De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 12. Brieven 1658-1801

1692 Van Louis de Berquin
Parijs, 17 april 1526

Berquin aan Erasmus

Opnieuw zijn de horzels opgejaagd.^1. Bij het parlement en de afgevaardigden van de paus^2. heeft men mij van ketterij beschuldigd, enkel en alleen omdat ik enkele werken van je in het Frans heb vertaald,^3. waarvan zij durfden te beweren dat deze de meest goddeloze ketterijen bevatten. Ik had onmiddellijk in de gaten waar zij op uit waren, namelijk om de boeken van Erasmus als ketterse werken te verbranden - indien het de goden behaagt - en tegelijk daarmee Berquin zelf, tenzij hij de boeken als ketterse geschriften zou afzweren. Door dat te doen zou Berquin voldoende gestraft zijn, als zij hem met een opvallende en blijvende schandvlek gebrandmerkt hadden. Omdat ik mij ervan bewust was dat er in jouw boeken niets staat dat ik als ketters moest afzweren, en mijn goede naam mij dierbaarder was dan mijn leven, heb ik niets afgezworen en heb ik volgehouden, dat jij iemand was voor wie zelfs de minste verdenking van ketterij niet gold. Ik zei dat je geschriften door paus Leo x zijn goedgekeurd.^4. Dat paus Adrianus je buiten-

1. Vgl. Adagia 60.

2. Guillaume Duchesne, Jacques Berthélemy en Nicolas Leclerq.

3. Declamation des louenges de mariage; Brefve admonition de la maniere de prier en Le symbole des apostres (alle 1525). La complainte de la paix verscheen later (1531 of 1532).

4. Zie brieven 338, 519 en 864.

[p. 94]

gewoon vriendelijk niet alleen met twee eigenhandig geschreven brieven,^5. maar ook via zijn afgevaardigde^6. naar Rome heeft uitgenodigd. Dat zoveel kardinalen en vorsten bijzonder gunstig over je oordelen en spreken en dat zelfs paus Clemens met zijn brief^7. en een schitterend geschenk (als het ware een bewijs van zijn oordeel) heel duidelijk liet blijken hoezeer hij ingenomen was met je Paraphrasis op de Handelingen van de apostelen; volgens hem was alleen Erasmus geschikt om Oecolampadius' leerstelling over de eucharistie als onjuist te verwerpen. Want ik was dit toen toevallig van iemand te weten gekomen. Schrijf me alsjeblief of dit waar is. Ik heb daaraan toegevoegd dat ik bij het vertalen van je pennenvruchten niet tegen iets ben aangelopen dat een christenmens onwaardig is, als alles maar in zijn geheel oprecht en eerlijk wordt gelezen en niet met de bedoeling valse beschuldigingen naar voren te brengen. Als er al iets in je boeken mocht worden aangetroffen dat afwijkt van de christelijke leer, hoefde men alleen maar vast te stellen dat in de tekst ingegrepen of iets vervangen was. Je hebt daar meer dan eens over geklaagd, en heel onlangs in een brief aan Béda,^8. dat ze niet moesten denken dat dit door mij verzonnen was.

Wat de vertaling betreft heb ik hun aangetoond dat het heel duidelijk om valse beschuldigingen ging, en zei ik dat er evenveel verschil is tussen de pen van mij en van degene wiens vertaling zij lieten zien, als tussen een vos en een kameel. De titel was verkeerd, de naam onjuist, veel was er toegevoegd, nog meer weggelaten en heel veel was door een ondeskundige vertaler misvormd. Om te verhinderen dat ze zouden denken dat ik met deze woorden een uitvlucht zocht, bood ik aan met mijn eigen manuscript aan te tonen of ik wel of niet de waarheid sprak.

In twee brieven van de koningin-moeder^9. hadden de afgevaardigden de opdracht gekregen deze zaak te laten rusten tot de komst van de koning, omdat zijne christelijke majesteit van plan was over mijn zaak, die van Lefèvre en over een soortgelijke kwestie van een paar andere lieden uitmuntende, geleerde en verstandige personen te raadplegen en hen tot rechters te benoemen. Toch zijn zij uit onbeheerste haat, om de theologen een dienst te bewijzen of in het algemeen uit bezorgdheid om hun onbeperkte macht, tegen de naam van Erasmus ruimschoots tekeergegaan en hebben hem herhaaldelijk een ketter en een afvallige genoemd en Berquin zijn sympathisant. Passages die naar hun zeggen door theologen uit jouw boeken waren ver-

5. Zie brieven 1324 en 1338.

6. Johannes Fabri.

7. Zie brieven 1443b (= Allen 1438) en 1414.

8. Brief 1679; zie ook brief 1581.

9. Louise van Savoye.

[p. 95]

zameld, hebben zij openbaar gemaakt, hoewel deze ingekort en verminkt waren. Zij beweerden dat het om ketterse passages ging die schisma's en schandalen veroorzaakten, naar ketterij stonken, dat wil zeggen dat die hun niet aanstonden.

Het zou lang duren, zeergeleerde Erasmus, weer te geven wat ik heb geantwoord. Weet nu alleen dat ik over geen enkele passage overeenstemming met hen heb bereikt. Toch heb ik aan niets hardnekkig volgehouden, maar de betekenis uitgelegd of gezegd dat de passage op grond van wat eraan voorafging verduidelijkt werd, dat je bedoeling anders was dan de woorden leken weer te geven, dat er iets ontbrak of in de tekst was ingegrepen. Om kort te gaan: ik heb er met alle mogelijke middelen voor gezorgd dat ik niet aan hun kwaadwillende bedoeling tegemoetkwam, en dat zij geen gegronde reden hadden tegen mij of tegen jouw boeken van leer te trekken. Talloze protesten zoals zij die noemen heb ik ingediend. Maar zij legden de protesten en de opdracht van de koningin-moeder naast zich neer. Ofschoon ik geen enkel woord had gezegd dat strijdig was met het christelijk geloof, aarzelden zij toch niet mij voor ketter en sympathisant van ketters uit te maken. Daarbij noemden ze de namen van drie monniken^10. die ik voordien weliswaar geweigerd had als verdacht te beschouwen (vooral een kartuizer prior), maar die bepaald niet welwillend tegenover Erasmus stonden en die alles wat deze tegen enkele dwaze lieden zoals Cousturier geschreven had, op de hele beroepsgroep betrokken. Hoewel het parlement op andere momenten dergelijke zaken snel afhandelde, liet het omstandig blijken dat juist in deze kwestie zo'n voorbarig en zogezegd overhaast oordeel hem niet aanstond; het besloot immers mij van het begin tot het einde^11. te verhoren. Dat leidde zowel bij theologen als afgevaardigden tot tandengeknars. Zijne christelijke majesteit stuurde op de dag van de terugkeer in zijn vaderland,^12. toen hij door zijn moeder van de kwestie volledig op de hoogte was gesteld, onmiddellijk een bode met een brief van hem naar het parlement en gaf opdracht zijn komst bij deze kwestie af te wachten; de parlementvoorzitters beval hij in een andere brief de zorg voor Berquin op zich te nemen en zei dat hij hen voor zijn leven of dood verantwoordelijk zou houden.

Hier heb je in een paar woorden de tragedie van Berquin. Een punt met name mocht ik niet onvermeld laten: in de Paraphrasis die jij aan de koning hebt opgedragen^13. - het exemplaar dat ik heb vertaald hadden zij met enkele andere boeken van mij afgenomen - hebben zij niets aangewezen. Je kunt

10. Het is niet duidelijk wie deze monniken waren.

11. Letterlijk staat er ‘vanaf het ei tot de appels’; vgl. Adagia 1386.

12. Op 18 maart 1526; de brief werd op 1 april verzonden.

13. Paraphrasis in evangelium Marci; zie brief 1400.

[p. 96]

beslist wel vermoeden waarom. Het leek me intussen echter verstandig om in afwachting van de komst van zijne majesteit de passages die door hen zijn gemarkeerd, naar je toe te sturen. Alles wat zij genoteerd hebben stuur ik je toe. Maar de belangrijkste passages, dat wil zeggen die zij het meest hebben aangevallen, heb ik in de marge met een vingerteken aangegeven. Het zou een blijk van je beleefdheid zijn als je op hun lasterpraat reageerde, en dat niet terloops zoals je dat bij Béda hebt gedaan, maar met een overvloed aan argumenten en het gezag van de Heilige Schrift. Erasmus staat bij de koning hoog aangeschreven; hij zegt namelijk dat die theologen terwijl zij met hun arrogantie iedereen aanvallen, toch altijd voorzichtig van Erasmus af zijn gebleven. Zorg dat hij weet hoe weinig succesvol zij deze kwestie nu hebben aangevat. Hij is steeds een groot bewonderaar van je leer geweest; zijn bewondering zal groter zijn als hij beter van de dwaasheden van de theologen op de hoogte is. Nu zegt men hier steeds dat de theologen van de Sorbonne jarenlang niets van de werken van Erasmus hebben begrepen en nooit iets zullen begrijpen, als er niet iemand is die deze in het Frans vertaalt. Antwoord mij uitvoerig, vraag ik je, want al wat er is gebeurd, zal aan de koning meegedeeld worden. Zo lang jij wilt zal de bezorger wachten en, naar ik hoop, niet roepen dat zijn reisgeld is opgeraakt. Als je tegelijk een feestrede wil meesturen om onze vorst geluk te wensen met de terugkeer naar zijn vaderland,^14. zoals ik je al een tijd geleden had gesuggereerd, wel, dan zal hij erop wachten; of als je liever wilt dat hij naar me teruggaat wanneer je de passages hebt ontvangen en mij de feestrede via een ander doet toekomen, moet je doen wat je voorkeur heeft. Een koerier die jij terugstuurt, zal niet zonder een beloning thuiskomen; ik geef je hiervoor mijn erewoord. Bij het ‘Schild van Bazel’^15. of bij Bérault zal de koerier mijn verblijfplaats te weten komen, hoewel Bérault heel weinig in de stad aanwezig is.

Het ga je goed, zeergeleerde Erasmus, blijf Louis tot je meest toegewijde vrienden rekenen.

Parijs, 17 april 1526

Neem mij de onhandigheid van mijn opmerkingen, vooral bij de beschrijving van de passages, niet kwalijk, want ik was ziek en wilde voor niemand deze kwestie uit de doeken doen.

14. Frans i; door de Vrede van Madrid in 1526 kwam een eind aan zijn gevangenschap.

15. Naam van de boekhandel van Johann Schabler (Wattenschnee) in Parijs.