De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 11. Brieven 1535-1657

[p. 144]

1582 Aan de theologen van Leuven
Bazel, 1 juli 1525

Erasmus van Rotterdam aan de theologen van Leuven, gegroet

Eindelijk is het boek van Vincentius uitgekomen.^1. De vicaris-generaal^2. stond niet toe dat het gepubliceerd werd toen het al eerder op verschijnen stond. De verzonnen naam^3. op het titelblad mag niets baten. Niemand anders had zo'n onsmakelijk en dom boek kunnen schrijven dan Vincentius. Hij heeft, naar men zegt, ruim gebruik gemaakt van de hulp van een of andere uit Engeland gevluchte dominicaan.^4. Ik heb dat boek werkelijk niet zonder lachen kunnen lezen, ook al haalt het onbehouwen tegen mij uit. Ik heb er trouwens alleen maar hier en daar stukken uit gelezen. Onsterfelijke God, hoeveel aperte leugens staan er in! ‘Ik veroordeel de verering van heiligen’, terwijl ik in twee gepubliceerde boeken de verering en aanroeping van heiligen tegen de leerstellingen van Luther verdedig.^5. ‘Ik wil dat men alleen Luther vereert’, terwijl ik slaags met hem ben geraakt en oorlog met hem voer. ‘Ik probeer op allerlei manieren de biecht te ondermijnen’, terwijl ik een boek over de juiste wijze van biechten heb uitgegeven.^6. ‘Ik wijs openlijk de biecht af’ in de Colloquia, terwijl ik daar twee vormen van biecht verdedig, de ene gericht tot God, de andere die plaatsvindt bij een priester, die ik beide goedkeur. ‘Ik ben de leidsman van Luther, wijs het celibaat af, wil dat men vanuit het huwelijksbed opstaat om de eredienst te leiden’ - zo spreekt de hansworst.

In dat hele boek klopt nu werkelijk niets! Je zou kunnen zeggen dat het geschreven is in koortsige vervoering met gevoel voor verzorgde stijl, want hij citeert ook dichters. Maar wat voor taalvervuiling komt daarbij kijken! Hoe onbeheerst is daarbij de haat, hoe duidelijk de afgunst! Het zou nog te verdragen zijn wanneer dat soort lieden alleen zichzelf zou blootstellen aan

1. Het boek van ‘Taxander’ (zie de vorige brief), waarin Erasmus de hand van Vincentius Theoderici herkende, maar waaraan ook nog drie andere Leuvense dominicanen hadden bijgedragen.

2. Waarschijnlijk Johannes Faber.

3. Godfried Ruys Taxander.

4. Het is niet duidelijk aan wie Erasmus dacht. Het boek van ‘Taxander’ is opgedragen aan Edward Lee, maar dat was geen dominicaan.

5. Met name in Modus orandi Deum; zie brief 1502.

6. Exomologesis; zie brief 1426.

[p. 145]

ieders haat en spot. Nu wordt de hele orde te schande gemaakt door de dwaasheid van enkelen. Want een goed deel van de kwalijke gevolgen, als u mij toestaat de waarheid te zeggen, komt weer bij u terecht. Enige tijd geleden kneep u een oogje toe bij het geroep en geschreeuw van de dominicanen. Nu duldt u openlijk een karmeliet^7. die zijn verstand kwijt is. En ongetwijfeld gaat dit boek bij u van hand tot hand, aangezien op de titelpagina de naam van een theoloog wordt vermeld en Leuven wordt genoemd. Want Vincentius wilde dat het boek hem toch nog enige roem zou brengen, gezien het feit dat daarin zo vaak lof wordt toegezwaaid aan de uitmuntende theoloog Vincentius van Haarlem, alsmede aan Jacobus Latomus. Mooi toch dat die Leuvense theologen worden gekoppeld, zodat men zou kunnen denken dat Vincentius op gelijke hoogte staat met Latomus. Dit is een mier vergelijken met een kameel, zoals men zegt.^8.

De wereld telt nog steeds vele geleerden en verstandige mannen. Hun onuitgesproken oordelen moet men niet van geringe waarde achten. Wat meent u dat zij denken wanneer zij zulke boeken lezen? Dergelijke charlatans maken dat tegenwoordig wijd en zijd kloosters verloren gaan en universiteiten bezwijken. De wereld was niet bij machte zulke monsters nog langer te verdragen. En wat door enkele onverlaten wordt uitgehaald, heeft zijn weerslag op allen, weliswaar helemaal ten onrechte, maar zo gaat dat bij de mensen: zij verdenken u ervan dat u sympathiseert met de daden van degenen wier buitensporigheden u niet bedwingt, terwijl dat wel binnen uw vermogen ligt. Paus Adrianus legde het zwijgen op aan Baechem met zijn domme geschreeuw,^9. maar u doet alsof er niets aan de hand is. Aleandro legde, toen ik in Leuven was, op mijn aandrang de Fries Laurens^10. het zwijgen op, maar u sloeg daar geen acht op. Het college van kardinalen en drie pausen hebben de lasteraar Zúñiga het zwijgen opgelegd.^11. Toch trekt die deskundiger en meer ingehouden van leer dan Baechem of Vincentius of die Fries. Ik weet niet hoe veilig u bent, maar ik ben heel bang dat het noodweer waarvan wij hier te lijden hebben, ooit naar u wegtrekt. Wat nu is stompzinniger of dwazer dan het boek van de theoloog Pierre Cousturier?^12. Ik weet niet of het u niet bevalt. In elk geval beviel het de paters van zijn orde niet, niet omdat zij bezorgd zijn om Erasmus, maar omdat zij inzien hoeveel schande

7. Nicolaas Baechem.

8. Adagia 447.

9. Zie brief 1359.

10. Laurens Laurensen. In 1520 verbood Aleandro hem Erasmus van ketterij te betichten in zijn preken; zie brief 1342.

11. Zie brieven 1410, noot 1 en brief 1443b.

12. Zie brief 1571, noot 7.

[p. 146]

en gevaar hun boven het hoofd hangt als gevolg van de verdwazing van één man.

Misschien zijn er onder u die menen dat ik niet in staat ben te kwetsen, zelfs als ik zou willen. Maar u zou er heel anders over denken als ik beschikte over een net zo verdorven geest als zij blijkbaar hebben. Ik bereid mij serieus voor op mijn laatste dag en ik zal mij geen moment willens en wetens bezondigen aan iets dat mijn geweten zou bezwaren, wanneer ik van deze wereld vertrek. Uw instituut gaat gebukt onder de aanwezigheid van een aantal ondeskundige en domme lieden. Een Vincentius trekt een Vincentius aan, een karmeliet een karmeliet. Ik vrees dat u van degenen met wier gezelschap u zo ingenomen bent, ook de oogst te duchten heeft. Ik zou wensen dat uw universiteit volop bloeide door toedoen van geleerde en goede mannen en in iedere soort wetenschap. Maar wat wij nu zien is dat overal kloosters worden verwoest, de studie van de theologie volledig teloorgaat en universiteiten ten onder gaan. En van dag tot dag gaat het kwaad zijn noodlottige gang.

Als nu in mijn geschriften iets te ontdekken zou zijn dat te ondoordacht uit de pen is gevloeid, hoeveel hoffelijker en verstandiger zou het dan zijn mij persoonlijk daarop te wijzen door een brief te schrijven, of er geen acht op te slaan, omdat u heel goed weet hoeveel haat en gevaar ik te verduren heb, en om te voorkomen dat ik mij bij een of andere sekte aansluit! Maar iemand die van de ene kant zo bestookt wordt, ook nog eens van de andere kant met stenen aan te vallen, wat is dat anders dan hem tot ketterij drijven? Toch zal niemand in zijn boosaardigheid mij zo ver krijgen. Ik heb het voorwoord van Latomus, dat hij heeft toegevoegd aan het boek dat hij tegen Luther schreef,^13. gelaten voor wat het was. Het was mij al heel lang duidelijk wat hij tegen mij inbracht tijdens diners en voordrachten. Ik heb er geen acht op geslagen. Nu heeft hij opnieuw geschriften gepubliceerd,^14. waarin hij met kunst- en vliegwerk probeert ook mijn verhandelingen als ketters te bestempelen, en op listige wijze mijn nieuwe werken verbindt met lutherse opvattingen. Ik heb van die geschriften slechts globaal kennis genomen, want ze zijn mij kort geleden bezorgd. Ik vraag mij af waartoe die verbetenheid dient om iemand zwart te maken. Als ik niet genoeg had van dergelijke disputen, zou hij zien dat het mij aan antwoorden niet ontbreekt. Er zijn mensen die uit alle macht proberen de oude talen en de schone letteren in de verdrukking te brengen. Maar de feiten zelf zullen hun leren dat tegelijk met de schone letteren ook die wetenschappen bezwijken, waarvan zij zo graag wil-

13. Articulorum doctrinae fratris Martini Lutheri per theologos Lovanienses damnatorum ratio (Antwerpen, 1521).

14. Zie brief 1571, noot 7.

[p. 147]

len dat die exclusief van belang worden geacht. Hoeveel verstandiger zou het zijn de humaniora vriendelijk tot uw woonstee toe te laten! Zij zouden uw huisraad sieren, geloof mij, en zij zouden u de sympathie van vele vorsten bezorgen.

Ik hoor dat mijn Confessie bij sommigen niet in de smaak valt. Maar hetzelfde werk mishaagde de leerlingen van Oecolampadius nog meer.^15. Enkele geleerden, zelfs uit Engeland, hebben mij er nog voor bedankt,^16. omdat ik de biecht, die al aan het wankelen was, in ere heb hersteld. Maar ik verkondig niet dat die door Christus is ingesteld. Ik zal dit doen wanneer ik daarvan ten volle overtuigd ben. Koning Hendrik van Engeland doet dit wel,^17. met redelijke argumenten, die ik tot nu toe volg als een aannemelijke opvatting. Wat voor verwarring en onrust zou ik ontketend hebben, als ik deze en andere opvattingen zonder meer zou hebben verkondigd, en niet met argumenten zou hebben gestaafd! Ook al zou het leveren van bewijs tot mijn mogelijkheden hebben behoord, het zou een langdurige aangelegenheid zijn geweest en ik was toen ook al aan een ander werk begonnen. Ik heb datgene ter hand genomen waarvan ik verwachtte dat het tot een goed einde te brengen was. En u ziet op welke plaats ik die dingen geschreven heb, woonachtig als ik was tussen Zürich en Straatsburg, in een stad waar Oecolampadius in het openbaar de leer verkondigt dat de biecht niet noodzakelijk is, en waar sommigen verzekeren dat die verderfelijk is.

Als deze leerstellingen zo zeker zijn dat men ze moet belijden tot aan het martelaarschap toe, waarom komt dan niemand van uw mensen hierheen om met kracht te onderwijzen wat hij denkt? Als u op de hoogte zou zijn van de situatie in deze streken, dan zou u erkennen dat ik, gegeven de huidige omstandigheden, tamelijk moedig heb geschreven. Had ik er maar evenveel succes mee gehad! Over mijn wetenschappelijke kwaliteit mag u denken wat u wilt. Ik heb voldoende duidelijk gemaakt dat ik vredelievend ben. Gematigde mensen hebben mijn sympathie. Degenen die met hand en tand hun gelijk verdedigen, zullen waarschijnlijk het touwtje laten knappen doordat ze er te hard aan trekken.^18. Mij zijn deze onrust en verwarring nooit aange-

15. Conservatieve katholieken namen Erasmus kwalijk dat hij in de Exomologesis toegaf dat de biecht niet door Christus was ingesteld. Radicale protestanten namen Erasmus kwalijk dat hij de biechtpraktijk niettemin verdedigde.

16. Brieven aan Erasmus van Engelse geleerden over dit onderwerp zijn niet bewaard gebleven.

17. In zijn Assertio septem sacramentorum adversus Martinum Lutherum (Londen, 1521).

18. Adagia 467.

[p. 148]

naam geweest, en steeds heb ik verzoenende adviezen verstrekt. Maar wat te doen met dolzinnige schijnmonniken? Er is geen enkele kwalijke daad of ze durven die aan. Zij hebben zich buiten alle deugdelijke wetten geplaatst. Ze zijn landlopers, en nergens houden zij halt. Men kan hen onmogelijk nog verdragen maar ook niet met bescheiden middelen weer in het gareel krijgen. Zo ver zijn zij met hun provocaties gekomen.

En daarom doe ik uitdrukkelijk een beroep op uw wijsheid, hoogeerwaarde deken,^19. en op u, Van Vianen, Rosemondt, Driedo en anderen wier onpartijdigheid voor mij zonneklaar is, dat u zorg draagt voor de rust van de wetenschappen, zorg draagt voor uw goede naam, en op enig moment een einde maakt aan dat opruiende geroep en geschreeuw. In mij zult u iemand vinden die naarstig streeft naar christelijke eendracht en oprecht geloof. Het ga u goed, geachte heren en leraren.

Bazel, 1 juli in het jaar 1525

19. Nicolas Coppin.