De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 18. Brieven 2516-2750

2715 Van Georg Witzel
Frankfurt, 8 september 1532

Aan Desiderius Erasmus van Rotterdam, een hartelijke groet. Gegroet, man Gods!^1. Iemand die een beroemdheid gaat schilderen, aarzelt, peinst met een bezorgd gezicht, krabt op zijn hoofd, bijt op zijn nagels en brengt niet zomaar de hand naar het paneel, namelijk om het voorgenomen portret groots uit te werken - iets wat hij nauwelijks zou doen als hij iemand uit het volk moest afbeelden. Datzelfde overkomt mij nu bijna, Erasmus, nu ik op het punt sta u te schrijven. Het is geen moeilijke kwestie met een Satyr, een Silenus, een Pan om te gaan, maar het maakt veel uit hoe je een Jupiter, een Mars, een Neptunus behandelt.

Hoe hoog ik u acht, zal ik niet gemakkelijk onder woorden kunnen brengen. Misschien zou u het als uiterst bescheiden iemand niet goed vinden - en een ander zou het als vleierij kunnen opvatten - als ik u een zon en feniks van de christelijke wereld noem. Maar wanneer ik erover nadenk wat en hoeveel u de wereld hebt geschonken, moet ik wel concluderen dat u een dergelijke erenaam waard bent. Geen enkele sterveling is waarachtig ooit enige eer bewezen die u niet bij uitstek toekomt wegens de onvergelijkelijke hoeveelheid moeite en doorwaakte uren, waardoor ons de vrome en andere letteren zijn teruggegeven, niet zonder vijandige reacties. Socrates, Solon, Numa,^2. Cicero en de bekende zeven wijzen van Griekenland^3. hebben samen met een hele menigte filosofen niet zoveel voor de mensheid gedaan. Niemand van de theologen is, na de apostelen, zo nuttig geweest voor het christendom, of je nu de oude of de nieuwe schrijvers meerekent, zelfs zij niet die beroemd

1. Aanduiding van iemand die door God gezonden is; zie o.a. 1 Koningen 13 en 2 Koningen 4.

2. Numa Pompilius.

3. Thales, Pittacus, Bias, Solon, aangevuld met Cleobulus, Chilon en Periander of anderen.

[p. 355]

zijn om talloze waardevolle boeken, zoals die vier kerkleraren,^4. waarvan u er twee hebt overtroffen door hun met uw ophelderingen extra glans te geven. Kortom, niemand heeft zoveel bijgedragen als u. Weg met figuren als Hercules, Scipio, de Maccabeeën, Karel! Weg met figuren als Plinius, Gellius, Fabius,^5. Valla, Ermolao,^6. Rudolf,^7. tot aan Budé en Reuchlin toe! Niemand van hen, zelfs met de nijd als rechter, gaat u voorbij in werklust, dapperheid, roem wegens eervolle daden, voortreffelijkheid, waardigheid, geloof of leer. Als iemand dat laatste durft te ontkennen, moet hij als een volslagen gek beschouwd worden.

Waartoe, zegt u, zo'n schitterende lofrede, rechtstreeks aan u gericht? Ik weet, groot man, dat u die niet aanvaardt. Daarom is het mij om het even of ik ten overstaan van uzelf of van anderen uw lof zing. Moge God mij evenwel straffen als ik niet meen wat ik schrijf! Wat mij ertoe brengt dit te doen, is deels mijn liefde voor u, die steeds de drijfveer was om uw reputatie tegenover lastposten te verdedigen, en deels de situatie in het land. Vooral om dat laatste vond ik dat ik u moest schrijven, aangezien uw aandacht er volledig op gericht is die te verbeteren. U ziet wat de kerk voor aanblik biedt, u ziet waarmee haar vijand Satan haar bedreigt. Ze was voordat ze door de trouweloosheid van de sekten in het nauw werd gebracht al niet meer zichzelf. Nu is ze nog minder zichzelf en zo weinig gezuiverd dat ze soms zelfs onzuiverder zou kunnen lijken, niet zonder groot gezichtsverlies voor de godsdienst. Want zeg me, bij Christus' onsterfelijkheid, wat is er waar dan ook beter, vromer of lovenswaardiger geworden? Men begint integendeel nu ook de gebreken en smetten die de kerk ontsieren te verdedigen, zodat er al helemaal geen hoop overblijft dat de situatie de goede kant op zal gaan. Ik heb niet echt een antwoord op de vraag gevonden of die beklagenswaardige lieden dat uit haat jegens de sekten, uit blindheid of uit onnozelheid doen. U moet zoiets weten, aangezien u voortdurend en succesvol met hen geworsteld hebt. Ik ben vaak verbaasd, maar nog meer bedroefd, dat er christenen zijn die liever een bezoedeld dan een rein christendom willen en liever een christendom willen dat bij henzelf dan bij Christus past. We worden gedwongen die mensen zelfs theologen, ja, de enige wijzen te noemen, alles aan hun oordeel over te laten, alleen naar hen te luisteren en bijna voor hen te knielen. Wat een betreurenswaardige en zelfs uiterst betreurenswaardige staat waarin de godsdienst verkeert!

4. Ambrosius, Hieronymus, Augustinus en Gregorius. Erasmus verzorgde uitgaven van de eerste drie auteurs in respectievelijk 1527, 1516 en 1529.

5. Fabius Quintilianus.

6. Ermolao Barbaro.

7. Rudolf Agricola.

[p. 356]

Maar het zal wellicht gepast zijn daar een andere keer een klaagzang over aan te heffen. U moet naar mijn idee aangespoord worden, Erasmus, om door te gaan met wat u doet. Vecht met beide handen, zet u met beide voeten schrap tegen zowel de schismatische als de sofistische^8. leugens! Strijd voor de orthodoxie, sta pal voor de oude theologie!^9. U wordt van beide kanten aangevallen, ik weet het; vecht daarom aan beide kanten terug, sla aan beide kanten erop los, bemachtig aan beide kanten trofeeën! Grijp wat in het midden ligt en door beide partijen wordt goedgekeurd, en verdedig de buit. De sekten zijn een last voor de kerk; maar de barbaarse scholen^10. berokkenen haar evenveel schade, zij het op een andere manier. De eerste werpen alles omver, de laatste ontheiligen wat bewaard was gebleven. De eerste dringen hun ideeën op, de laatste laten hun ideeën niet los. De eerste willen dat de wereld naar hun pijpen danst en de laatste ook. Geen van beide slaat de juiste weg in, beide partijen zijn eerzuchtig en verlangen naar macht. De ketters willen dat er niets van wat er in de kerk is onaangetast blijft; de theologen van de Sorbonne willen dat er niets wordt verwijderd. Daarom is niemand een geschiktere Palaemon,^11. niemand een rechtvaardiger areopagiet,^12. niemand een onkreukbaarder Amphictyon^13. dan u, die een goddelijk man bent. Op het menselijke vlak bent u onze volledige toevlucht; u valt het onderzoek naar beide partijen toe. Want er leeft niemand in Europa die het geloof beter begrijpt (weg jij, jaloezie!) of er trouwer over waakt of het strenger beoordeelt, of dat nog beter zou kunnen dan u. Als er niet tegen de sekten opgetreden wordt, zijn we verloren; als de scholen niet aan banden worden gelegd, is het gedaan met het herstel van de kerk.

Het gros van de christenen is hopeloos in de war en hun gedachten gaan nu eens in de ene, dan weer in de andere richting. Eerst waren de misstanden binnen de kerk er de schuld van dat de mensen zich aan de sekten overleverden, aangezien die, zo leek het, alle zaken op een christelijker manier zouden regelen. Maar nu, nu de etter van de sekten naar buiten is gekomen, beginnen ze wijs te worden en blijven ze op de tweesprong staan, niet wetend wat ze voortaan moeten geloven of doen. Er zijn verschillende redenen waarom de sekten hun niet aanstaan, en er zijn verschillende redenen waarom ze

8. D.i. in de trant van de scholastiek.

9. Bedoeld zal zijn de theologie uit de tijd vóór de scholastici.

10. De universiteiten van de scholastische theologen.

11. Palaemon treedt in Vergilius, Eclogae 3, op als scheidsrechter bij de zangwedstrijd tussen Damoetas en Menalcas, die onbeslist eindigt.

12. Lid van de areopagus, het hoogste Atheense rechtscollege.

13. Degene die in het oude Griekenland het eerst de amphictyonie zou hebben ingesteld, een verbond tussen verschillende steden of gebieden met als doel het beschermen van een heiligdom.

[p. 357]

het lastig vinden naar de kerk terug te keren. Ze deinzen terug voor al dat bijgeloof, al dat ceremonieel of liever gezegd het misbruik daarvan, verder voor niet gezuiverde preekstoelen en ten slotte voor het uiterst beschamende wangedrag van de geestelijkheid. Ze begrijpen dat ze in hun menselijkheid dwalen, maar ze zien niet waar ze naartoe moeten of hoe ze terug moeten gaan. Want ze zullen voortaan niet zo gauw de eerste de beste profeet die nu opstaat geloven, aangezien wij Duitsers als Epimetheus^14. zijn. Des te meer ligt het op uw weg om met Gods hulp bijstand te verlenen en, zoals u ook doet, als redder op te treden in deze situatie van totale ontwrichting. Voltooi uw werk, wend de toorn van God af met vrome gebeden. Strijd in disputaties met de tegenstanders van de kerk en tegelijk met uw praatjesmakers.^15. Prikkel de monarchen met voortdurende aansporingen zodat ze over deze uiterst belangrijke kwestie nadenken, herhaal dat socratische ‘Denk goed na’.^16. Help met adviezen, leg plannen voor, smeek, bezweer, werk u in het zweet, zodat de kerk beter bij haar Christus past, voor zover dat kan; want nu zijn haar godsdienstigheid en gedrag zo dat vrome mensen zich tegenover ongelovigen geweldig schamen.

Wat ben ik ongelukkig, omdat ik me voortdurend gekweld voel wegens de schandelijke smetten op het huis en de tempel van de grote en almachtige God. Die kwelling wordt nog erger gemaakt door degenen die er niet voor terugdeinzen ter verdediging van zulke smetten de degens met u te kruisen. Verontrustender is evenwel de goddeloosheid van een schisma, waar ikzelf ook een paar jaar geleden onverzettelijk aan vasthield. In de eerste plaats moet u mensen bij wie u dat kunt doen, mondeling en met zorgvuldig opgestelde brieven ertoe aanzetten een oecumenisch concilie niet alleen te overwegen, maar ook op tijd bijeen te roepen. Want met die remedie zullen de geschillen eerder beëindigd kunnen worden dan met de bitterheid van beledigingen waar alles nu van vervuld is. Wat een onherstelbaar verlies van zielen bij deze twisten! Wat een onuitsprekelijke ramp voor de godsdienst! Hoe geniet de duivel, lachen de Joden, applaudisseren de Turken! De schuld van dit onmetelijke kwaad zal op jullie hoofden neerkomen, jullie steunpilaren, die konden zorgen dat Christus' bruid in een betere toestand zou verkeren, maar het niet deden. Maar ik zou dwaas zijn als ik tegenover u onder tranen over haar lotgevallen vertel, aangezien u dat zelf overal uitvoerig doet. Moge de Heer u lange tijd bewaren tot nut van de apostolische kerk. Het ga u goed.

Frankfurt, Maria-Geboorte, 1532

14. Epimetheus dacht pas na toen de doos van Pandora geopend was.

15. Vertaling van het Griekse mataiologos (‘ijdele prater’, Titus 1:10), dat qua klank lijkt op theologus.

16. Vertaling van het Griekse phrontison.

[p. 358]

Uw leerling en dienaar Georg Witzel

Aan de onvergelijkelijke heer Erasmus van Rotterdam, zijn leraar en meester die hij altijd zal eerbiedigen en liefhebben. Freiburg im Breisgau