De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 16. Brieven 2204-2356

[p. 62]

2226 Van Cuthbert Tunstall
Londen, 24 oktober 1529

Een hartelijke groet. Ik trof in je brief geen enkel blij nieuws aan behalve dat je behouden en wel van Bazel naar Freiburg bent verhuisd. Ik begreep dat er veel reden tot droefheid is, aangezien het turbulente tijden zijn, nu dat edele Duitsland, verscheurd door nieuwe sekten, een gemeenschappelijke vijand^1. aan de grens heeft - een vijand die veel te machtig is om door welke koning ook, ongeacht zijn macht, verdreven te kunnen worden. Door de onderlinge geschillen bij de christenen is zijn macht zo toegenomen, dat we moeten vrezen dat zijn enorme leger en geweldige rijk, nu nog groter door de verovering van Hongarije, onze onenigheid zullen bestraffen, als God het toestaat.

Ik betreur het ten zeerste dat de beroemde stad Bazel ten val gebracht is. Want hoe zou ik het anders kunnen noemen dan ‘ten val gebracht’? Want door vast te houden aan die verfoeilijke, dwaze ketterijen, brak ze met het orthodoxe geloof. Je schrijft dat talloze monniken, vooral franciscanen, zich onder druk van enkele lieden tegen je hebben laten ophitsen. Als je beledigingen met beledigingen beantwoordt, zal er aan je strijd tegen al die duizenden nooit een eind komen, omdat vuur niet met vuur wordt gedoofd,^2. maar juist hoger oplaait. Tegen dit soort vervelend gedrag kun je het beste doen wat Paulus ons aanraadt: ‘Als uw vijand honger heeft, geef hem dan te eten, als hij dorst heeft, geef hem dan te drinken. Dan stapelt u gloeiende kolen op zijn hoofd’.^3. Wat is bovendien veiliger dan stevig het anker van onze hoop vast te houden en bij de ware kerk te blijven? Dat ben je ook van plan te doen, zo schrijf je. En als de kerk aanstoot neemt aan dingen waar je op gewezen bent, is het beter dat jij die verwijdert dan dat ze door anderen van een kritische aantekening voorzien worden; het is ook beter al je overige werk aan het oordeel van de kerk te onderwerpen. Want na je dood zal de kerk ook over jou haar eigen oordeel geven, zoals tot nu toe bij allen die er voor jou waren gebeurde. Maar dan kan er geen weerwoord gegeven worden, als je niet zelf, toen je nog leefde, meer waarde hechtte aan het oordeel van de kerk dan aan je eigen oordeel, zoals zeer veel geleerde en heilige kerkvaders plachten te doen. Heeft Augustinus soms niet, toen hij al wat ouder was, heel wat passages naar het aambeeld^4. teruggehaald,^5. en Hieronymus evenzo? Want het is duidelijk dat ze niet overal hetzelfde schreven. Wanneer ze tegenstanders probeerden te weerleggen, waarbij ze wel eens door de heftigheid van de discussie vlam vatten, schreven ze iets anders dan wanneer

1. De Turken.

2. Adagia 2248.

3. Romeinen 12:20.

4. Vgl. Adagia 492: ‘Incudi reddere’ (Weer op het aambeeld leggen).

5. In zijn Retractationes.

[p. 63]

ze rustig een plaats uit de Schrift probeerden uit te leggen. Als je hun voorbeeld volgt, zul je malicieuze critici de mond snoeren en heel wat van je werken onsterfelijk maken. Die zouden anders gevaar kunnen lopen, omdat er enkele dingen in staan waaraan geleerden aanstoot nemen. Zie hier mijn advies over tegenstanders die je last bezorgen.

Je vertaalde een tijdje geleden een paar fragmenten van Origenes' commentaar op Matteüs.^6. Daar worden enkele passages aangetroffen waar geleerden moeite mee hebben, zelfs al zouden ze van Origenes zijn, omdat er een andere mening over het brood van de Heer wordt weergegeven (als hij tenminste daarmee de eucharistie bedoelt) dan ooit door de vroege kerkvaders en de kerk werd gehuldigd. Zelfs als dat echt Origenes' mening is en geen toevoeging van zijn vijanden, zijn alle oude schrijvers ertegen. Daarom had ik graag gewild dat die mening zich onvertaald had schuilgehouden en niet, door jou vertaald, de indruk kon wekken door jou goedgekeurd te zijn; vooral in deze stormachtige tijd, nu er over de eucharistie zoveel geruzie is onder die nieuwe sekten. Want wat daar staat, lijkt eerder betrekking te hebben op het gezegende brood, dat de priester op zondagen na de dienst aan het volk pleegt uit te reiken, dan op de majesteit van het lichaam van de Heer. Daarom zou ik je willen aanraden in je werken vast te leggen dat je mening over deze kwestie met de kerk overeenstemt; dat is beter dan dat je bij het nageslacht ook maar enige argwaan omtrent je opvatting wekt wegens iets wat je lang geleden vertaalde. Er is veel bij Origenes wat de oude schrijvers niet aanstond; als dit niet tot die categorie had behoord, zou een van de rechtzinnige auteurs het volgens mij al vóór onze tijd vertaald hebben.

Ik heb je al eerder aangeraden de Gesprekken te zuiveren.^7. Daar komen immers passages in voor waar allerlei geenszins onontwikkelde mensen zich aan ergeren, namelijk over het vasten, de ceremoniën, de kerkelijke decreten in Vis eten, over pelgrimstochten, het aanroepen van heiligen bij gevaar. Ze beschuldigen je ervan dat allemaal op een bedekte manier te hekelen. Je zou probleemloos dergelijke passages zo kunnen verbeteren, dat er geen enkele aanleiding meer is om wegens je werken slecht bekend te staan.

Je vertaalde het een en ander van Chrysostomus over Handelingen van de apostelen.^8. Wat zou ik graag willen dat je het hele werk afmaakte, mits er handschriften beschikbaar zijn; want beter zul je je tijd niet kunnen besteden. Je schrijft dat de drukkerij van Froben nu aan Chrysostomus gaat be-

6. Opgedragen aan Nikolaus von Diesbach met brief 1844.

7. Kritiek op de Colloquia van Engelse zijde kwam ter sprake in brieven 1697, 1704 en 2037.

8. Brief 1801 is het voorwoord hierbij.

[p. 64]

ginnen,^9. aangezien Augustinus^10. klaar is. Jullie moeten vooral opletten dat jullie niet de uitgave van Oecolampadius volgen.^11. Want afgezien van de Lutherse aantekeningen in de marge waar alles mee vol staat, is de oude lezing verknoeid door het inlegwerk dat ze aanbrachten. Bovendien hebben mensen bij ons die goed Grieks kennen gemerkt dat de vertalingen van Oecolampadius, afgezien van het feit dat ze over het geheel verdacht zijn, geen goede weergaven zijn. Ze verbazen zich er zelfs over dat hij zich op het terrein van het vertalen heeft begeven, terwijl hij zo weinig van die taal weet. Geef daarom niets uit wat door hem vertaald is, om te voorkomen dat de rest minder verkoopbaar wordt. Bij ons hier op de universiteit bevindt zich een dik boekwerk met preken van Chrysostomus over de eerste brief aan de Korintiërs, vertaald door Francesco Aretino.^12.

Het ga je goed. Londen, 24 oktober 1529

Je zeer toegenegen broeder en vriend, Cuthbert, bisschop van Londen

Aan de zeer geleerde heer Erasmus van Rotterdam, leraar in de heilige theologie. Freiburg

9. In 1530 publiceerde Froben de werken van Chrysostomus in een Latijnse vertaling door verschillende personen. De uitgave is opgedragen aan Christoph von Stadion met brief 2359.

10. Opgedragen aan Alonso de Fonseca met brief 2157.

11. Vertalingen van Oecolampadius zijn opgenomen in de Latijnse uitgaven van Chrysostomus' werken die in 1522 en 1525 bij Cratander in Bazel verschenen.

12. In brief 2359, de opdracht bij de Latijnse uitgave van Chrysostomus die in 1530 bij Froben verscheen, zegt Erasmus een handschrift van Aretino's vertaling van preken over 1 Korintiërs gebruikt te hebben, dat John Fisher hem gestuurd had.