenbedrijfje. In de hoek voor het huis ligt de mestvaalt en erachter, in de huiswei, de bakoven.

‘Mië mès, mië broëd! zegt Leike, die graag wat filosofeert over de dingen van het leven en de nauwe relatie van mest en brood begrijpt.

Het loopt tegen Kerstmis. Leike heeft erop gestaan, dat de schoenen geflikt worden, al is het met stukken konijnevel. Hij wil met Helein en Drieksjke zonder natte voeten in de kerk komen en dan niet op klompen. Voor het eerst onder de Fransen kan Kerstmis weer in de kerk gevierd worden. Daarom moet Drieksjke in de late namiddag nog naar de Peikvot, de schoenlapper. Twee konijnevellen bungelen op zijn rug, de stropoppen steken er nog in. De Peikvot woont als vrijgezel alleen in een lemen hut boven in het open veld, waar de ‘lange gats’ op uitkomt. Die holle weg kent Drieksjke als zijn eigen klompen.

's Zomers is het een koele tunnel, waar je uit het gloeiende open

[p. 104]

veld induikt. Dan staat het er vol zoete wilde aardbeien. Allerhande bloemen en kruiden garneren de hoog oplopende kanten. Daarboven raken takken van afgeknotte bomen elkaar in een dicht loverdak. Licht valt gezeefd in vlekjes op de weg, die zo smal is dat er maar net een boerenkar doorheen kan. Er leven marters, veldmuizen en hamsters, verderop in de bosrand is een dassenburcht. In struiken en boomtronken huizen veel vogels en in de zonnevlekken koesteren zich glanzend-groene en diepblauwe vliegen, die telkens zoemend opvliegen nog voor je erbij bent.

In de winter als de wind over de velden jaagt en de sneeuw bijeen veegt, ligt de gats soms dicht. De sneeuw krult dan golvend over de hoge rand van de weg, die je alleen maar terugvindt langs de uitstekende boomstronken. De holle weg wordt een beek, als de sneeuw weer smelt en het gele leemwater omlaag stroomt met takken en rollende stenen.

Maar nu, in de donkerste tijd van het jaar, is de gats een spookweg. Kale takken bewegen kreunend en dorre blaren fluisteren.....

De Peikvot stoeit graag wat met jongetjes die schoenen komen brengen. Hij vangt ze spelend op in zijn schootsvel en laat zijn zwarte vingers kietelend in hun broek kruipen.

‘Aah Drieksjke! Kinste nog zoë lache?’ En als dat Kiësköpke alleen maar verlegen blijft staan, heeft hij hem al te pakken.

‘Ins kiëke ofste 't nog kins!’ en hij knuffelt en krauwelt dat kronkelende jongenslijf. Per ongeluk schuurt zijn stoppelbaard langs die - o zo - zachte wangen. En bij toeval, onder dat onstuimige gespartel en gekietel, frunnikt hij aan dat jongenspiemeltje. Drieksjke raakt er beduusd van, ziet dat het buiten - nondedomme - al donker is, wringt zich los, schiet in zijn klompen en loopt naar de deur. De Peikvot trekt alweer een bol pek langs het koord alsof er niets gebeurd is.

‘Bèste neet bang in de gats?’ vraagt hij nog.

‘Ich bang? Ich bèn veur den duuvel neet bang!’

Buiten staat een bolle wind. Een veeg licht snelt over de veldweg. Wild en verwaaid jagen wolken om de maan.

Waarom doet de Peikvot dat? Hij kijkt zo raar.....

In de gats verdwijnt alle licht. ‘Zakke-duuster’ bromt Drieksjke. Tastend moet hij verder, maar hij kent de weg met iedere bocht.

[p. 105]

Zijn klompen zuigen vast in de modder.

Daar ritselt iets.... ‘Blaar’ bemoedigt hij zichzelf en hij fluit 'n deun. Maar het ritselt en fluistert ook verderop en achter hem. God, wat is het donker. ‘Veur d'n duuvel neet bang!’, maar intussen schijt hij zowat in z'n broek van angst. Wat kabaalt en fluit die wind door de struiken. Dan is het even stil en weer knispert er iets naast hem.

Bij de wisselplek voor karren zwaait het maanlicht door de takken.... daar staat iemand met knokige armen te wenken. Hoe zei de oude Wielderjans dat? Spoken die steunen en duivels die zuchten.....

Ja, het is hels donker. Daar zweeft iets over hem heen. Zoevende slagen, vlak boven zijn hoofd, jagen hem op, drijven hem vooruit. Hij rent..... rent..... Daar hoort hij het weer, zwaar zuchtend komt een duivel achter hem aan..... Drieksjke toch.....! ‘Erm klei Klësköpke!’ Hij zwaait wild met zijn armen. Hij voelt iets..... haren of veren gaan langs zijn vingertoppen. Zijn hand heeft de duivel geraakt.....!

Nu rent hij in paniek. Een klomp blijft in de modder steken.....! Vlug weg van hier..... naar huis.

Grauw-bleek hompelt hij op één klomp de keuken binnen. Vader zit bij de schouw en dopt bonen, moeder zorgt voor het avondeten.

‘Wat is mit tich?’ vragen zij tegelijk. Hakkelend vertelt hij wat hem overkomen is. Leike lacht:

‘Doe gekke jong, hië vluugt geine duuvel. Dat waor d'n uul oët de hoëswei!’ Een grote oehoe woont achter in de huiswei tegen 't Gebösjke in een holle boom. 's Avonds vliegt hij door de gats en vangt er muizen.

Leike neemt 'n spaander vuur uit de haard, steekt de kaarslantaarn aan en gaat de klomp zoeken. Peinzend loopt hij in het zwaaiende licht: hoe komt die jongen zo bang? Maar was hij zelf vroeger zo heldhaftig? Tussen de Blauwe Sjtein en Sjteiveshuuske is hij ooit voor een vuurman op de loop gegaan. Maar nu....? Ja nu.... nu is hij vijftig. Van die angst van toen is niet veel meer over net zo min als van z'n vrijgezellen-vrolijkheid. Het leven is hard, tegenslagen kneden je..... Twee kinderen gestorven en Berbke was al bijna vijf jaar. Dat kwam vanwege hun zonden, als straf, had pastoor gezegd. Maar zo'n straf van Onze Lieve Heer..... dat kan toch niet. Helein vond dat pastoor zoiets toch

[p. 106]

zeker beter wist. Dat mag dan waar zijn, maar daarom begrijpt hij het nog niet.

Dat Drieksjke met zijn duivel..... En tòch.... er zijn duivels op aarde, maar dan wel een soort zonder bokkepoten. Soldaten in oorlogen zijn zo'n duivels. Twee keer al is zijn oogst voor een groot deel vernield, eerst Oostenrijkse huzaren, daarna Franse dragonders. Ze lieten hun paarden het koren afvreten alsof het gras was. Twee winters lang hadden ze honger geleden.

Leike heeft al veel meegemaakt, maar nu..... Hij krijgt het maar niet uit zijn gedachten.... nu wordt zijn hele bestaan bedreigd door een andere duivel, de rijke Bieldermans van te Nietese. Die wil hem zijn akkerland en een stuk van de huiswei afnemen. Alles samen een bunder en een kleine morgen. Die grond zou bij het Gebösjke horen en dat is oude gemeynte-grond door Bieldermans in zijn geheel van de Fransen gekocht. Eindeloos is erover geredeneerd en getwist. Bieldermans heeft er papieren bij gehaald, maar Leike kan niet lezen. Wat hij alleen weet is, dat zijn vader en zijn grootvader hun leven lang die wei en dat stuk grond bewerkten. Zijn vader had zelfs een trekos, Leike ziet hem nog trots naast de ossekar lopen. Hij droeg dan altijd een stok rechtop tegen de schouder als een scepter. Zij hadden toen ook nog een stuk grond van de kerk in pacht. Maar dat was verkocht aan de Bongerd. Pastoor moest de nieuwe kerk afbetalen en alleen grote boeren hadden geld om de grond te kopen.

En nu die Bieldermans. Leike weet verdomd zeker, dat de ‘Sjeidsjtok’, een ouwe es op de hoek van 't Gebösjke, de grens aangeeft tot de reinsteen aan de rand van de gats. Maar die reinsteen zou ooit verlegd zijn, beweert Bieldermans. Het Gebösjke zou anders onmogelijk een bunder kleiner kunnen zijn dan in de boeken staat. Altijd die boeken! Ze zweren bij die boeken vol bunders, dat is hun evangelie. En wat zeggen die boeken over het veld van Bieldermans achter het Gebösjke? Dáár hoor je niks over.

Voor Leike betekent dat bunder land koren en brood, stro, een koe, melk en boter.... een heel bestaan. Goed, 't bestaan van 'n klein boertje, dat soms uit werken gaat, maar dat altijd nog zijn eigen baas is. En dat is veel, héél veel!: ‘Beiter kleine baas es groëte knech!’

.....In het donker moet hij lang zoeken naar de klomp. Als hij weer thuis komt neemt Helein meteen de ketel met melk van de

[p. 107]

haal. Leike trekt met het broodmes een kruis over de bodem van een nieuw rond roggebrood. Hij zet het tegen zijn borst en trekt er - de stoppelige onderkin dubbel - een paar dikke sneden af. Zij brokkelen het brood in de melk. Hun blazen en slurpen vult de schemerige keuken.

‘Dei kloomp loog nog wiëd weg,’ zegt Leike tussen twee lepels door. Er wordt verder niet over gepraat, zij eten zwijgend verder.

Luister..... bij Kleintjes, de overburen, slaat de hond aan. Even later gaat bij hen de buitendeur naar de ‘neire’ krakend open. Zij kijken elkaar aan. Een stok slaat op de keukendeur en voordat zij erop bedacht zijn staat een kerel als een boom midden in de keuken: Bieldermans van te Nietese! De stok tikt tegen zijn roodbruine laarzen. Het vuur van de schouw doet zijn gezicht paars-rood opgloeien. Groot en dreigend slaat zijn schaduw over vloer en muren. Minachting trekt om zijn mondhoeken als hij naar dat luizige drietal kijkt; onder de nagel van zijn duim kan hij ze kraken.....

Zwijgend, de lepel verstorven in hun hand, staren Leike, Helein en Drieksjke hem aan. Zijn zware stem davert door de kleine keuken:

‘En noë is 't aafgelaope Leike Eires! Doe bliefs van dat land aaf en angesj zörg ich daste gei wèrk mië kries, op de Vel neet en auch neet op de Bongerd. Is dat good versjtange? En es dat neet hölp haole dich de genderme, dat kaveer ich tich!’

‘En viër dan? stamelt Leike. ‘Wat motte viër zonger land en zonger kow beginne? Motte viër da mèr verrèkke?’

‘Dat geit mich neet aan. Dat land is va mich en daomit basta!’ De deur slaat dicht, hij is al verdwenen.

Leike weet het: Bieldermans kan hem vermorzelen onder de hak van zijn laars.

Trillend staat hij op, zijn zware handen steunen op de tafelrand. ‘Ich hauw 'm kapot..... noondedjuu..... ich hauw 'm kapot!’

Helein staat al voor hem, opgericht met heel haar postuur.

‘Lei, laot 'm gaon, gaap neet teige ein aovemoël!’

Hij is onheilspellend bleek, stoot zijn stoel achterover en werkt zich langs haar door naar de deur.

Drieksjke zit versteend op de bank. Hij wil wat zeggen, maar z'n stem stikt in tranen.

Helein schreeuwt nog: ‘Doog gein dom dinger!’ Maar Leike is

[p. 108]

al buiten. Het vuur flakkert nog even in de tocht van de dichtslaande deur.

Helein en Drieksjke gaan samen naar buiten en kijken de dorpstraat af. De wind gaat tekeer. Zij turen en luisteren.... duisternis.... 'n vlaag maanlicht..... en de wind van ver aanrazend door de bomen.

Ineens..... een schreeuw. Daar schreeuwt iemand in de richting van het kerkweggetje. Het is Leike. Schreeuwen? Hij brult als een getergd dier:

‘D'r duuvel zaal dich haole, Bieldermans. Doe va God verlaote verdomde drekboer!’

En nog eens brult hij: ‘D'r duuvel....’ en tegelijkertijd huilt luid en luguber de uil in de huiswei. Ook verderop roept een uil, ergens begint een hond te janken en bij Kleintjes spektakelen de ganzen.

Huilende uilen..... fluitende vlagen wind..... jankende honden en gaggelende ganzen, één satanisch kabaal..... alle helleduivels zijn los. En Leike staat daar in een plek bleek maanlicht, met beide vuisten zwaaiend, al die duivels over Bieldermans af te roepen. Maar Bieldermans is al bij de allee naar het kasteel. Hij heeft de verwensing van dat miserabele Leike gehoord, daarom slaat hij de veldweg in naar de Bongerd: ‘Ich zaal dèm duuvele.....!’

Leike komt terug - Drieksjke zit juist te kakken op de mestvaalt - en loopt zwijgend naar binnen. Ook tegen Helein praat hij niet. Achteraf zit hem alles dwars, niet alleen Bieldermans maar ook zijn eigen aanstellerij, dat onbeheerste schreeuwen, alles. Zijn drift heeft hem weer eens parten gespeeld. Wat voor zin had dat gebrul in het donker, dat onberedeneerde luchten van zijn gemoed? Altijd is het mis. Altijd na een woordenwisseling met Bieldermans denkt hij achteraf: ik had dit of dat moeten zeggen. Hij zou rustig moeten blijven. Maar blijf maar eens rustig bij zo'n smeerlapperij. En als je dan helemaal niks kunt, wat moet je dan? Wat blijft er over dan schreeuwen naar hemel en hel? Zonder een woord kruipt hij naast Helein in de bedstee.

Drieksjke klimt naar zijn slaapzoldertje. Lang ligt hij te luisteren naar de wind, die hol-brommend aan komt bulderen en het hele huis doet kreunen in zijn gebinten.

Beneden blijft het stil..... zou vader die Bieldermans dood geslagen hebben? Rillend doezelt hij weg..... duisternis vol

[p. 109]

gekerm..... een lange holle weg zonder eindpunt van licht..... hij wil vluchten maar kan niet verder. Een duivel raakt de berm en meteen slaat het gras in brand. Als een slang kruipt het vuur sissend verder en laat een donker spoor achter. Daar ligt, zwart-geblakerd, een dode man.... armen en benen wijd uiteen: Bieldermans. Drieksjke rent en alles komt huilend op hem af: boomstronken, duivels en uilen, vlammen, honden en ganzen, vuurmannen en spoken. Twee keer schrikt hij wakker met een schok..... weerwolven bespringen hem.... de wind buldert maar door......