De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 17. Brieven 2357-2515

2441 Aan Eleutherius^1.
Freiburg, 6 maart [1531]

Erasmus van Rotterdam groet zijn vriend Eleutherius

Wat zegt u nu, charmante Eleutherius? Heeft Vulturius mij met zoveel weldaden overladen? Hij was op mij gesteld, dat geef ik toe, en hij zorgde ervoor dat het wederzijds was. Ik denk dat ik ook in het verlenen van diensten zijn gelijke ben. Maar stel dat ik in verdiensten de mindere ben, wat verlangt u dan van mij? Mensen spreken kwaad over hem, zegt u, op een manier die hij niet verdient. Om wat voor reden? Omdat hij evangelisch is? Dat juist dit voor iemand onduidelijk was, heeft hij in talrijke pamfletten die hij heeft uitgegeven, niet toegestaan. Het bewijs hiervan is dat hij in het commentaar waarmee hij op uw advies mijn Epistola heeft verontreinigd (ik had bijna gezegd ondergescheten) in plaats van Vulturius zijn echte naam noemde.^2. Juist datgene wat u mij - als ware het een aanklacht - verwijt, is de plicht van een bijzondere vriend. Of is het niet de taak van een vriend iemand van zijn vergissing terug te roepen? ‘Maar hij vergist zich niet,’ zegt u. Was dat maar zo! Het getuigt echter ook van plichtsgevoel iemand te waarschuwen, dat hij niet door een slechte opvoering van een goed een slecht toneelstuk maakt. Ik denk dat ik dit echter vriendelijk genoeg en ook liefdevol heb gedaan. ‘Hij had in het geheim gewaarschuwd moeten worden,’ zult u zeggen. Ik heb dat meer dan één keer gedaan, maar de pamfletten die hij niet zonder grote haat tegen mijn naam liet verschijnen, laten duidelijk genoeg zien hoe gelaten hij hierop reageerde.

Maar welke cacangelicus,^3. vraag ik, heeft u verteld dat ik de brief aan Vul-

1. Zie brief 2440, noot 1. Wie met Eleutherius wordt bedoeld, is niet vast te stellen.

2. Zie brief 2440, noot 5. Op achterzijde van de titelpagina is te lezen dat de scholia van de hand van Gerardus Noviomagus (Geldenhouwer) zijn.

3. Dit door Erasmus verzonnen woord is het tegengestelde van evangelicus (lett. ‘brenger van goed nieuws’). Het Griekse woord kakos betekent ‘slecht’; ook het Nederlandse woord kak klinkt hierin door.

[p. 211]

turius eerst in het geheim naar de arts Simon^4. heb gestuurd om hem in Keulen te laten drukken, voordat degene tot wie hij was gericht hem had ontvangen? Past het degenen die de waarheid verkondigen, zo aan leugens toe te geven? Ik heb integendeel eerst de brief als manuscript naar Vulturius gestuurd en gewaarschuwd, dat hij wellicht zou worden gedrukt. Daarna is hij in Freiburg gedrukt, lang voordat hij Keulen bereikte waar hij buiten mijn weten door mijn dienaar naar toe is gebracht. Ik wilde natuurlijk niet dat dit gebeurde, juist om te voorkomen dat mijn drukker enig nadeel zou ondervinden als het daar nogmaals werd gedrukt. Daarom was uw dienst, waarmee u een kopie naar Vulturius en zijn hele vriendenkring stuurde en hem met zo'n huiveringwekkend bericht tot een oorlog aanzette, helemaal niet nodig.

Wat uw twijfels over Bucer betreft, dient u te weten dat ik de man zelfs van gezicht niet ken, laat staan dat er tussen ons enige vertrouwelijke omgang is ontstaan. Toch was ik ervan overtuigd dat hij wat meer beleefdheid en inzicht bezit dan dat boek,^5. dat vergif met veel honing kruidt, laat zien. Leek het feit dat Hutten opmerkingen over de bul van Leo^6. publiceerde werkelijk zo'n mooie actie, dat u Vulturius uitnodigde hem na te volgen? Waarom nodigt u met dezelfde moeite hem niet uit om alle krijgslisten die Hutten te land en ter zee^7. heeft toegepast, na te volgen? Wat is er met dat belachelijke commentaar bereikt? Gaat het daarna beter met het evangelie? Heel wat slechter, denk ik. De magistraat van Straatsburg heeft de drukker in de gevangenis geworpen en maakte daarmee voldoende duidelijk, hoezeer hij het werk van Vulturius goedkeurde. Maar de wraak is zoet. Is deze ook ten koste van uw zaak verworven? Wat een evangelische lankmoedigheid! Maar waar heb ik gezegd dat jullie als vogeltjes in een kooi opgesloten worden vastgehouden? Houden zeer velen zich soms niet uit angst schuil? Is het soms niet zo dat de meeste mensen geen reis ondernemen, tenzij ze een vrijgeleide van vorsten hebben?’ Wie was die fantast die zei dat ik amper uit Freiburg durf weg te gaan? Maar mij is toegestaan om ook naar Bazel terug te keren, als ik dat zou willen en in Straatsburg te wonen als ik daar zin in had. ‘Waarom,’ zegt u ‘vertrekt hij niet naar Leuven? Waarom niet naar Keulen? Waarom niet naar Parijs?’ Waarom voegt u er niet aan toe: ‘Waarom niet naar Toledo, Rome of Jeruzalem?’ Met tegenzin ben ik naar Freiburg ver-

4. Simon Riquinus.

5. Epistola apologetica; zie brief 2312, noot 1.

6. De bul Exsurge Domine van paus Leo x. Hutten publiceerde Bulla decimi Leonis contra errores M. Lutheri et sequacium cum Hutteni notis (Straatsburg, 1520).

7. D.w.z. met grote inspanning en vurig verlangen; vgl. Adagia 325.

[p. 212]

huisd. Er is geen sprake van dat ik voor mijn genoegen langs alle steden moet trekken. Wat heb ik in Parijs of Keulen te doen?

Maar stel dat het voor mij niet veilig is waarheen ook maar te reizen. Waar komt dan dit gevaar anders vandaan dan dat ik tegenover u milder was dan zij wilden? Natuurlijk dienden u, heel eerlijke mensen, mij dit te verwijten. Ben ik het die beweert dat het evangelie is omgebracht? Mijn oren zijn al gevoelloos geworden voor woorden zoals ‘evangelie, evangelie, evangelie’. Maar wie van de engelen heeft bij jullie onthuld, dat ik tegen jullie schreef met de bedoeling mij met de sofisten^8. te verzoenen? Alsof ik niet zou weten wat ik op welke manier moet schrijven, als ik met veronachtzaming van mijn geweten er alleen maar streefde bij hen weer in de gunst te komen.

Het ontgaat me niet dat, zoals u zegt, bepaalde sofisten luid roepen dat ik de aanstichter van deze tragedie ben. Maar dezelfde mensen hebben eerder, totdat ze hees waren, geroepen dat ik het met Luther eens ben.^9. Omdat niemand dit meer geloofde vonden zij een ander onderwerp om te roepen. Maar hoewel u weet dat beide beschuldigingen vals zijn, bent u toch verheugd dat het Erasmus ongeacht op welke manier lastig wordt gemaakt. Wat een harten vol heiligheid! Alberto Pio uit Carpi heeft, terwijl hij, ontheven van zijn eigen zaken, zich met andermans zaken bezighield,^10. getracht door het uitgeven van een boek^11. mensen te overtuigen van hetgeen die lieden brommen.^12. Ik heb daarop geantwoord, maar met het huren van verscheidene medewerkers hervatte hij de strijd. Een enorm werk wordt nu, naar ik meen, in de drukkerij van Bade in alle haast gedrukt.^13. Omdat hij ziek was had hij zijn aandacht van het schrijven afgewend, maar om de franciscaanse broeders een gunst te bewijzen liet hij het boek drukken, en terwijl het nog niet gereed was is hij overleden.^14. Natuurlijk is dit volgens het spreekwoord^15. vluchten na met de angel te hebben gestoken. Toch hoop ik dat zijn ziel zich tussen de serafijnse geesten vermaakt. Want zijn lichaam is drie dagen voor zijn dood met een franciscaanse pij getooid en na zijn dood in dezelfde kleding op de schouders van franciscanen midden door de stad in een plechtige

8. Bedoeld zijn scholastieke theologen.

9. Zie brief 2414, noot 1.

10. Vgl. Horatius, Satiren 2, 3, 19-20.

11. Responsio paraenetica (Parijs, januari 1529), waarop Erasmus reageerde met Responsio ad epistolam paraeneticam (Bazel, maart 1529).

12. Erasmus gebruikt het woord grunnire, dat eigenlijk ‘knorren’ betekent, een verwijzing naar Grunnius (brief 2440).

13. Zie brief 2411, noot 10.

14. 7 januari 1531.

15. Adagia 5.

[p. 213]

optocht naar het klooster overgebracht. Niets van de ceremoniën die zij gewoonlijk aan de eigen kinderen van Franciscus wijden,^16. is overgeslagen.

Wat hoor ik? Vlei ik Luther in die brief aan Vulturius, omdat ik hoop dat hij zijn zaak zal verliezen? Wat voor soort redenering is dit, vraag ik. Wij vleien degenen van wie we hopen dat ze zullen verliezen? Maar omdat u met uitzondering van de eucharistie gemene zaak met hem maakt, hoe kan het dan dat ik, zoals u zegt, door tegen u te schrijven hem vlei? ‘Het voorwoord bij de werken van Augustinus,’^17. zegt u, ‘is voor de sofisten zo'n grote belediging, dat zij hem nooit gunstig gezind zullen zijn.’ Ik van mijn kant meen dat ik in dat voorwoord mijn stijl zo heb gematigd, dat niemand met recht zich beledigd kan voelen. Of viert u voortdurend triomfen als Erasmus de sofisten niet tevredenstelt? Als daar iets is dat sommigen aanstoot geeft, vermoed ik dat dit komt omdat ik zeg dat de gezegende Augustinus uitsluitend met het zwaard van het goddelijk woord tegen ketters heeft gestreden. Terwijl het in uw voordeel werkt, bent u verheugd dat het voor mij slecht uitvalt. Echt een wonderlijke naastenliefde! Hoe duidelijk verklaart u verder de naam Vulturius, alsof ik hem van gierigheid beschuldig? Ik wist dat het verwijt van verkwisting eerder aan hem zou kleven dan dat van gierigheid. Maar als u niet wist dat ‘Vulturius’ het werpen van dobbelstenen betekent,^18. kon u tenminste weten dat ik een toespeling op zijn echte naam in het Duits had gemaakt.^19. Dit heb ik gedaan om te bereiken dat hij bij minder mensen belachelijk wordt gemaakt. Ik heb hem Vulturius genoemd zoals ik u nu Eleutherius noem. En ik sta u toe dat, zoals hij liever wilde dat zijn eigen naam in plaats van Vulturius bekend werd, u in plaats van Eleutherius wordt genoemd wie u bent. Ten slotte sommeert u ook Vulturius om, als hij werkelijk een leerling van Christus verlangt te zijn, deze smet haastig uit te wissen. Want zijn degenen die onmiddellijk op wraak zinnen werkelijk echte leerlingen van Christus? Is met dat schitterende commentaar bereikt dat iedereen uiterst gunstig over Vulturius oordeelt? Als hij dit niet op uw advies had uitgegeven, zou hij dezelfde reputatie hebben als ik. En wat ten slotte? Een onverzadigbare geldzucht! Noem mij zelfs één iemand van wie ik iets - ik zal niet zeggen heb afgeperst, maar gevraagd, en ik zal u velen opnoemen

16. Erasmus heeft de begrafenis van Pio verwerkt in het colloquium Exequiae seraphicae, asd i, 3, p. 686-699; Nederlandse vertaling: Gesprekken, p. 476-494.

17. Brief 2157.

18. Vgl. Plautus, Curculio 357.

19. De eerste drie letters van Gerard klinken als ‘gier’ en het Duitse ‘Geier’ (Latijn vultur); het Duitse woord Gier betekent ‘gretigheid’ of ‘hebzucht’. Zie ook brief 2358, noot 6.

[p. 214]

van wie ik wat zij spontaan aanboden niet heb aangenomen, en velen aan wie ik mijn beperkte middelen heb geschonken. Van Johann Froben heb ik iets aangenomen, of liever gezegd, ik heb het niet aangenomen, maar hij heeft het mij opgedrongen als iets dat ik had verdiend; ik heb echter nauwelijks een derde van wat hij aanbood aanvaard.^20. En volgens u heeft Erasmus een onverzadigbare geldzucht? Naar mijn mening ben ik meer vrij van deze ondeugd dan Vulturius. In veel ondeugden ben ik de mindere, dat geef ik toe, maar hebzucht heeft nooit beslag op mij gelegd. Met dergelijke brieven, waarin zeer veel ijdelheid voorkomt en geen greintje oprechtheid, sporen de evangelischen elkaar tot vroomheid aan. Ik onderhoud een langdurige vriendschap met veel mensen, met wie ik desondanks over geloofsopvattingen van mening verschil. Als iemand het met u niet eens is, wordt u van vrienden onmiddellijk bittere vijanden. U moest natuurlijk die vrome geschriften opstellen die met de zaak van het evangelie zo bevorderlijk zijn, waarbij u ook de voorschriften van artsen negeerde. Ik wens u gezondheid van lichaam en geest.

Freiburg, 6 maart 1530^21.

20. Zie brief 1900, p. 310.

21. Ook in Freiburg bestond de gewoonte het nieuwe jaar met Pasen te laten beginnen.