De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 12. Brieven 1658-1801

[p. 61]

1680 Aan Francesco Cigalini
Bazel, 15 maart 1526

Erasmus van Rotterdam groet de arts Francesco Cigalini

Ik van mijn kant feliciteer de humaniora en de Heilige Schrift, omdat zij ook bij de medici belangstelling zijn gaan wekken en om die reden zul je mij zeker dierbaarder zijn. Jou heb ik beslist niet de laatste plaats in mijn lijst van vrienden toegekend. Overigens zijn mijn drukke wetenschappelijke bezigheden, waaronder ik bedolven raak, er de oorzaak van dat ik op je uitvoerige verhandeling^1. bondig en op zijn Spartaans reageer.

Om te beginnen is het niet direct een kritiek op een vroegere en algemeen aanvaarde vertaling, als ik iets op een andere manier vertaal; dat geldt ook wanneer orthodoxe vertalers met een afwijkende lezing komen. Dat doen ze regelmatig door beide lezingen toe te lichten zonder er in feite een af te keuren. In de tweede plaats had ik mij daar^2. tot taak gesteld Griekse handschriften te vertalen, niet te verbeteren. Op talrijke plaatsen verkies ik de Latijnse vertaling boven de Griekse lezing. Ik zou mij schaamteloos hebben gedragen, als ik mij als vertaler uitgaf en iets anders had vertaald dan de Griekse tekst, vooral wanneer de handschriften overeenstemden. Maar veel schaamtelozer was het, als ik dat had gedaan door de Griekse lezingen ernaast te zetten; die zouden onmiddellijk mijn handelwijze aan het licht brengen, ook als mijn vertaling uit het Grieks dat niet zou doen. Vaak is dit gebeurd in de vertaling van de commentaren op de brieven van Paulus, die ten onrechte op naam van Athanasius staan, omdat ze het werk van Theophylactus zijn. Want de vertaler gebruikte de tekst van de Latijnse Vulgaat, waarmee zijn interpretatie vaak niet overeenstemt.

Wat deze passage nu betreft^3. geef ik toe dat het voorzetsel en in verscheidene Griekse handschriften niet voorkomt, terwijl het in de betere handschriften is toegevoegd. Ik kon in mijn vertaling maar één lezing weergeven. Daarom volgde ik van de twee degene die mij het meest aansprak en die door de betere handschriften en de uitleg van de Griekse commentatoren werd aanbevolen. Wat overbleef, moest bij de aantekeningen aan de orde komen. Als je had gelezen wat vijf jaar geleden^4. mijn antwoord was aan lieden die op deze passage kritiek uitoefenden, zou je vraag voldoende beantwoord zijn of zou je meer stof hebben gehad om te bespreken.

1. De tekst hiervan is niet bewaard gebleven.

2. Erasmus bedoelt zijn vertaling van het Nieuwe Testament.

3. Lucas 2:14.

4. Erasmus' tweede Responsio aan Edward Lee (Antwerpen, april 1520).

[p. 62]

Wat jij schrijft over de vrede van godsdienstige mensen waarmee rechtvaardigheid samengaat, daarover bestaat tussen jou en mij vrede, behalve dat het woord ‘vrede’ in de brieven van de apostelen doorgaans ‘verzoening’ betekent. Men zei dat aan degenen die in de gemeenschap van de kerk werden opgenomen ‘vrede werd gegeven’. In deze betekenis worden de begroetingen van Paulus uitgelegd, die herhaaldelijk om genade en vrede vragen.^5. Als je mijn Paraphrasis op Lucas leest, zul je zien dat ik toen al dezelfde keuze maakte als jij. Omdat er in de hemel geen zonde was die vriendschap kon vernietigen, maar alleen lof en dankbetuiging, zingen de engelen ‘Ere zij God in den hoge’. Maar omdat hij die vrede brengt aan al wat in de hemel en op aarde is, onder de mensen was gekomen om de zonde van de wereld weg te nemen, zingt men ‘vrede op aarde’.

Tot zover, denk ik, zijn we het eens. Er blijven twee problemen over; het eerste is over de lezing van de tekst, die van twee drie delen maakt, het tweede betreft het voorzetsel en. Met de weinig gelukkige Latijnse vertaling van Origenes win je niets, tenzij uit de toelichting zelf duidelijk is wat hij heeft gelezen. Maar iets dergelijks komt niet voor in de passage uit het eerste boek van Origenes tegen Celsus. Want ik weet niet waar jij de passage die je noemt,^6. in het werk van Origenes hebt gevonden, en we hebben niets van Origenes over het tiende hoofdstuk van Mattheus. De homilieën op Lucas, die op zijn naam staan, blijken van iemand anders te zijn. Toch pleit die passage in zoverre voor mij, dat zij met toevoeging van het voorzetsel ‘onder de mensen’ leest en een keer spreekt van ‘vrede van goede wil’. Zorg dat je daaraan denkt.

Wat leid je nu uit Chrysostomus^7. af, wat de vertaling ook moge zijn? Over de verdeling van de zinnen meldt hij niets, jij leest ‘aan de mensen van goede wil’. Je moet daarentegen weten dat de vertaler die woorden eraan toegevoegd heeft. In het Griekse handschrift staat het volgende: ‘Hoe hebben de engelen gezegd “Ere zij God in den hoge en vrede op aarde, hoe hebben alle profeten dat goede nieuws verkondigd”, etc.?’ Je moet boeken gaan vertrouwen die in een andere taal zijn vertaald! Maar om duidelijk te maken dat Chrysostomus hetzelfde gelezen heeft als wat ik heb vertaald, voeg ik er een passage bij uit zijn commentaar op de brief aan de Kolossenzen.^8. Hij geeft daar

5. De Toronto-vertaling geeft een volledige opsomming (p. 95).

6. Het is niet bekend welke passage Cigalini bedoelt, omdat zijn brief niet bewaard is gebleven.

7. Commentarius in sanctum Matthaeum evangelistam 35, 1 (over Mattheus 10:34), PG lvii, kol. 405.

8. In epistolam ad Colossenses commentarius 3, 4 (over Kolossenzen 1:20), PG lxii, kol. 322.

[p. 63]

een toelichting op de woorden van Paulus ‘hetzij wat op aarde, hetzij wat in de hemel is’: ‘Daarom zeggen wij, als wij dank uitspreken: “Ere zij God in den hoge en vrede op aarde en onder de mensen goede wil.” “Zie,” zegt hij, “en er verschenen mensen die in het vervolg welgevallig waren.” Wat is “goede wil”? Dat is “verzoening”. De hemel is niet langer een tussenmuur.’ Bovendien leest en verklaart Theophylactus^9. dit in overeenstemming met mijn opvatting, want hij wilde dat deze vrede werd opgevat als de zoon van God, over wie Paulus (Efeziërs 2) zegt: ‘Hij is zelf onze vrede, die van twee een heeft gemaakt.’ De volgende woorden voegde hij daar nog aan toe: ‘De zoon van God is dus deze vrede op aarde geworden en goede wil onder de mensen, dat wil zeggen verzoening van God.’^10. Ongetwijfeld zou ik meer bewijsplaatsen kunnen leveren, als mijn verzameling Griekse boeken groter was. Maar ik denk dat ik je nu tevreden heb gesteld met de lezing en de zinsverdeling van het Grieks. Een betrouwbare vertaler diende daarvan niet af te wijken, vooral omdat mijn vertaling geen afkeuring is van de gangbare Latijnse uitgave.

Er rest ons nu de overige problemen te bespreken. ‘Hoe is het gekomen’, zeg je ‘dat niemand van de oude Latijnse kerkvaders die lezing heeft genoemd?’ Ik denk dat zij hetzelfde hebben gelezen als ik, en dat hun opvatting niet van de mijne verschilt, ook al wijken zij in woordgebruik af. Ik zal hier niets naar voren brengen dat afgedwongen of verdraaid is. Gezond verstand steunt wat ik ga zeggen. Want de uitleg die je voorstelt, namelijk dat eudokia wordt opgevat als een dativus die overeenstemt met de Latijnse genitivus, die door een ablativus vervangen kan worden, is niet nodig. Wij zeggen bijvoorbeeld mulier egregia forma (een vrouw met bijzondere schoonheid) en mulier egregiae formae (een vrouw van bijzondere schoonheid). Iets dergelijks heeft het Grieks niet, maar met de Griekse dativus stemt onze ablativus overeen, die sommigen als de zevende naamval willen zien waarmee wij de manier of het hulpmiddel aanduiden. Wij zeggen bijvoorbeeld epataxe me xiphei, dat wil zeggen: hij trof mij met een zwaard, of edexato me megalei euphrosunei, wat betekent: hij ontving mij met grote vriendelijkheid. Daarom houdt wat jij voorstelt op geen enkele manier stand. In de eerste plaats heb ik uitgelegd dat eudokia in deze passage geen agathon thelèma (goede wil) betekent, zodat het woord niet op een mens, maar eerder op God betrekking heeft. Hieronymus^11. is van mening dat dit woord een neologisme van de vertalers van de Septuagint is om wat zij bedoelden nauwkeuriger uit te drukken, namelijk de belangeloze gunst van God aan ons. De Latijnse verta-

9. Enarratio in evangelium Lucae over Lucas 2:14 (PG cxxiii, kol. 724).

10. Efeziërs 2:14; Erasmus gebruikt hier zijn eigen vertaling.

11. Commentarii in Ephesios 1, 5 (PL xxvi, kol. 478-479).

[p. 64]

ler heeft dit soms vertaald met beneplacitum, zoals i Corinthiërs 10: ‘Maar aan de meesten van hen toonde God zijn gunst niet.’^12. en Psalm 68: ‘Het is de tijd van uw gunst, God.’^13. Maar waarom zou ik meer voorbeelden geven, omdat in de Heilige Schrift deze zegswijze zo vaak voorkomt?

Daarom leiden de drie zinsdelen tot dezelfde betekenis. Met de geboorte van Christus op aarde was de tijd gekomen, waarop God had besloten door zijn Zoon de wereld met zich te verzoenen. Vanwege deze bewonderenswaardige goedheid zingen Gods engelen ‘Ere zij God in den hoge’. Want niets heeft Gods goedheid meer bekend gemaakt dan dat hij zijn Zoon heeft gegeven om ons te verlossen. Omdat door zijn dood de zonden van de wereld vanzelf uitgewist moesten worden, voegen zij ‘En vrede op aarde’ eraan toe, omdat de muur die de hemel van de aarde scheidde, al geslecht was. Maar om te voorkomen dat iemand zou denken dat er een vrede onder de mensen werd beloofd, of dat de vrede aan de verdiensten van mensen te danken was, zeiden ze daarbij ‘goede wil onder de mensen’. Deze zin moet als bijstelling verwijzen naar de zin die er direct aan voorafgaat, alsof op de vraag ‘Waar komt die nieuwe vrede op aarde vandaan?’ als antwoord was gegeven: ‘Het is geen gewone vrede en zij is niet door weldaden van mensen bereikt. Maar die vrede die de zonden uitwist, is niets anders dan de gratis gunst van God aan zijn uitverkorenen.’ Maar Christus wordt ‘vrede’ genoemd zoals hij ‘onze rechtvaardigheid’ heet, en ‘onze zonde’ omdat hij brenger van vrede en van rechtvaardigheid was en offer voor onze zonden.^14. Joden schijnen aan deze zegswijze genoegen te beleven, hoewel het Latijn ook zegt Hic est mea mors (Hij is mijn dood) en Hic est mea vita (Hij is mijn leven). Wanneer wordt gezegd ‘Onder de mensen’, verwijst dat niet naar de vrede, maar naar de eudokia, alsof men zegt ‘gunst aan de mensen’. In een andere passage zegt de Vader, alsof hij het gezang van de engelen^15. toelicht: ‘Dit is mijn geliefde Zoon, in wie ik mijn welbehagen heb gesteld’,^16. en hooi eudokèsa, want door hem begon hij een gunst te verlenen (eudokein) aan ons, die door het doopsel aan Christus worden geënt en met hem tot zonen van God en broeders van Jezus Christus gemaakt. De uitdrukkingen ‘In wie ik mijn behagen heb gesteld’ en ‘goede wil (eudokia) onder de mensen’ hebben dezelfde betekenis.

Ik heb laten zien dat de verdeling in drie zinnen bij de Grieken voorkomt en dat het voorzetsel en eraan toegevoegd wordt. Als dit ontbreekt, zou de

12. i Corinthiërs 10:5; de tekst van de Vulgaat luidt: sed non in pluribus eorum beneplacitum est Deo.

13. Psalm 68, 14 (Vulgaat): tempus beneplaciti Deus.

14. i Corinthiërs 1:30; ii Corinthiërs 5:21.

15. Lucas 2:14.

16. Mattheus 3:14.

[p. 65]

betekenis toch hetzelfde zijn, ook al is de zin wat lastiger. Ik heb duidelijk laten zien dat de vrede van God verschilt van de vrede van de wereld, en aangegeven dat, of je nu leest pax bonae voluntatis (de vrede van de goede wil) of pax bona voluntas (vrede, goede wil), de betekenis geen verschil maakt. Op dezelfde manier spreken we van urbs Roma (de stad Rome) en urbs Romae (de stad van Rome). We kunnen naar alle waarschijnlijkheid daaruit afleiden dat de Latijnse orthodoxe kerkvaders hetzelfde hebben gelezen als wij, en dat zij niet in betekenis van de Grieken verschilden, maar slechts in woorden.

Als de dwarsliggers met deze talrijke en overduidelijke bewijzen nog niet tevreden zijn, laten zij dan de lezing van de Vulgaat volgen, die ik niet afkeur. Laten zij de interpretatie volgen van Beda, Lyra en Hugo,^17. die door hun onbekendheid met het Grieks niet wisten wat het woord eudokia betekende. Laten ze mij niet van bedrog beschuldigen, als ik de eerbiedige en geloofwaardige mening van Chrysostomus en Theophylactus heb weergegeven en iedereen vrij laat in zijn oordeel. Ik geef toe dat ik jou om twee redenen dankbaar ben, ten eerste omdat jouw uiteenzetting mij ertoe gebracht heeft het onderwerp nauwkeuriger te bekijken en ten tweede omdat jij het aantal vrienden van mij hebt uitgebreid met een naam waar ik allesbehalve spijt van heb. Er blijft over dat jij ook de naam Erasmus bij diegenen opneemt die je graag als je vrienden ziet. Je krijgt een brief die wellicht korter is dan je zou willen, maar waarvan je zult toegeven dat die uitvoerig is, als je zou weten hoezeer ik aan tijdgebrek lijd. Het ga je goed.

Bazel, 15 maart 1526

17. Beda Venerabilis, Nicolaas van Lyra en Hugo van Saint-Cher, de drie meest invloedrijke bijbelcommentatoren van de middeleeuwen.