De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 11. Brieven 1535-1657

[p. 259]

1635 Aan Benedetto Giovio
[Bazel, oktober] 1525

Dit is het antwoord op de vorige brief. In de aanhef wordt Benedetto Giovio bij vergissing een inwoner van Milaan genoemd; in het register van de gedrukte versie van de brief, verschenen in 1529, wordt Giovio bovendien als arts aangeduid. Giovio reageerde hierop in het voorwoord bij zijn (nooit gedrukte) Farrago lusuum. Hierin sprak hij het vermoeden uit dat Erasmus hem had verward met de Milanese arts Francesco Cigalini (zie brief 1680). Het voorwoord is in de Engelse vertaling van Erasmus' correspondentie afgedrukt als appendix bij brief 1634a. Omdat het voorwoord pas in 1529 is geschreven en Erasmus nooit onder ogen is gekomen, is het in deze uitgave niet opgenomen.

Erasmus van Rotterdam aan Benedetto Giovio van Milaan, gegroet

Ik zou de complimenten voor mijn vriendelijkheid die u mij, overeenkomstig uw eigen vriendelijkheid, rijkelijk maakt,^1. niet weigeren te accepteren, als mijn gezondheid, mijn voortdurende studiebezigheden en, wat bijna nog zwaarder weegt, mijn correspondentieverplichtingen het zouden toelaten die vriendelijkheid daadwerkelijk te laten blijken aan wie ik dat zou willen en moeten doen. Maar wie zou er nog van opkijken dat van een mug een olifant wordt gemaakt wanneer u, zo het de Muzen behage, van een echte Hollander als Erasmus een tweede Varro maakt? Want wat heb ik met hem gemeen behalve misschien de hoge leeftijd en een groot oeuvre? Met enig succes heb ik in Duitsland de studies van de talen en de humaniora tot leven weten te brengen, en mijn inzet werd beantwoord met niet geheel onwelwillend applaus van mijn landslieden in het theater. Dit stuk werd namelijk niet in Italië opgevoerd. Maar onverwachts is de huidige heilloze beroering komen opzetten, die aanvankelijk alles op zijn kop zette door ruzies en onzinnige controverses, maar nu is uitgemond in het rijkelijk vergieten van menselijk bloed. Wie zou niet moeten zuchten, om maar geen andere uitdrukking te gebruiken, bij een zo wijd verbreide verwoesting van de menselijke vrede? De ellende zou draaglijker zijn als de instorting van het schuldige kamp niet tot de ondergang van zoveel onschuldigen zou leiden. Intussen gebeurt wat meestal plaatsvindt bij een brand in de openbare ruimte: ieder grijpt wat hij grijpen kan.

1. In brief 1634a, waarop deze brief het antwoord is.

[p. 260]

Maar ik vrees dat sommige vorsten dit verderfelijke onheil misbruiken om hun eigen alleenheerschappij te vestigen. Er zijn volksstammen die de wereld al geruime tijd met tegenzin duldt, en herhaaldelijk zint ze op mogelijkheden zich daarvan te ontdoen. Wat begon als een kleine groep goedwillende lieden, zoals de Aegineten,^2. is uitgegroeid tot een grote en bovendien zeer boosaardige menigte, die de hele wereld in bezit genomen heeft. Zij hebben zich gemengd onder het volk, hebben toegang gekregen tot overheidsambten en zijn doorgedrongen tot de hoven van vorsten. Als u zou proberen ook maar één van hen te straffen, sluiten zich de gelederen. Bij hen is deze treurnis oorspronkelijk begonnen vanwege hun afkeer van de betere wetenschappen. Zij laten zich nu spottend uit en verkondigen dat dit onheil is voortgekomen uit de talen en de humaniora en zij vinden vorsten die zij hiervan weten te overtuigen. Zij roepen luid dat ik de bedenker en voorvechter ben van de vernieuwing van de studies. Dat kan en wil ik ook niet helemaal ontkennen. Ik hoop dat een godheid hun tirannieke geest en ongeremde brutaliteit tot bedaren kan brengen. Te zien valt dat uithongering en verderf de schone letteren en de beoefenaren ervan bedreigen.

Maar het is goed aan deze al te lange klaagzang nu een eind te maken. Nonnus noch die Duitse commentator heb ik ooit onder ogen gehad. Het is bij mij nooit aan twijfel onderhevig geweest dat de Grieken οὐδ᾽ ἀρχὴν gebruikten in de zin van ‘helemaal’ of ‘volstrekt’. Want ik constateer dat het op meerdere plaatsen die betekenis heeft en het lijkt mij niet waarschijnlijk dat dit aan de aandacht van Poliziano is ontsnapt. Maar hij heeft, tenzij ik mij vergis, deze woordbetekenis gevonden bij een schrijver van naam of hij heeft gedacht dat het een vaste Griekse uitdrukking was, iets wat oudere geleerden dikwijls al snel aannamen. Maar ik denk niet dat τὴν ἀρχήν met deze uitdrukkingswijze in verband te brengen is. Want iets waarmee nog geen enkel begin is gemaakt, gebeurt beslist niet τὴν ἀρχὴν, zij het dat ik bij Gregorius van Nazianze eenmaal Σὺ δὲ οὐδὲ ὀμῃ̑ τὴν ἀρχήν aantref,^3. maar dan met een ontkenning. Τὴν ἀρχὴν zonder ontkenning vind ik nergens, behalve bij Johannes. Als hij τέλοϛ correct gebruikt om daarmee aan te geven wat het laatst komt, dan gebruikt hij in het verlengde daarvan τὴν ἀρχήν correct om aan te geven wat in een opsomming het eerst komt. Ik weet niet of u de derde editie van het Nieuwe Testament heeft gezien. Daarin ga ik op deze zaken nog wat uitvoeriger in.^4.

Over de juiste schrijfwijze van bepaalde woorden treed ik meestal niet in debat, vooral wanneer die niet bij iedereen en in verschillende perioden de-

2. Adagia 1461.

3. Gregorius van Nazianze, Sermo in Paschua 17.

4. In de annotatie bij Johannes 8:25.

[p. 261]

zelfde is geweest. Maar toch is het wel waar dat die schrijfwijze de meest aanvaardbare is, die het meest beantwoordt aan de oorsprong van het woord, tenzij het algemeen aanvaarde gebruik zich daartegen verzet. Ik zou adfero prefereren boven affero, en toch zou ik niet herpyllum in plaats van serpillum durven schrijven.^5.

Uw uiteenzetting over de oudheden beviel mij zeer. En niet alleen mij, maar ook enige geleerden aan wie ik om deze reden uw brief heb laten lezen, met name Beatus Rhenanus, een man die niet alleen op velerlei gebied zeer onderlegd is, maar ook buitengewoon geïnteresseerd is in dit onderwerp. Mij ontbreekt het aan tijd om mijn hart op te halen aan al dit moois. De vermelding in uw brief van Alciati deed mij veel plezier. Hij heeft, wat zeer zeldzaam is, een buitengewone wijsheid en een opmerkelijke helderheid van geest in zich weten te verenigen met een brede en uitzonderlijke geleerdheid. Hij zal ooit een groot sieraad zijn voor de wetenschap en voor zijn vaderland, als het lot tenminste enigszins gelijke tred wil houden met zijn gaven. Het ga u goed. 1525

5. Serpillum of serpyllum betekent ‘tijm’.