De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 16. Brieven 2204-2356

2283 Aan Hector Boece
Freiburg, 15 maart 1530

Deze brief werd samen met de Consultatio de bello Turcis inferendo gedrukt (zie brief 2285). Aan de brief is een lijst met Erasmus' werken toegevoegd. Brief 1341a aan Johann von Botzheim bevat een eerdere lijst (dl. 9, p. 290-293).

Desiderius Erasmus van Rotterdam groet de zeergeleerde heer Hector Boece van Dundee

Zeer geachte Boece, je brief uit Aberdeen met als datum 26 mei, in het jaar van ons heil 1528,^1. ontving ik in Freiburg, een stad in Breisgau die onder het gezag van koning Ferdinand valt, met een niet onbefaamde universiteit. Ik kreeg hem rond 13 februari, in het jaar 1530 na de geboorte van Christus. Want ik wil niet dat je me het verwijt maakt dat ik te laat antwoord. Dat was de reden dat ik deze brief liever in de vorm van een gedrukte uitgave wilde versturen, in plaats van een door een secretaris gemaakte kopie. Ik denk namelijk dat hij nu sneller bij je aan zal komen. Zie hier dan een kort antwoord op die van jou.

Wat heb ik genoten van het contact met jou, zeer geleerde Hector, toen we 32 jaar geleden tegelijk in Parijs op de renbaan van de studie liepen,^2. zij het dat jij overeenkomstig je bijzonder gelukkige aanleg een flink aantal passen vooruitliep. Daarom deed het me plezier dat me dit genoegen na zoveel tijd opnieuw werd vergund dankzij jouw brief. Maar over de lof die je mij in je vriendelijkheid rijkelijk en, zoals ze zeggen, met volle hand^3. toebedeelt, wil ik alleen opmerken dat je even welsprekend als minzaam over Erasmus,

1. Brief 1996.

2. In werkelijkheid 34 jaar, maar misschien herhaalde Erasmus het getal dat Boece in zijn brief gaf.

3. Adagia 1016.

[p. 165]

ik zal niet zeggen: leugens verkondigt (want dat strookt absoluut niet met je karakter), maar wel dingen zegt die ver van de waarheid verwijderd zijn. Ik wijs intussen je lofredes op mij niet af, omdat ik vurig wens dat zij die zich willen toeleggen op de wetenschap en de ware vroomheid, enig nut aan mijn pennenvruchten ontlenen. Ik zal op jouw verzoek een lijst daarvan aan deze brief toevoegen.

Ook deed het mij veel deugd te merken dat het koninkrijk Schotland dagelijks meer en meer verfraaid wordt met allerlei sieraden, waaronder de belangstelling voor de algemeen vormende wetenschappen. Ik heb altijd bewondering voor koning Jacobus^4. gehad, omdat hij zijn gebied niet zozeer wilde uitbreiden als wel tot aanzien wilde brengen;^5. hij kon tot de gelukkigste monarchen gerekend worden, als zijn lot in overeenstemming met zijn schitterende kwaliteiten was geweest. Ik twijfel er ook niet aan dat zijn zoon^6. niet alleen de vader is opgevolgd, maar ook in de voetsporen van de vader treedt. Toen ik de zoon van koning Jacobus, Alexander, bisschop van St. Andrews, les gaf in Siena,^7. was zijn broer^8. bij hem, amper tien jaar oud, een jongen met een ongelofelijke aanleg, van wie men toen al hooggespannen verwachtingen had. Ik zou graag willen weten wat er met hem gebeurd is, of hij het lot van zijn vader en broer deelde of dat hij nog in leven is.

Ik ben zeer dankbaar voor de sympathie en belangstelling die die geenszins onbeduidende universiteit daar voor mij toont; kon er maar door mijn toedoen iets aan haar succes en eerbewijzen worden toegevoegd! In elk geval bid ik - het enige wat ik kan - dat de Heer haar, door jou en mannen zoals jij, met alle soorten wetenschap en de gaven van ware vroomheid zegent en verrijkt.

Te Freiburg, in het gebouw van de beroemde universiteit aldaar, 15 maart, in het jaar 1530 na de geboorte van Christus

4. Jacobus iv, samen met zijn zoon Alexander Stewart (zie hierna) omgekomen bij de slag bij Flodden in 1513.

5. Dit is het thema van Adagia 1401, waarin Jacobus iv en Alexander Stewart herdacht worden.

6. Jacobus v.

7. In 1509.

8. James Stewart, graaf van Moray.

[p. 166]

Lijst van alle pennenvruchten van Erasmus van Rotterdam^9.

Reeks boeken die bedoeld zijn voor het taalonderwijs

De copia libri duo (Over de rijkdom aan uitdrukkingsmiddelen, in twee boeken)

Ratio conscribendi epistolas (Theorie van het schrijven van brieven)

Ratio studiorum (De methode van studeren), opgedragen aan Pierre Vitré

De pueris statim ac liberaliter instituendis (Over de noodzaak bij kinderen meteen te beginnen met beschavend onderwijs), uit 1529

De recte pronunciando (Over de juiste uitspraak)

Ciceronianus (De ciceroniaan)

De civilibus puerorum moribus (Over goede manieren voor kinderen)

Twee boeken van Theodorus' Grammatica in vertaling^10.

Syntaxis^11.

Alle vertalingen van Lucianus, waarvan de titels luiden: Saturnalia; Epistolae Saturnales; Chronosolon, d.i. Leges Saturnalicae De luctu Icaromenippus Toxaris Pseudomantis Somnium sive gallus Timon Abdicatus Tyrannicida De mercede conductis in aulis potentum Verschillende dialogen, tussen Cnemon en Damippus; Zenophantes en Callidemides; Menippus en Tantalus; Menippus en Mercurius; Menippus, Amphilochus en Trophonius; Charon en Menippus; Crates en Diogenes; Nireus en Thersites; Diogenes en Mausolus; Simylus en Polystratus; Venus en Cupido; Mars en Mercurius; Mercurius en Maia;

9. Deze indeling is gebruikt voor de uitgave van Erasmus' verzamelde werken die in 1538-1540 in Bazel verscheen, en ook voor latere uitgaven (Leiden, 1703-1706; Amsterdam, 1969-). Reeks 9 (edities van kerkvaders) is niet in de uitgaven van de verzamelde werken opgenomen. Reeks 6 werd evenwel gesplitst, zoals in brief 1341a, waardoor de reeksen 7 en 8 opschoven en het uiteindelijke aantal wederom negen was.

10. De volledige grammatica van Theodorus Gaza bestond uit vier boeken.

11. D.i. een werkje over de Latijnse syntaxis, gepubliceerd onder de titel De octo orationis partium constructione.

[p. 167]

Venus en Cupido; Doris en Galatea; Diogenes en Alexander; Menippus en Chiron; Menippus en Cerberus Hercules Gallicus Eunuchus De sacrificiis Lapithae De astrologia

Ik wil liever niet dat de voorwoorden, die duidelijk maken wat aan wie is opgedragen, worden weggelaten.^12.

Een korte voordracht vertaald uit het Grieks van Libanius, met een paar thema's, in vertaling

Voordracht tegen een tirannendoder, als reactie op die van Lucianus^13.

Laus medicinae (Lof van de geneeskunst)

Encomium matrimonii (Lof van het huwelijk), uit 1529

Similia (Vergelijkingen), in één boek^14.

Colloquia (Gesprekken), in één boek, maar geregeld vermeerderd; de laatste editie is van 1529

Vertalingen van Euripides' Hecuba en Iphigenia

Diverse soorten gedichten, behalve die op vroomheid gericht zijn, want die bewaar ik voor de afdeling waar ze thuishoren

Een commentaar op de Nux van Ovidius

Inleidende teksten van Galenus in vertaling, aan de arts Antonin

12. Een lijst van correspondenten aan wie Erasmus werken heeft opgedragen, is te vinden in deel 12 van Allen's uitgave, p. 78-80.

13. D.i. een reactie op de Tyrannicida (Tirannendoder) van Lucianus. Zie brief 191.

14. D.i. Parabolae sive similia.

Tweede reeks

De Adagia, vele malen herzien en vermeerderd, voor het laatst in 1528

Derde reeks

Een deel met brieven, met meer dan een derde vermeerderd in 1529

[p. 168]

Vierde reeks, die de werken over goed gedrag omvat

Vertalingen van Plutarchus: De discrimine adulatoris et amici (Over het verschil tussen een vleier en een vriend), aan de koning van Engeland Quomodo possit utilitas capi ex inimico (Hoe je voordeel kunt halen uit een vijand) De tuenda bona valetudine (Over het behoud van een goede gezondheid) Principi maxime philosophandum (Vooral een vorst moet aan filosofie doen) An graviores sint animi morbi quam corporis (Of geestelijke kwalen erger zijn dan lichamelijke) De cupiditate divitiarum (Over verlangen naar rijkdom) Num recte dictum sit ab Epicuro ‘lathe biôsas’ (Of Epicurus' uitspraak ‘leef in het verborgene’ juist is) De inutili verecundia (Over zinloze schroom)

Moriae encomium (Lof der zotheid)

Panegyricus (Feestrede) om Filips, de vader van Karel, de huidige keizer, geluk te wensen bij zijn terugkeer uit Spanje

Institutio principis christiani (De opleiding van een christelijke vorst), aan keizer Karel

Isocrates' De regno (Over de heerschappij), aan dezelfde^15.

Consolatio de morte filii (Troostrede bij de dood van een zoon)^16.

Querimonia pacis (De klacht van de vrede)

Carmen de senectute, ad Copum medicum (Gedicht over de ouderdom, aan de arts Cop)

Lingua (De tong)

Cato, samen met andere dingen^17.

Cicero's Officia, de niet zonder succes herziene uitgave uit 1528

De werken van de orator Seneca, de met ongelofelijk veel zorg herziene uitgave uit 1528

Vertaling van Xenophons Tiran, uit 1530^18.

15. D.i. een vertaling van Isocrates 2 (Ad Nicoclem), gedrukt achter de Institutio principis christiani.

16. D.i. de Declamatio de morte.

17. Zie brieven 298, 676, 1725. Evenals de hierna genoemde edities van Cicero en Seneca niet opgenomen in de uitgaven van Erasmus' Opera omnia.

18. D.i. Xenophons Hiëro (zie brief 2273).

[p. 169]

Vijfde reeks, met werken die betrekking hebben op de vroomheid

Enchiridion militis christiani (Handboekje van de christensoldaat)

De contemptu mundi (Over verachting van de wereld)

Methodus verae theologiae (De methode van de ware theologie)

Paraclesis (Oproep)

Exomologesis (De biecht), vermeerderde uitgave uit 1529

Commentaren op de eerste en tweede psalm

De matrimonio christiano (Over het christelijke huwelijk), aan Catharina, de illustere koningin van Engeland

Vidua christiana (De christelijke weduwe), aan Maria, de voormalige koningin van Hongarije, de zuster van keizer Karel

Parafrase op de derde psalm

Preek over de vierde psalm

Preek over de vijfentachtigste psalm

Preek over de tweeëntwintigste psalm

Parafrase op het Gebed des Heren

Commentaren op twee hymnen van Prudentius

Contio de puero Iesu (Preek over het kind Jezus)

Boekje in de trant van een preek over de barmhartigheid van de Heer, aan Christoph, de voormalige bisschop van Bazel

Comparatio virginis et martyris (Vergelijking van maagd en martelaar), aan de nonnen van het Makkabeeënklooster in Keulen

Expostulatio Iesu (Verwijt van Jezus), in dichtvorm

Casa natalitia (De stal van de geboorte), in dichtvorm

Michaelis archangeli encomium (Loflied op de aartsengel Michaël), in dichtvorm

Virginis matris paean (Lofzang op de Moedermaagd)

Ad eandem obsecratio (Smeekbede, aan dezelfde)

Precatio ad Iesum servatorem (Gebed tot Jezus, onze Heiland)

Liturgia virginis Lauretanae cum concione (Liturgie voor de Maagd van Loreto, met een preek)

Consolatio (Vertroosting), aan de clarissen in Engeland

De bello Turcico (Over de oorlog tegen de Turken), uit 1530

Zesde reeks^19.

Het Nieuwe Testament met aantekeningen, vierde herziene en vermeerderde uitgave uit 1527

19. In de uitgaven van Erasmus' Opera omnia vormen beide werken elk een afzonderlijk deel (6 en 7).

[p. 170]

Parafrase op het Nieuwe Testament, uit 1524^20.

20. Een tweedelige uitgave van de Parafrasen verscheen bij Froben in 1523-1524.

Zevende reeks^21.

Van Chrysostomus vertaalden we: Vijf preken tegen de Joden Vier preken over Lazarus en de rijke man Vijf preken over het visioen van Jesaja Eén preek over de martelaar Philogonius Twee preken over de Brief aan de Filippenzen Twee preken over het bidden tot God Vier preken over Handelingen van de apostelen Commentaar op de volledige Brief aan de Galaten Tien preken over de Tweede brief aan de Korintiërs

Van Athanasius vertaalde ik: Twee brieven over de Heilige Geest Brief tegen Eusebius over het concilie van Nicea Verweerschrift tegen degenen die hekelden dat hij was gevlucht toen hij vervolgd werd Eén preek over het lijden van de Heer Over wat geschreven is, ‘Als jullie naar het dorp gaan dat tegenover jullie ligt’ enz.^22. Over het onderricht van maagden^23. Over de zonde tegen de Heilige Geest^24. Het aan hem toegeschreven boek over de Heilige Geest

Van Origenes vertaalden we het fragment over Matteüs

Van Basilius het begin van Jesaja

21. Reeks 8 in de uitgaven van Erasmus' Opera omnia.

22. Vgl. Matteüs 21:2.

23. D.i. een vertaling van (Pseudo-?)Athanasius, De virginitate sive de ascesi.

24. Vgl. Matteüs 12:32.

Achtste reeks, die de verweerschriften bevat^25.

Aan Jacques Lefèvre d'Étaples, over Elohim

Aan Edward Lee, twee boeken

25. Reeks 9 in de uitgaven van Erasmus' Opera omnia.

[p. 171]

Aan Jacobus Latomus, over de talen, één boek

Tegen Nicolaus Egmondanus, over de plaats bij Paulus, ‘Wij zullen allen herrijzen’ enz.^26.

Tegen het boegeroep van bepaalde lieden omdat ik vertaald had ‘In principio erat sermo’,^27. één boek

Aan Jan Briart van Ath, de voormalige kanselier van de Leuvense universiteit, ter verdediging van Encomium matrimonii, één boek

In reactie op de kritische opmerkingen van Zúñiga bij het Nieuwe Testament

Tegen het pamflet Blasphemiae (Godslasteringen) van dezelfde

Appendix tegen de Prodromos (Verkenner) van dezelfde

Aan de theoloog Sancho Carranza, over drie door hem bekritiseerde plaatsen

Over het wel of niet eten van bepaald voedsel,^28. aan Christoph, bisschop van Bazel

De brief aan de theoloog Maarten van Dorp die steeds aan de Moria (Zotheid) werd toegevoegd^29.

Spongia (De spons) tegen Ulrich von Hutten

Eén boek van de Antibarbari (Antibarbaren), want het tweede en derde is door de trouweloosheid van enkele lieden verloren gegaan

Eén boek tegen de kartuizer Pierre Cousturier

De libero arbitrio diatribe sive collatio (Diatribe of gedachtewisseling over de vrije wil), één boek

Twee boeken Hyperaspistes (Schilddrager) tegen Servum arbitrium (De onvrije wil) van Maarten Luther

Elenchus (Weerlegging), Divinationes (Vermoedens) en Supputationes (Berekeningen), tegen de Parijse theoloog Noël Béda

In reactie op de brief van Alberto Pio, prins van Carpi, één boek

Tegen de laster van de Spaanse monniken, uit 1529

Aan een zekere franciscaan die een aantal plaatsen uit mijn Annotationes bij Romeinen had bekritiseerd, één boek^30.

Contra pseudevangelicos (Tegen hen die zich voor evangelischen uitgeven), één brief, uit 1530

26. 1 Korintiërs 15:51 (Vulgaat).

27. Johannes 1:1.

28. D.i. De esu carnium (Over het eten van vlees)

29. D.i. brief 337.

30. Zie inleiding bij brief 2206.

[p. 172]

Negende reeks^31.

Nieuwe uitgave met scholia van de complete Hieronymus, uit 1526

Cyprianus, meerdere keren herzien, met als toevoeging in de laatste uitgave uit 1529 Liber de duplici martyrio (Boek over het tweevoudige martelaarschap), dat nog niet eerder gedrukt was

Uitgave van Hilarius die ongelofelijk veel moeite heeft gekost, uit 1523

Nieuwe uitgave van Irenaeus op basis van zeer oude handschriften, uit 1528

Uitgave van Ambrosius, deels van mijn hand, uit 1527

Van hem publiceerde ik twee nieuwe boekjes, Apologia David en Interpellatio David, 1529

Lactantius, De opificio Dei, uitgave met scholia

Met onvoorstelbaar veel inspanning tot stand gekomen uitgave van alle werken van de heilige Augustinus, uit 1529

Uitgave van Alger^32. over de eucharistie

31. Niet opgenomen in de uitgaven van Erasmus' Opera omnia.

32. Zie hierna, brief 2284.