De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 17. Brieven 2357-2515

2375 Aan Andrzej Krzycki
Freiburg, 1 september 1530

Erasmus van Rotterdam groet Andrzej Krzycki, bisschop van Płock

Eerwaarde bisschop, Marcin Słap, een jongeman met een onberispelijk karakter, heeft de brief van uwe hoogheid tegelijk met uw boekje over de mis getrouw bezorgd.^1. Het werkje heb ik met vrucht en met genoegen helemaal genezen. Hoeveel zaken staan er in zo'n klein deel! Het strijdt tegen de geloofsopvattingen van ketters, het legt ons de prediking van de Heer uit, het verklaart de betekenis van de mis en geeft terloops aan wat er tijdens het misoffer op ongepaste wijze gebeurt. Het sprak mij aan dat u de stijl enigszins aan het niveau van eenvoudige mensen hebt aangepast en u liever als bisschop dan als redenaar wilde optreden. In Brabant heeft een tijd geleden een franciscaan met de publicatie van een boek uiteengezet wat de betekenis is van hetgeen daar door een priester wordt gedaan.^2. Hier zijn twee boekjes

1. De brief is niet bewaard gebleven; het boek was De ratione et sacrificio missae (Krakau, 1528).

2. Frans Titelmans met Tractatus de expositione mysteriorum missae (Antwerpen, 1528).

[p. 45]

verschenen, een van Guitmondo en een ander van Alger;^3. beide behandelen de waarheid van het lichaam en bloed van Christus in de eucharistie, naar mijn mening niet zonder succes. Dezelfde drukker^4. zou ook uw werk uitbrengen, als hij niet had gevreesd dat uw drukkers met hun koopwaar naar Frankfurt zouden komen.

Verder heeft dezelfde Marcin ook een ring afgegeven, een geschenk van uwe hoogheid.^5. Ik vrees dat hij door een overdreven genegenheid voor mij iets heeft gezegd dat ik hem niet had opgedragen. Mij leek het een symbool van een gunstig voorteken en het was mij juist heel aangenaam, omdat het mij uitnodigt u na te volgen. De gouden ring had een edelsteen in de vorm van een hart met een vuurrode kleur. Wat zou men voor een christenmens meer kunnen wensen dan dat hij een hart heeft dat straalt van wijsheid en gloeit van naastenliefde? Ik zal naar dit voorbeeld zo goed als ik kan mijn best doen. Het is al iets om een dergelijke hardloper zelfs op grote afstand te volgen, als het niet mogelijk is hem in te halen.

Bijna deze hele zomer heb ik tegen een heel vervelende en tegelijk hardnekkige ziekte gevochten.^6. In de maanden april en mei woeien er bijzonder verleidelijke briesjes die echter, zoals feitelijk is vastgesteld, heel schadelijk waren. Veel mensen hebben zij een slechte gezondheid bezorgd waarvan zij ternauwernood konden herstellen.

Andrzej Zebrzydowski is volwassen.^7. Ik twijfel er niet aan dat zijn weloverwogen besluit vaststaat en hoop dat het pad, dat hij heeft gevolgd, voorspoedig zal verlopen.^8. Niet bij alle karakters verloopt alles hetzelfde; langs verschillende wegen komt men tot wijsheid. Voor mij was in ieder geval het verblijf van de man bij mij heel aangenaam. Maar hoewel bij een jongeman zijn roemzucht een tekortkoming is, laat dit toch een edel karakter zien waaraan men beslist niet moet wanhopen.

Tenzij ik me in alles vergis zullen wij hier bloedige onlusten zien. De geloofsopvattingen van de ketters zijn bekend gemaakt en ook het antwoord van de katholieken.^9. De keizer die naar ik meen alles op voorschrift van de paus doet, staat niet toe dat er iets van wat de kerk heeft aanvaard wordt ver-

3. Zie brief 2284, noot 6.

4. De Freiburgse drukker Johannes Faber Emmeus.

5. Zie brief 2174, noot 7.

6. Zie brief 2360, noot 1.

7. Op dat moment ongeveer 34 jaar oud.

8. Zebrzydowski was naar Polen teruggekeerd en zou uiteindelijk bisschop van Krakau worden; zie ook brief 1826.

9. De lutheraanse Confessio Augustana was op 25 juni voorgelezen, de katholieke Refutatio op 3 augustus.

[p. 46]

anderd. Toch belooft hij dat hij in de tekortkomingen van de leiders van beide standen een verbetering zal aanbrengen. Steden worden nu al aangemaand om wat zij bisschoppen en priesters hebben afgenomen terug te geven. De ongebreidelde arrogantie van bepaalde lichtzinnige lieden moest in elk geval worden beteugeld. Ik denk niet dat de situatie verslechtert, wanneer de keizer in overeenstemming met zijn geloof al wat de paus opdraagt trouw uitvoert, en de paus niets beveelt wat niet in het belang van de katholieke kerk is. Overal groeit het aantal kardinalen. Ik weet niet of ik de kerk hiermee geluk moet wensen. De ouden hebben niet zonder reden met zoveel ijver geprobeerd een menigte kardinalen te vermijden. Er was genoeg arrogantie in het huis van God, er waren meer dan voldoende mensen die abdijen, bisschopszetels en hoge ambten gretig tot zich namen, ook als deze talrijke schare er niet bij was gekomen. Vroeger was kardinaal de naam voor een functie, nu is het de naam voor een machtsgebied. Maar op deze manier versterkt de paus naar het schijnt zijn heerschappij en hebben de vorsten illustere dienaren die door de kerk worden betaald.

Ik bereidde een reis van hier naar Brabant voor, maar bepaalde vrienden aan het hof van de keizer adviseerden mij geen voet te verzetten voordat het resultaat van de Rijksdag bekend was.^10. Ze schrijven dat er nog enige hoop op vrede over is. Maar mijn gezondheid laat niet toe in de winter te vluchten, ook als het evangelie^11. het niet zou verbieden. Hoewel de keizer vooral vrede wil, lijken de evangelischen al een tijdlang naar oorlog te verlangen. Van alle kanten komen geschriften op de keizer en andere vorsten af met vreselijke dreigementen, als zij niet spoedig een eind maken aan het vervolgen van de waarheid van het evangelie. Sommigen hebben in een beledigende afbeelding de keizer met zeven hoofden weergegeven, maar het stadsbestuur heeft haar tegengehouden.^12.

Tegen mij gaan zij mateloos tekeer omdat ze al zes pamfletten^13. tegen mij hebben uitgegeven. Dit is niets anders dan een schermutseling, ik verwacht veel gruwelijkere aanvallen. Deze ellende is nog te verdragen omdat daarmee troost is verbonden. Ik word aangevallen, maar door degenen die vanwege ketterij zijn veroordeeld. Lastiger te verdragen is het feit dat de partij die ik verdedig, ergere vijanden bevat. In Spanje gaat een franciscaan van de

10. Zie brief 2360, noot 6.

11. Matteüs 24:20.

12. Deze spotprent, ongetwijfeld gebaseerd op Cochlaeus' Lutherus septiceps (Leipzig, 1529) en een verwijzing naar het zevenkoppige monster uit Openbaring 17:7-10, is niet geïdentificeerd.

13. Een toename, vergeleken met het vijftal dat in brief 2329, p. 260, wordt genoemd.

[p. 47]

strikte observantie^14. heftig tekeer. Brabant heeft een andere die erg op hem lijkt, een jongeman die een even grote opschepper is als Thraso.^15. Alberto Pio, voormalig vorst van Carpi die nu door de welwillendheid van de Franse koning wordt begunstigd, was niet tevreden met het boek dat hij een tijd geleden tegen mij heeft gepubliceerd. Daarom heeft hij een tweede boek gereedgemaakt dat drie keer zo groot is als het eerste. Met behulp van enkele mensen die hij heeft ingehuurd, heeft hij gezorgd dat uit al mijn boeken passages zijn geplukt die verwant lijken aan de leer van Luther of tot laster verdraaid kunnen worden. In zijn huis onderhoudt hij naar men zegt ene Sepúlveda, een Spanjaard wiens hulp hij gebruikt om zijn stijl te verfraaien. Ik vraag me verbaasd af hoe die man op die gedachte komt, zij het dat ik vermoed dat hij dit doet op instigatie van een of andere mijterdrager met wie hij nauwe betrekkingen onderhoudt.^16. Groot is de eendracht onder de slappelingen, zegt de satirendichter.^17. Tegenover de franciscaanse kraaien zal ik voortaan stom zijn.^18. Alberto zal ik misschien antwoorden.^19. Met mensen als Cousturier en Béda is er een wapenstilstand.^20. In de omgeving van de keizer bevinden zich theologen van wier mening het bestuur grotendeels afhankelijk is en die mij bepaald niet welgezind zijn. De dood van Gattinara^21. heeft mij een bijzondere vriend ontnomen.

De naam paus heeft tot nu toe veel haatgevoelens opgewekt, zelfs als er niets bij zou komen. Men kan zich nauwelijks voorstellen hoeveel op dit moment de hardnekkige belegering van Florence,^22. dat, als het gerucht niet loos is, door Clemens weinig zachtmoedig wordt bestookt, aan de vijandigheid toevoegt. Als hij erop uit is dat hij eerder wordt gevreesd dan bemind en dat hij met geweld optreedt, vrees ik dat angst een slechte bewaker is voor een duurzame vrede. Een aanzienlijk deel van de haat tegen hem komt terecht bij de keizer die zelf, als hij een fout maakt, dat niet door zijn wreedheid, maar uit gehoorzaamheid doet. Bij hem heeft de paus afgedwongen

14. Luis de Carvajal; zie brief 2110, noot 10.

15. Frans Titelmans; Thraso is een pochende soldaat in Terentius' Eunuchus.

16. De mijterdrager was Girolamo Aleandro; zie brief 2329, p. 261.

17. Juvenalis 2, 47.

18. Zie brief 2275.

19. Met Responsio ad epistolam Alberti Pii (Bazel, 1531).

20. De wapenstilstand was tijdelijk. Cousturier zou zijn aanvallen in 1531 en 1534 hernieuwen; met Béda werd in 1531-1532 een laatste discussie gevoerd.

21. Gattinara overleed op weg naar Augsburg op 5 juni 1530.

22. Zie brief 2366, noot 8.

[p. 48]

dat hij toestemming kreeg Florence te belegeren, van hem heeft hij gedaan gekregen dat hij heerser werd over de burcht van Hadrianus.^23. Ongetwijfeld heeft hij bij deze heel persoonlijke ontmoeting veel andere zaken bij hem bedongen.^24. Maar ik hoop dat de situatie beter is dan wat de geruchten in het algemeen verspreiden. Ik leid hier inderdaad uit af dat God om de misdaden van het volk diep vertoornd is, want hoewel wij twee broers hebben, Karel en Ferdinand, die met evenveel liefde voor de godsdienst en evenveel zachtmoedigheid zijn begiftigd, worden wij toch onder hun bestuur door zoveel rampen geteisterd. Eerst brak er een opstand in Spanje uit, waardoor Ferdinand naar Brabant werd overgebracht.^25. Toen ons gebied door zoveel expedities, een inhuldiging, optochten, huwelijken en belastingheffing was uitgeput, kwam daar het ‘keizerschap’ bij,^26. een naam voor veel geld gekocht, maar met een geringe opbrengst. Hoeveel jaren heeft vervolgens Frankrijk in ellende doorstaan! Hoe zwaar is bijna heel Italië verwoest.^27. Tenzij God dit verhindert, blijft er voor Duitsland over dat het door wederzijdse slachtpartijen verscheurd raakt. Iedereen weet wat Hongarije en Oostenrijk onder de Turken hebben geleden.^28. Het is onzeker wat de landen zullen lijden. Waarom zou ik nu de heftige opstanden van de boeren noemen?^29. Waarom de namen van zoveel ziektes en epidemieën, zelfs nieuwe soorten die nog geen naam hebben gekregen?^30. Waarom het gebrek aan of hoge prijzen voor zaken die voor het levensonderhoud nodig zijn? Toch weet ik niet of men te midden van zoveel ellende de eerste plaats niet aan meningsverschillen moet toekennen die door ketterijen zijn veroorzaakt. Of zoveel ellende onder de beste vorsten! Maar God zal ook hieraan een eind maken,^31. als wij afscheid

23. Op 6 december 1527 hadden de troepen van Karel v deze burcht (Engelenburcht) verlaten.

24. Een verwijzing naar de onderhandelingen tussen de paus en Karel v; zie brief 2240, noot 7.

25. De opstand in Aragon begon in 1519, in Castilië in 1520; Ferdinand was al in mei 1518 naar de Nederlanden gezonden.

26. De verkiezing van Karel v in 1519 tot keizer van het Heilige Roomse Rijk.

27. Aan de oorlogen tussen Karel v en Frans i, grotendeels in Italië gevoerd, kwam een tijdelijk einde door de Vrede van Kamerijk (augustus 1529).

28. O.a. door de slag bij Mohács (augustus 1526), de verovering van Boeda en het beleg van Wenen (september-oktober 1529).

29. De Boerenoorlog van 1524-1525.

30. Vgl. brief 2209, p. 34-37.

31. Vergilius, Aeneis 1, 199.

[p. 49]

nemen van onze zonden en onze toevlucht tot zijn barmhartigheid zullen zoeken. Ik bid dat uwe eerwaarde hoogheid alle voorspoed en geluk toekomt.

Freiburg im Breisgau, 1 september 1530