De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 15. Brieven 2082-2203

2186 Van Ambrosius Pelargus
[Freiburg] 29 juni 1529]

Ambrosius Pelargus groet zijn vriend Erasmus van Rotterdam

U giet werkelijk, zoals het spreekwoord luidt,^1. water over de kikkers uit wanneer u uw vriend Pelargus een Lucius^2. schenkt. Want ik weet niet of iets anders meer welkom en aangenamer kan zijn dan dit letterkundig geschenk, dat niet gering is en goed van pas komt. En dit niet alleen omdat Seneca voor mij nuttig zal zijn, want met zijn eerbiedwaardige voorschriften en bijzondere stimulansen spoort hij mensen aan naar deugdzaamheid te streven en houdt hij hen van laag bij de grondse genoegens af (om deze reden hebben ook de ouden die zich bij Christus hadden aangesloten, hem in hun armen gesloten), maar vooral omdat hij door u, mijn bijzondere vriend, als geschenk wordt gestuurd; hij is niet degene die wemelt van de fouten, maar wat u zelf terecht zegt, een andere, dat wil zeggen (als het nodig is dat ik het uitleg) die met recht als die van u kan worden beschouwd.^3. Waarom zou u immers geen

1. Adagia 2516; bedoeld is een geschenk dat voor de ontvanger zeer aangenaam is.

2. Lucius Annaeus Seneca; zie brieven 2091 en 2185.

3. Erasmus laakte de tekortkomingen van zijn eerste Seneca-uitgave; zie brief 2091, p. 44-45.

[p. 269]

aanspraak op hem maken die door uw toedoen en bijna onschatbare inspanningen met minder smetten, beter gecorrigeerd, beter afgewerkt en ten slotte met zeer gerieflijke aantekeningen verrijkt is gepubliceerd?

In mijn jonge jaren heb ik de brieven van Seneca gelezen en kreeg daarbij in de gaten dat die befaamde auteur voor mij nuttig zou zijn. Maar toen ik daar nauwelijks doorheen kon komen ben ik uit afkeer van het duistere taalgebruik met het lezen opgehouden. Irenaeus die u ook met uw hoogst eerbiedwaardige nachtelijke arbeid weer tot leven hebt gewekt,^4. heb ik gelezen toen ik in Bazel verbleef. Ik zou niet willen dat ik hem niet had gelezen, maar ik ben niet van plan hem opnieuw te lezen. Maar wat u opdraagt zal ik opnieuw lezen en ik zal nog nauwkeuriger bepaalde passages onderzoeken die naar uw mening eerder uw dan mijn zienswijze ondersteunen.^5.

Ik verbaas mij over wat er is gebeurd. Want terwijl ik de passages weer opsla en lees, terwijl ik overal speur en alles onderzoek, vind ik alleen maar wat u beweert met uitzondering van wellicht één plaats. Want wat Eusebius betreft, hebt u óf een andere Eusebius óf u verzint iets dat nergens bij Eusebius voorkomt. Want in boek ii, hoofdstuk 1, vertelt hij dat er twee Jacobussen zijn geweest: de bisschop van Jeruzalem, bijgenaamd de Rechtvaardige, die overleed toe hij door de knuppel van een wolkammer werd getroffen en degene die door het zwaard van Herodes is gedood. Een derde vermeldt hij niet. In boek i, hoofdstuk 14,^6. staan de volgende woorden: ‘Na zijn verrijzenis verscheen de Heer eerst aan Kefas, daarna aan die twee, daarna aan meer dan vijfhonderd broeders, ten slotte aan Jacobus, een van hen die broeders van de Heer worden genoemd.’ In boek ii^7. verkondigt hij duidelijk dat Jacobus de Rechtvaardige door bloedverwantschap met Christus was verbonden, hetzelfde namelijk wat ook Theophylactus^8. leert, of het moet zijn dat beiden zich met de naam van de vader volledig vergissen. Als Eusebius uit de woorden van de apostel wilde afleiden dat Jacobus, de broer van de Heer, niet tot een van de twaalf heeft behoord, omdat Paulus^9. zegt dat hij aan elf personen is verschenen of zoals we in het Grieks lezen aan twaalf, en daarna aan Jacobus, kunnen we met evenveel moeite Petrus uit de lijst van apostelen verwijderen. Want in dezelfde tekst zegt de apostel dat hij eerst aan Kefas is verschenen en daarna aan de twaalf. Hieronymus is de enige die u steunt, maar slechts op één plaats wanneer hij bij Jesaja, hoofdstuk 17 tot de

4. Zie brief 1738.

5. In het debat over de identiteit van de apostel Judas.

6. In moderne uitgaven Historia ecclesiastica 1, 12.

7. Historia ecclesiastica 2, 1.

8. Enarratio in evangelium Marci 14, 50.

9. 1 Korintiërs 15:5-7.

[p. 270]

volgende opvatting komt: ‘Onder veertien olijven verstaan zij veertien apostelen, namelijk twaalf uitverkorenen, als dertiende Jacobus, de broer van de Heer, en Paulus, het uitverkoren werktuig.’^10. Maar in zijn Catalogus vermeldt hij geen derde en, voor zover ik weet, doet ook niemand anders het op een andere plaats.

U zegt dat Hieronymus kritiek levert op degenen die denken dat de Jacobus van wie Paulus zegt dat hij hem in Jeruzalem heeft gezien, een broer is van Johannes, maar het heeft helemaal niets met de onderhavige kwestie te maken. Ik geef eerlijk toe dat ik niet weet wat ik op de passage van Hieronymus over Jesaja moet antwoorden, behalve dat wij niet zoveel gezag aan Hieronymus moeten toekennen dat we nergens met hem van mening mogen verschillen. U citeert Hegesippus van wie u kort tevoren zegt dat u hem niet hebt gelezen; als ik mij niet vergis is u dat ontschoten.^11.

Wat de titel betreft geef ik toe (waarom zou ik dat verborgen houden?) dat ik niet erg helder ben geweest. U spreekt (zoals het spreekwoord luidt^12.) over knoflook, ik antwoord over uien. Ik dacht dat u uw mening gaf over de titel die deel uitmaakt van de tekst.^13. Als gesproken wordt over wat aan de tekst voorafgaat, is trouwens het gevaar waarvoor ik heb gewaarschuwd, bijna hetzelfde.

U vraagt me waarom ik een passage uit de Schrift genoemd wil hebben waarin iemand een broer wordt genoemd van wie hij zelf een zoon is. Ik beschouw het als een erkend feit dat van de brief die aan Judas wordt toegeschreven, geen andere auteur bestaat dan Judas Lebbeus, en hij verklaart zelf duidelijk dat hij een broer van Jacobus is. Om hem voor ons tot een zoon van Jacobus te maken brengt u daarentegen naar voren dat in het taalgebruik van de Schrift iemand die op wat voor manier ook maar een familielid is, soms een broer wordt genoemd. Natuurlijk om de snavel van Pelargus die al te scherp is gemaakt, van zijn scherpte te ontdoen en stomper te maken door iets toe te geven dat verzonnen is. Wat op zoiets bent u namelijk uit, tenzij ik geen slimme voorspeller ben. Ook al nemen we aan dat de apostel Judas de auteur van deze brief is en ook al noemt hij zich naar waarheid tevens een broer van Jacobus, heeft dit dan direct tot gevolg dat hij een echte broer van Jacobus is, omdat degene die op enigerlei wijze een familielid is, vaak een

10. Jesaja 17:5-6; het citaat is niet letterlijk; zie ook brief 2185, noot 4.

11. Het is niet in strijd met wat Erasmus zegt. Aan het begin van brief 2185 geeft hij toe dat hij Hegesippus niet heeft gelezen, maar verderop verwijst hij naar een passage van Hegesippus die hij in brief 2182 al uit Eusebius had geciteerd. Zie brief 2182, noot 14.

12. Adagia 2335.

13. Zie brief 2182, noot 12.

[p. 271]

broer wordt genoemd? Hier zal ik u werkelijk met een verzonnen toegeving, dat wil zeggen juist met de waarheid, in het nauw brengen. Als u immers toegeeft dat de apostel Judas degene is die zich een broer van Jacobus noemt, en als u wilt dat hij een broer van Jacobus wordt genoemd omdat hij op wat voor manier ook familielid was, hoe kan het dan dat hij een natuurlijke zoon van Jacobus is? Ik voeg daaraan nog toe dat het in de Schrift niet gebruikelijk is dat iemand zich een broer noemt van degene van wie hij in werkelijkheid een zoon is, ongeacht de betekenis waarin wij het woord broer gebruiken.

U ziet nu dat ik niet zonder reden om een plaats uit de Schrift vraag. U antwoordt dat daar niet noodzakelijk uit voortvloeit dat wie de broer van een ander wordt genoemd, dezelfde ouders heeft. Dat is waar. Maar ik heb laten zien dat het op deze plaats een onvermijdelijke conclusie is. Ik ontken niet dat de twee brieven aan de Tessalonicenzen van Paulus zijn, maar ik laat zien wat u met uw argumentatie bereikt: namelijk dat degene die of ontkent of niet gelooft dat die brieven van de apostel Paulus zijn, geen ketter is.

In stilte ergert u zich aan het feit dat ik niemand noem die mijn opvatting verdedigt. Maar zie hier Rabanus, bepaald geen slechte commentator van de Heilige Schrift, die over Jacobus de zoon van Alfeüs het volgende zegt:^14. ‘Dat is Jacobus die in de evangeliën en ook in de brief aan de Galaten (1:19) de broer van de Heer wordt genoemd.’ Op gezag van Rabanus weet u dat hij dezelfde is die bij Matteüs 10 in de lijst wordt opgenoemd en van wie bij Marcus, Lucas en ten slotte bij de apostel Paulus melding wordt gemaakt. Ik denk dat dezelfde man als bijnaam de Rechtvaardige had, zowel vanwege zijn vader, zoals Remigius^15. schrijft, als om zijn onberispelijke levenswandel, zoals ook Eusebius^16. zegt. Voor mij is het geen bezwaar de woorden van Remigius te citeren: ‘Terecht,’ zegt hij, ‘wordt hij de zoon van Alfeüs genoemd, dat wil zeggen van de Rechtvaardige. Want hoe verdienstelijk hij was, bewijzen de apostelen omdat zij hem tot bisschop van de kerk van Jeruzalem hebben benoemd.’ Vandaar dat ook in de Historia ecclesiastica^17. onder meer wordt gezegd ‘dat hij nooit vlees at en nooit wijn of sterke drank nuttigde’, etc.

Morgen na het middagmaal zal ik u ontmoeten voor zover dat mogelijk is, want vandaag kwam het door mijn bezigheden mij niet goed uit u te tref-

14. Rabanus Maurus, De universo 4, 1; de betreffende passages zijn Matteüs 13:55 en Marcus 6:3.

15. De tekst is niet afkomstig van Remigius, maar komt voor bij Rabanus Maurus, Expositio in Matthaeum (bij 10:3) en tweemaal bij Béda, In Marci evangelium expositio (bij 3:18) en In Lucae evangelium expositio (bij 6:14-15).

16. Historia ecclesiastica 2, 1.

17. Ibidem 2, 23.

[p. 272]

fen. Ik ontdek inderdaad dat wat Salomo in zijn Spreuken^18. zegt, waar is, namelijk dat ijzer door ijzer scherper wordt gemaakt en een man door een ontmoeting met een vriend. Want als brieven die heen en weer gaan zoveel nut hebben en hun angels achterwege laten, hoeveel effect zou een levende stem dan wel niet hebben? Het ga u goed.

29 juni 1529

18. Spreuken 27:17, geen letterlijk citaat.