De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 10. Brieven 1356-1534

[p. 352]

1519 Van Johann von Botzheim
Konstanz, 26 november 1524

Hartelijk gegroet, dierbare leermeester. Een bode uit Konstanz heeft me het paard gebracht,^1. dat gezond is en zonder gebreken, tegelijk met uw brief; daarna ontving ik er nog een, bezorgd door Hieronymus Froben, maar met vertraging, namelijk twaalf dagen na datering; bovendien is er een derde brief afgeleverd door een zekere Ludwig,^2. procurator van ons consistorie. In uw eerste brief hebt u geschreven waar Hovius in Rome te vinden was, maar dat klopte niet. Uw brieven zijn tegelijk met de mijne naar Rome getransporteerd door een koopman uit Augsburg, tegen aanzienlijke portokosten.^3. Ik heb alle brieven over twee bundels verdeeld. In de bundel voor de bisschop van Veroli^4. en de datarius^5. heb ik de voor hen bestemde brieven gestopt, in die voor Hovius de brieven voor hem: onder uw naam heb ik die bundel als volgt geadresseerd ‘Aan Johannes Hovius, dienaar van de heer Erasmus van Rotterdam, door de handen van de heer Ludovicus Volterranus’, want dat is de arts bij wie hij tot nu toe verbleef, wat ik weet uit een brief die Hovius me een tijd geleden geschreven heeft. Ik vrees evenwel dat ik zo slordig geweest ben om in de adressering het woord ‘arts’ te vergeten, en dat er alleen staat ‘door de handen van de heer Ludovicus Volterranus’. Maar ik verwacht dat hij hem zeker gekregen heeft als hij zich daar bevindt.

Ik wacht af wat de hoge heren in Rome met me willen, of het een vette bisschopszetel is die niemand daar begeert en ook niet zal accepteren indien aangeboden, of wat anders.^6. De dag na de H. Catharina^7. is de uiterste termijn voor de dag die vastgesteld is in mijn dagvaarding. Ik hoop tegen Kerstmis te weten hoe de zaak afgelopen is. Zwick heeft niets gedaan: hij wil de

1. Erasmus had Botzheim een paard verkocht, mogelijk het paard dat Warham hem had geschonken (zie brief 1448).

2. Niet nader bekend.

3. Geen van de genoemde brieven is bewaard gebleven.

4. Ennio Filonardi.

5. Gian Matteo Giberti.

6. Botzheim en de even verderop genoemde Johann Zwick waren opgeroepen om zich in Rome te verantwoorden, zonder te weten waarvoor. Op verzoek van Botzheim had Bonifacius Amerbach om steun gevraagd aan Jacopo Sadoleto (vgl. brief 1511). Dankzij de tussenkomst van Sadoleto werd de zaak overgedragen aan de bisschop van Konstanz. Zie ookbrieven 1530 en 1555.

7. 26 november, de dag waarop deze brief is geschreven.

[p. 353]

afloop afwachten. Toch is het zeker dat deze gecamoufleerde aanval is opgezet door een paar van die varkens. Onze bisschop^8. heeft zich onder ede verontschuldigd en zegt dat wat het ook is, het buiten zijn medeweten gedaan is; maar ik kan ook niet achterhalen, zelfs niet na inschakeling van spionnen, dat dergelijk bedrog goedgekeurd wordt, tenzij door een enkeling. Ik wil me niet onttrekken aan de rechter in Konstanz, hoe vijandig die ook mocht zijn, waar mijn wijze van leven algemeen bekend is. Maar als onbekende in Rome procederen voor onbekende rechters en via onbekende raadslieden, op de plaats waar op grond van het geringste spoortje van vermoeden van iets luthers de haatuitbarstingen niet heviger zouden kunnen zijn, lijkt me geen goed idee. Maar zodra ik de verklaring van mijn opponent gehoord heb, zal ik gerichter advies vragen. Zelfs de anti-lutheranen hier keuren af wat er gebeurd is, enkele uitzonderingen daargelaten. Ik heb Fabri een brief geschreven met het hele verhaal, maar ik heb nog geen reactie gehad. Doet u alstublieft een goed woordje voor mij bij uw vrienden die me misschien kunnen helpen in deze zaak. U zult niet overladen worden met negatieve reacties, want u kunt vrijuit beloven dat ik voor elke rechter in Konstanz zal verschijnen die men maar wil. Houd evenwel alstublieft vooral contact met uw vrienden in Rome, voor het geval het een keer nodig is een goed woordje voor me te doen. Als u denkt dat het nuttig zou zijn dat ik me tot kardinaal Campeggi wend met een aanbeveling van u en als u denkt dat de situatie dit vereist, zal ik naar hem toe gaan.^9. Maar voordat ik uit Rome bericht ontvangen heb over wat daar gedaan is of gedaan moet worden, hoef ik volgens mij niets te doen. Een tijd geleden arriveerde hier in Konstanz een brief van de bisschop van Veroli over het huren van een verblijf; want hij zou hier binnenkort terugkeren, schreef hij, en sindsdien hebben we geen andere berichten gehad.^10. Maar hierover nu meer dan genoeg.

Verder schrijft u in uw tweede brief dat er in Augsburg een pamflet tegen u gedrukt wordt van Eck;^11. dit heb ik nog van niemand vernomen, alhoewel er niets is wat die verwaande kwast niet zou durven (hij is namelijk theoloog). Wel weet ik dat mensen in Zürich en hun helpers enkele uiterst geringschattende pamfletten tegen Eck hebben geschreven in het Duits, overigens nadat ze door hem gestrikt en uitgedaagd waren, naar ik hoor.^12.

8. Hugo von Hohenlandenberg.

9. Campeggi verbleef in Wenen.

10. Filonardi kwam in Konstanz aan in februari 1525.

11. Er zijn geen aanwijzingen dat dit werkelijk is gebeurd.

12. Eck had Zwingli in augustus 1524 opgeroepen tot een debat. Zwingli antwoordde met een Duitstalig pamflet, zijn medestander Sebastian Hofmeister schreef Eck een polemische brief.

[p. 354]

U zegt dat Melanchthon over een antwoord van Luther op uw diatribe schrijft;^13. datzelfde wordt mij geschreven in ongeveer deze bewoordingen: ‘Luther antwoordt Erasmus over de vrije wil, maar met de gematigdheid die Erasmus' deugden verdienen’. Nu begrijp ik uit uw laatste brief dat Luthers antwoord er inmiddels is;^14. ik hoop dat het goed aansluit en theologisch beter onderbouwd is dan vele andere reacties van hem! Ik bedoel zonder gescheld en gevloek, dingen die ik nooit zal waarderen in een zaak van zo'n belang. Karlstadt schrijft dingen waar deze tijd niet aan gewend is: was hij maar net zo verstandig als nauwgezet! Op dit punt had ik nog wel een paar dingen tegen je te zeggen, in een gesprek. Als Oecolampadius zijn onderneming heeft gestaakt,^15. heeft hij gedaan wat ik wilde, maar nog liever zou ik willen dat hij er nooit aan begonnen was.

Ze zeggen dat Ferdinand terug is in Innsbruck.^16. Spiegel is vanaf zijn jonge jaren samen met mij opgevoed^17. en altijd een heel goede vriend gebleven; als hij iets zou kunnen betekenen in mijn zaak, hoop ik maar dat hij me niet laat vallen, vooral als hij benaderd wordt met een subtiele aanbeveling van uw kant. Hetzelfde hoop ik met betrekking tot Fabri, die gevleid wil worden, gevraagd wil worden, de indruk wil wekken van én kunnen én willen. U zult veel voor mij kunnen betekenen bij uw vrienden, als u dat zou willen; maar ik wil dit alleen in zo gematigde taal dat men niet het idee krijgt dat u een heilloze en onfrisse zaak steunt, want ik heb nog nooit een heilloze onderneming gesteund of geholpen. Laat mijn proces maar gevoerd worden op de juiste plaats en tijd, en met christelijke rechtvaardigheid, niet met valse trucs. Ik zal geen reden hebben me daaraan te onttrekken. Wie die theoloog is die in een preek gezegd heeft dat u onder dwang schrijft, weet ik niet, tenzij u aan Oecolampadius denkt. Met betrekking tot Zwingli heb ik niet begrepen dat hij iets tegen u aan het schrijven is, terwijl we hier toch vaak brieven uit Zürich krijgen.^18. Ik heb een redelijk vermoeden dat het drama van mijn dagvaarding geboren en op touw gezet is door een varken, hoewel er ook nog enkele andere verdachten in het spel zijn.

13. Zie brief 1500.

14. Een kennelijk misverstand. Luther zou pas in september 1525 beginnen aan zijn weerwoord De servo arbitrio.

15. Oecolampadius was van plan geweest een weerwoord op De libero arbitrio te schrijven, maar zag hiervan af, mede op aandrang van de stadsraad van Bazel.

16. Ferdinand van Oostenrijk verbleef in Amstetten en kwam enkele dagen later aan in Innsbruck.

17. Jakob Spiegel en Botzheim waren studiegenoten geweest in Heidelberg.

18. Zwingli heeft Erasmus nooit in geschrifte aangevallen.

[p. 355]

Beste leermeester, u hoeft niet te denken dat ik doe alsof mijn neus bloedt met betrekking tot de ontvangst van het paard: ik wilde het altijd alleen maar hebben tegen betaling, en dat is nu niet anders. Als ik een keer iemand getroffen had aan wie ik volgens mij een brief of het geld had kunnen toevertrouwen, zou ik dat niet nagelaten hebben. Een burger van Konstanz die ik niet zo goed ken, is in Bazel geweest, zonder dat ik het wist; bovendien is procurator Ludwig er geweest, degene aan wie u uw laatste brief meegegeven hebt, maar daar kwam ik pas achter toen ik uw brief ontvangen had. Wees gerust, u zult alles ontvangen zodra er een geschikte bode voorhanden is. Noch het boekje over Sint-Nicolaas noch de dialoog is gedrukt:^19. de reden is dat ik beloofd had voor ‘de muziek’ te zorgen.^20. Intussen had de drukker een paar andere opdrachten aangenomen, zodat er van die kant geen gevaar dreigt. Ik zal u de exemplaren terugsturen, als het niet met de bode van deze brief is dan met de eerstvolgende geschikte, en dan geef ik meteen het geld mee. Boekhandelaar Benoît^21. zei dat hij eerstdaags zou gaan, en daar zat ik op te wachten. Maar als er voor die tijd een ander opgedoken was, had ik gezorgd dat het pakketje naar u gebracht werd. U hoeft niet te twijfelen aan mij want zolang ik leef zult u niet meemaken dat ik oneerlijk ben tegenover u: ik eerbiedig u zoals u verdient, namelijk op de allereerbiedwaardigste wijze.

Met betrekking tot wereldse zaken zijn al mijn nieuwtjes u ook bekend. Ze zeggen dat de Fransen met grof geweld Pavia aangevallen hebben na hun intocht in Milaan en daar al wat ze konden vinden, vermoord hebben: te gruwelijk voor woorden.^22. De hertog van Württemberg verblijft naar verluidt in Zürich, waar hij iets voorbereidt. Het gerucht gaat dat hij zal terugkeren naar zijn vaderland, dat hem ontnomen was.^23. Nood breekt wet, zoals ‘razernij voor wapens zorgt’.^24. Toch mislukken plannen en ondernemingen

19. Twee geschriften gericht tegen de Leuvense theologen: Wilhelm Nesen, Sancti Nicolai vita (1520) en de aan Konrad Nesen toegeschreven Dialogus bilinguium ac trilinguium (1519). Blijkbaar had Erasmus exemplaren van beide werken uitgeleend aan Botzheim, die ze vervolgens wilde laten herdrukken, wat Erasmus hem ontried.

20. Waarschijnlijk bedoelt Botzheim dat hij een inleidend woord had beloofd, waar hij de drukker op liet wachten.

21. Benoît Vaugris.

22. Frans i had Milaan ingenomen op 26 oktober 1524. Op 6 november sloeg hij het beleg voor Pavia.

23. De verdreven hertog Ulrich verbleef in Zürich in de laatste week van november. In 1525 poogde hij vergeefs zijn hertogdom te heroveren. Pas in 1534 zou hij hierin slagen.

24. Vergilius, Aeneis i, 150.

[p. 356]

vaak, zelfs die onfeilbaar lijken. Over Franse pamfletten tegen u^25. kan ik niets ontdekken, hoezeer ik ook moeite doe. Ik kan niets en breng ook niets tot stand; u die zoveel kunt, brengt zelfs nog veel meer tot stand, allemaal dingen waarvoor ik u openlijk dankbaar ben. Het ga u goed, lieflijkste leermeester! Zorg goed voor uw arme lijf, dat afgezien van voortdurende ziekten door de last van al uw werkzaamheden gesloopt wordt.

Uit Konstanz, de dag na het feest van de maagd Catharina, 1524

Bivilaqua, geheel de uwe

Aan de strenge beschermer van de echte theologie en van alle schone letteren, Erasmus van Rotterdam, zijn zeer te respecteren leermeester en beschermheer. Te Bazel

25. Vgl. brief 1477a.