De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 11: Brieven 1535-1657

[p. 256]

1634a Van Benedetto Giovio
[Como, zomer? 1525]

Benedetto Giovio aan Erasmus van Rotterdam, hartelijk gegroet

Mijn plaatsgenoot en familielid Paolo Benzi heeft mij niet alleen aangespoord en verzocht, maar zelfs gedwongen u met een weliswaar ongepolijste brief, zoals al mijn brieven zijn, een groet te brengen. Omdat ik zelf al geruime tijd heel goed wist welk een groot man ik zou lastigvallen als ik op zijn verzoek zou ingaan (want zoals Jupiter aan de top van de Olympus staat, zo neemt ook u de hoogste positie in binnen de schone letteren en binnen de wetenschap in al haar omvang), durfde ik het uit schroom niet aan u ook maar iets in geschreven vorm te doen toekomen. Ik kon namelijk nog niet de moed opbrengen te denken dat ik mij op luchtige wijze met u mocht verstaan. Maar hij wist mijn eigenzinnigheid te overwinnen en deed mij van mening veranderen, door mij te wijzen op uw gemak in de omgang en de oprechte vriendelijkheid die u eigen is, waarvan ook de monumenten van uw talent getuigen, aangezien niemand, hoe onbeduidend ook, wordt geweerd van uw drempel of van het binnenste van uw Muzenheiligdom. Het is onbestaanbaar dat u welke onbeholpen brief die ik u ook maar zou schrijven, om de lompheid ervan zou geringschatten of met minachting zou behandelen. Want u heeft tot nu toe in ieders belang en over alle mogelijke onderwerpen zoveel bladzijden, zoveel boekdelen gepubliceerd dat iedereen u over alles kan benaderen en raadplegen zonder u voor het hoofd te stoten. U bent ongetwijfeld de Varro van onze tijd, die vroeger de Romeinse wereld vulde met vrijwel ontelbare hebdomaden.^1. Hij schreef diepgaande verhandelingen over grammatica, logica, dichtkunst, geschiedenis en de overige humaniora. Toen hij zich ook nog ging bezighouden met de theologie, behandelde hij volgens Augustinus bovendien alle mogelijke heel subtiele en ondoorgrondelijke zaken over de goden.^2. Toen hij de tachtigjarige leeftijd bereikte, schreef hij, wonderbaarlijk genoeg, uitvoerig over de landbouw,^3. de enige troost van de ouderdom, zoals Cicero later zei.^4. Ik ga echter de ongelofelijke lijst van uw werken niet als bewijs aanvoeren, aangezien u zodanig gelijke tred met Varro houdt dat u, zolang de Romeinse en de Griekse literatuur zullen voortbestaan, zonder meer beschouwd zult worden als een polyhistor en een po-

1. Varro's (verloren gegane) Hebdomades of Imagines bestonden uit 700 biografische schetsen van Grieken en Romeinen.

2. Augustinus, De civitate Dei vi, 3.

3. In De re rustica.

4. Cicero, De senectute 51.

[p. 257]

lygraaf. Het getuigde van een moedige, maar naar mijn mening weloverwogen geesteshouding - u spreekt immers uit wat u weet en bevestigt wat u heeft waargenomen - de leerregels van ons geloof uit het Nieuwe Testament niet alleen mooier te vertalen maar ook in parafrasen te verklaren, waarmee u zich wellicht nogal wat haat van de bekende deskundigen op de hals heeft gehaald. Daarom, als het een christenmens geoorloofd is een ander mens op Perzische wijze een kus toe te blazen,^5. aanbid ik u. Als ik iets zou mogen wensen, zou ik graag willen dat ook ik beschikte over de uitdrukkingsvaardigheid en ingehouden elegantie van mijn plaatsgenoot Plinius Caecilius, toen hij een van zijn vrienden prees, om u naar waarde op een voetstuk te plaatsen en zoveel mogelijk van de hatelijke vergetelheid te vrijwaren.^6. Voor het overige zou ik u een paar problemen willen voorleggen die mij bezighouden, weinig bedreven in de letteren als ik ben. Want vanaf mijn jonge jaren ben ik altijd met juridische teksten in de weer geweest en heb ik, zoals alle notarissen, ongeletterde brieven opgesteld.

Hoe zou men om te beginnen kunnen verdedigen dat in de passage Principium qui et loquor vobis uit het evangelie van Johannes,^7. principium een nominatief is, zoals Augustinus beweert,^8. terwijl wij in het Grieks τὴν ἀρχήν lezen, waarover een massa commentatoren, zoals uit de Gouden keten blijkt, het onderling oneens is.^9. Overigens beweert Giovanni Maria Cattaneo dat οὐδὲ ἀρχήν bij Pausanias, waar hij het over de neushoorn heeft,^10. ‘helemaal’ of ‘volstrekt’ betekent. Angelo Poliziano citeert deze passage in zijn Miscellanea en vertaalt οὐδὲ ἀρχήν als ‘zelfs niet in het begin’,^11. wat, zonder dat ik Poliziano wil kwetsen, onzin is. Een Duitser^12. heeft de uitleg van Cattaneo in zijn aantekeningen op dit evangelie gevolgd. Hij beweert dat de Griek Nonnus het met deze opvatting eens is in zijn metrische parafrase van dit evangelie.^13. Ik heb dit ter sprake gebracht omdat u τὴν ἀρχήν heeft vertaald met in primis,^14. wat niet logisch lijkt.

5. Een verwijzing naar het Perzische gebruik van de proskynesis, het voetkussen van de koning.

6. Plinius de Jongere, Epistulae iii, 5, 4.

7. Johannes 8:25 (‘Wat ik vanaf het begin u ook zeg’).

8. Augustinus, In Iohannis evangelium xxxviii, 11.

9. Thomas van Aquino, Catena aurea ii, 45.

10. Pausanias, Beschrijving van Griekenland ix, 21, 1.

11. Angelo Poliziano, Miscellanea 56.

12. Het is niet bekend om wie het gaat.

13. Nonnus van Panopolis, Paraphrasis sancti evangelii Iohannis 61-63.

14. ‘Ten eerste, vooral’.

[p. 258]

Ik was bovendien van oordeel dat de naam Johannes met een aspiratie in het midden geschreven kon worden, omdat bij ons dikwijls een h tussen twee klinkers wordt geplaatst, zoals in traho, veho, mihi, en bij oude schrijvers in incoho. De Grieken mogen de naam dan wel zonder aspiratie uitspreken, toch ben ik niet geneigd hen te volgen in het geval van een vreemd, dat wil zeggen, Hebreeuws woord. De naam is afgeleid van het Hebreeuwse Hen, geschreven met de letter chet, die volgens Hieronymus met een dubbele aspiratie wordt uitgesproken.^15. De klank is zo sterk dat de Septuagint die niet alleen met een aspiratie, maar zelfs met een Griekse χ weergeeft.

En omdat ik de naam van Plinius Caecilius heb genoemd, wil ik graag dat u weet dat zich bij ons een zeer oude, beschadigde marmeren plaat bevindt die de volgende inscriptie bevat: plinio l.f. ovf. caecilio secundo cos. aug. curat. tiber. et. rip.^16. De rest is vernield. Al deze letters, behalve die drie o.v.f.,^17. laten een zeer betrouwbare duiding toe. Plinius Caecilius was namelijk consul, augur en curator van de bedding en de oevers van de Tiber, en die drie letters komen vaker voor op grafschriften uit Como dan men wellicht zou denken. Valerius Probus heeft geschreven dat ze omnibus viris fecit betekenen,^18. maar die verklaring snijdt geen hout. Andrea Alciati uit Milaan, die niet alleen in het recht maar in alle schone letteren zeer goed ingevoerd is, schreef mij, toen ik hem polste, dat hij neeg naar omnium votis factum,^19. hetgeen men moet betrekken op de aanvaarding van het voogdijschap van Plinius Caecilius door zijn oom^20. ten overstaan van het volk, maar deze verklaring is niet overal van toepassing waar de afkorting voorkomt. In geschreven teksten komen de drie letters nog sporadischer voor. In Julius Frontinus, Over de aquaducten, heb ik ze echter tweemaal opgemerkt,^21. maar ik heb niet kunnen raden wat ze betekenen. Als u iets beters heeft, wilt u dan zo goed zijn mij deelgenoot en mede-ingewijde van dit mysterie te maken? Het ga u goed.

15. Hieronymus, Commentarii 1, iv in Hieremiam, Corpus Christ. Ser. Lat. Vol. 74, p. 182 bij Jer. 19:1-3.

16. ‘Aan Gaius Plinius Caecilius Secundus, zoon van Lucius, uit de stam van de Ufentijnen, consul, augur, curator van de Tiber en zijn oevers’.

17. Deze afkorting staat voor de stam van de Ufentijnen.

18. ‘Hij handelde voor alle mannen’. De verklaring komt niet voor bij Probus.

19. ‘Met algemene stemmen aanvaard’.

20. Plinius de Oudere.

21. In Julius Frontinus, De aquaeductibus, komt de afkorting o.v.f. niet voor. Wel enkele malen de afkorting cos.v.f. (consul verba fecit, ‘de consul bracht rapport uit’).