De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 10. Brieven 1356-1534

1496 Aan Philipp Melanchthon
Bazel, 6 september 1524

Erasmus van Rotterdam groet Philipp Melanchthon

Als Pellicanus mij op tijd jouw brief aan hem^1. had laten zien, zou Joachim^2. niet teruggekeerd zijn naar jouw woonplaats zonder brief van mij: want de brief aan hem leek zo geschreven dat jij geloofde dat ik hem wel moest lezen. Een vriend^3. schreef me dat jij ook hierheen gekomen zou zijn als je niet bang was geweest dat je daarmee mijn goede naam zou schaden. Beste Melanchthon, ik had me over die schade absoluut niet drukgemaakt! Want dat ik een gesprek met Hutten afhield,^4. lag niet alleen aan mijn vrees voor reputatieschade. Er was nog iets anders, wat ik echter in mijn Spons niet aangeroerd heb. Hij was, straatarm en zonder enige bagage, op zoek naar een nest om te sterven. Ik moest eigenlijk die pochende soldaat die onder de schurft zat in mijn huis ontvangen, en tegelijk met hem de hele groep lieden die zich de evangelischen noemen maar dat alleen in naam zijn. In Sélestat heeft hij al

1. Deze brief (ook genoemd in brief 1452) is niet bewaard gebleven.

2. Joachim Camerarius.

3. Wellicht Heinrich Stromer; de betreffende brief is niet bewaard gebleven.

4. Zie brief 1331.

[p. 311]

zijn eigen vrienden gestraft met verlies van wat geld. Van Zwingli vroeg hij brutaal geldelijke steun (dat heeft Zwingli mij zelf in een brief^5. uitgebreid verteld). Onderhand kon niemand, ook de meest geharde niet, de verbittering en het gepoch van die man nog verdragen. Als Wittenberg niet zo ver van Bazel af lag, had ik niet geaarzeld daar een paar dagen naar toe te gaan om met Luther en met jou van gedachten te wisselen.

Verder heeft het feit dat mijn eerste brief^6. aan Luther gepubliceerd werd, wat voor mij een groot gevaar betekende, me ertoe gebracht niet meer te schrijven. Want deze brief bood Aleandro, die al langer bevooroordeeld is tegen mij, het handvat om te trachten mij de grond in te boren, door te proberen Leo verbolgen te maken op mij^7. en ook de bisschop van Luik,^8. die eerst helemaal weg was van Erasmus, als ik het zo mag zeggen. Want de bisschop heeft me zelf de brief laten zien die Aleandro hem vanuit Rome geschreven had, met tamelijk hatelijke opmerkingen over mij.^9. Dus toen ik zag dat bij die lieden niets discreet blijft, achtte ik het beter mijn pen te laten rusten. In Straatsburg heeft men zelfs een kopie van de brief^10. die Luther aan mij geschreven heeft en die door Joachim bezorgd is, en ongetwijfeld zal hij binnenkort verschijnen. Om afbreuk te doen aan mijn naam hebben ze jouw oordeel over mij^11. gepubliceerd en weer twee brieven van Luther.^12. Met dergelijke flauwekul denken bepaalde hongerige en smerige drukkers de kost te kunnen verdienen. Ze hebben er mijn brief^13. aan Johannes Fabri nog aan toegevoegd, compleet voor de vuist weg geschreven maar die wel duidelijk maakt dat ik echt niemand aanzet tot geweld of tot het verraden van het evangelie.

Maar hierover een andere keer. Ik heb je Gemeenplaatsen^14. helemaal doorgelezen en ik zag daarin je talent doorschemeren, dat even vruchtbaar is als zuiver: ik heb er altijd naar opgezien en ik vond het prachtig, en die twee gevoelens zijn nog sterker geworden nu ik dat boek gelezen heb, laat staan

5. Deze brief is niet bewaard gebleven. Hutten bezocht Zwingli in juli 1523.

6. Brief 980.

7. Zie brief 1143.

8. Érard de la Marck; zie brief 980, noot 3; brief 1127a, noot 11.

9. Vgl. brief 1482.

10. Brief 1443.

11. De Erasmo et Luthero elogion, waarin Melanchthon Luthers genadeleer contrasteert met de deugdenleer van Erasmus.

12. Iudicium de Erasmo Roterodamo en de brief aan Wolfgang Faber Capito van 17 januari 1522 (zie ook brief 1374), samen met Melanchthons Elogion gedrukt te Straatsburg in 1523.

13. Brief 1397, afgedrukt in Erasmus Alber, Iudicium de Spongia Erasmi Roterodami (Haguenau, 1524).

14. Loci communes (Wittenberg, 1521).

[p. 312]

dat ik ontevreden ben over dat werk. Tijdens het lezen ergerde ik me overigens wel aan enkele kleinigheden, waarover ik met je van gedachten had willen wisselen als we elkaar hadden kunnen ontmoeten. Ik zie een mooi bewapende linie van stellingen tegen de tirannie van de farizeeën. Maar om eerlijk te bekennen, er zijn enkele dingen bij waar ik het niet mee eens ben; er zijn ook dingen van dien aard dat ik ze, zelfs als dat veilig zou zijn, niet hardop zou willen zeggen vanwege mijn geweten; andere dingen zijn zodanig dat als ik ze verkondig, dit volgens mij zonder vrucht zou blijven. Toch brulden die lieden tegen mij omdat ik die dingen niet verkondigde die ik niet begreep of niet goedkeurde, en dit dan tegen mijn geweten in, met groot gevaar voor eigen leven, en niet alleen mijn eigen leven maar ook dat van mijn vrienden, voor wie ik bezorgder ben dan voor mezelf.

Je zult zeggen: waarom bestreed je me dan niet meteen, in de dingen die je niet bevielen? Omdat ik het werk aan het vernieuwen van de evangelische vrijheid steunde en hoopte dat een gewaarschuwde Luther zijn plannen zou matigen. Daarom heb ik het geschreeuw van de theologen bedaard voor zover ik kon, en de woede van de vorsten gekalmeerd, zoals ik ook heden nog doe. De zaak van de schone letteren heb ik gescheiden van de zaak van Luther. Ik zocht een kans het evangelie te bevorderen, zonder ophef of in elk geval zonder grote ophef. Nog steeds grijp ik elke kans aan, door een brief te schrijven aan de keizer^15. en aan andere vorsten, als een soort Gamaliel^16. en hopend op een goede afloop van het stuk. Aan Adrianus vi had ik hierover heel vrijpostig geschreven.^17. Later merkte ik dat ik gevaar liep, niet omdat hij zelf het op mij gemunt zou hebben maar omdat hij me niet langer tegen mijn tegenstanders beschermde. Ook was het niet bepaald veilig hem in vertrouwen te nemen, al deed hij heel vriendelijk. Niettemin, ook aan Clemens heb ik heel ongeremd geschreven^18. en eveneens aan kardinaal Campeggi.^19. Ik weet niet wat voor kerk jullie kerk is; daar huizen in elk geval lieden die, ben ik bang, alles ondermijnen en de vorsten ertoe drijven met geweld de goeden en de kwaden in bedwang te houden. Ze hebben altijd de mond vol van evangelie, Gods woord, geloof, Christus, de Heilige Geest; maar als je naar hun gedrag kijkt praten ze totaal anders! Jagen we onze bazen, de pausen en bisschoppen, weg om hardere tirannen te tolereren, schurftige lieden als Otto^20. en honds-

15. Een dergelijke brief is niet bekend.

16. Zie Handelingen 5:34-39.

17. Zie brief 1352.

18. Zie brief 1418.

19. Zie brieven 1410, 1415 en 1422.

20. Otto Brunfels.

[p. 313]

dolle lui als Phallicus?^21. Want deze laatste heeft Frankrijk ons onlangs op ons dak gestuurd.

Je zult zeggen, vroeger had het evangelie zijn valse profeten, die onder het mom van vroomheid hun buik bedienden. Maar juist dezen worden nu liefdevol gekoesterd door de topmannen van het evangelie: Capito, wiens listigheid ik altijd al geroken heb; Hedio, die een vuile leegloper^22. steunde in verband met een brief^23. van mij, waarvoor die man gestraft had moeten worden (Hedio noemde dit een kwestie van medelijden omdat de man vrouw en kleine kinderen had).^24. Ook nu is zijn enige zorg dat de zaken en de reputatie van de schurk geen schade lijden. Oecolampadius is een beetje gematigder dan de rest; toch mis ik ook bij hem soms de evangelische eerlijkheid. Zwingli, wat een opruier (om van anderen maar even niet te spreken)! Zij zijn het niet met jullie eens, ze zijn het onderling niet eens en dan eisen ze dat wij vertrouwen op hun gezag en ons afkeren van alle orthodoxe vaderen en concilies. Jij leert dat mensen die beelden verwerpen als iets goddeloos, zich vergissen. Hoeveel herrie heeft Zwingli geschopt vanwege die beelden!^25. Jij leert dat iemands kleding onbelangrijk is. Hier leren niet weinigen dat het habijt compleet afgeschaft moet worden. Jij leert dat bisschoppen en bisschoppelijke maatregelen geaccepteerd moeten worden als ze niet tot ketterij leiden; ze leren hier dat al die maatregelen goddeloos en antichristelijk zijn.

Wat is krankzinniger dan de onderneming die ze hier twee jaar geleden begonnen zijn op initiatief van of in elk geval met behulp van een geleerde?^26. Je kent het verhaal over het varkentje, naar aanleiding waarvan de ongelukkige Sigismund^27. gevierendeeld is. Toch heb ik de geleerde, niet echt mijn vriend, bij de bisschop van Bazel^28. heel vriendelijk verontschuldigd, vol hulde hem roemend hoewel hij overal kritiek op mij had; toch was er al die tijd plaats voor hem aan mijn tafel en in een logeerkamer hier, genood of

21. Guillaume Farel.

22. Johann Schott.

23. Brief 1429.

24. Zie brief 1477.

25. Zwingli drong vanaf 1523 aan op verwijdering van de beelden uit de kerken in Zürich, iets waartoe de stadsraad in juni 1524 overging. Melanchthon had zich hiertegen uitgesproken.

26. Herman von dem Busche; zie brief 1466.

27. Sigismund Steinschneider; zie brief 1353, noot 13. Von dem Busche was een van degenen die in het huis van Steinschneider varkensvlees aten op Palmzondag 1522.

28. Christoph von Utenheim.

[p. 314]

ongenood, en nooit, zelfs niet met een woord, hem ik hem gekrenkt. Gewaarschuwd dat hij maar doorging over mij met hatelijke tong gif te spuwen, heb ik hem vriendelijk uitgenodigd om het eerlijk tegen mij te zeggen als hem iets stoorde, en dan zou ik hem tevreden stellen. Dat wilde hij niet. Toen hij een pamflet^29. geschreven had waarin hij enige leden van het stadsbestuur gehekeld had en velen dit al te weten waren gekomen - iets wat gevaarlijk voor hem was - heb ik hem heimelijk erop gewezen, in een uiterst vriendelijke en vleiende brief,^30. dat hij moest oppassen. Toen hij hier vertrokken was^31. en mij nog steeds in woedende woorden aanviel, heb ik hem weer een vleiende en vriendelijke brief^32. geschreven. Ten slotte verscheen er op naam van Erasmus Alber een brief^33. die al aangekondigd was door die schurftige kerel (zo begrijp je wel dat het allemaal opzet is). Zijn eigen wijze van schrijven verheelde hij en hij imiteerde hier en daar jouw stijl. Maar al is het alleen maar dit: het zo vaak vol verachting herhaalde ‘Erasmus’ verraadt de auteur helemaal. Het lijkt erop dat hij na zijn gesprek met jou nog wilder is geworden: hij pocht dat hij leerling is van een leerling van Luther. Ik zal hier niets zeggen over de zuiverheid van zijn leven, de kiesheid van zijn tong, zijn bestedingspatroon en het misleiden van zijn schuldeisers. Hoe kunnen zulke mensen dit nieuwe evangelie aanbevelen? En dit is dan die vriend die nooit door mij gekwetst is, altijd van harte geroemd is en tot mijn intieme vriendenkring is toegelaten.

Er zijn veel mensen die een lage dunk hebben van Capito, en ik kijk ook niet erg hoog tegen hem op; het is wel zeker dat uit zijn huis die schurftige kerel^34. tevoorschijn is gekomen om dat rabiate pamflet te drukken. Thraso uit Planodorf^35. heeft altijd tot zijn favorieten behoord; later heeft hij zich zo geëxcuseerd, bangelijk en bij iedereen in het algemeen, dat alleen al dat excuus mijn achterdocht aanwakkerde. Hedio was de enige in wie ik vertrouwen had; van hem heb ik nog steeds geen lage dunk. Ik had hem een kopie gestuurd van een brief van jou aan Hummelberg (meen ik),^36. waarin je er je verbazing over uitspreekt dat een man met wie je al meer dan twaalf jaar geleden kennisgemaakt had, nog niet overwoog enz. Er stond geen naam bij, maar degenen die mij de kopie gestuurd hadden, lieten iets door-

29. Dit pamflet is niet bewaard gebleven.

30. Deze brief is niet bewaard gebleven.

31. In mei 1522.

32. Deze brief is niet bewaard gebleven.

33. Iudicium de Spongia Erasmi Roterodami (Haguenau, 1524).

34. Otto Brunfels.

35. Heinrich Eppendorf.

36. Van december 1523.

[p. 315]

schemeren over Thraso. Dit afschrift heb ik naar Hedio gestuurd, alleen maar om te zorgen dat hij voorzichtig zou zijn; hij liet het aan Capito zien, Capito weer aan de pochende soldaat. Daarom is die zo razend en dreigt hij met zwaarden en strikken.

Zwingli, op vriendelijke toon door mij gewaarschuwd, schreef vol afkeer terug: ‘Wat u weet, is voor ons niet nuttig; wat wij weten, daarmee bent u het niet eens.’^37. Alsof hij net als Paulus meegesleurd naar de derde hemel,^38. daar bepaalde geheimen geleerd had die voor ons aardbewoners verborgen bleven! Ik ken enkele beste kerels die door deze zaak slechter geworden zijn: om het maar niet te hebben over die lui die helemaal verloren zijn, zoals jij ze ook noemt, die niets met het evangelie hebben. En zo zie ik er velen, vooral hier, zodat ik mijn naam nog niet zou willen verbinden aan deze groepering zelfs als ik het eens was met alles wat Luther schrijft. Je zou die lui moeten gehoorzamen en hen voortdurend moeten voorzien van reisgeld; want dit is het enige evangelische dat ze hebben, dat de meeste altijd zonder centen zitten.

Met Phallicus heb ik een zeer kort ontmoetinkje gehad.^39. Het verslag daarvan heeft hij opgeschreven voor iemand uit Konstanz.^40. Een kopie is mij in het geheim bezorgd. Nog nooit heb ik iets gezien dat zo ijdel is, zo pocherig, zo giftig. Er staan soms tien regels achtereen waarin zelfs geen lettergreep op waarheid berust. Hij heeft ook een pamflet gepubliceerd over de Parijse school en de paus.^41. Je wilt niet weten hoeveel smakeloze opmerkingen daarin staan, hoeveel vies venijn, hoe velen daarin met naam en toenaam bespot zijn. Naar ik hoor heeft hij het stomme Oordeel van Alber uitgebreid, maar dat heb ik nog niet kunnen zien. Te Konstanz zijn twee andere pamfletten gesignaleerd die hij tegen mij heeft geschreven.^42. Hij verkondigt verder een nieuw dogma: dat zij die het evangelie in de weg staan, zo te schande gezet moeten worden; mij rekent hij ook tot die mensen, en hij noemt me vaak Bileam omdat paus Adrianus mij een keer uitgenodigd heeft hem een advies te sturen.^43. Een deel daarvan heb ik gestuurd, maar het beviel niet. Hij bood me een dekanaat aan, ik heb dat simpelweg geweigerd; hij wilde me geld sturen, ik heb teruggeschreven dat hij nog geen stuiver mocht sturen.^44.

37. De betreffende brieven van Erasmus en Zwingli zijn niet bewaard gebleven.

38. Zie 2 Korinthiërs 12:2-4.

39. Over de confrontatie met Guillaume Farel, zie brief 1510.

40. Wellicht Ambrosius Blarer.

41. Zie brief 1477a.

42. Deze pamfletten, geschreven in het Frans, zijn niet bewaard gebleven.

43. Zie brief 1338.

44. Zie brief 1324, noot 13.

[p. 316]

Zo ben ik dus Bileam. En zulke mensen eisen dat wij alle kerkleraren terzijde schuiven en dan vertrouwen op hun geest, hoewel ze het intussen zelf onderling niet eens zijn. Hoe kan ik mezelf ervan overtuigen dat zij gedreven worden door de geest van Christus wier gedragingen zo ver afwijken van Christus' leer? Vroeger maakte het evangelie van woestelingen zachtaardige mensen, van rovers gulle gevers, van ruziemakers pacifisten, van lasteraars lieden met vriendelijke woorden: maar deze lui worden razend, nemen andermans spullen mee door bedrog, stoken overal oproer, slaan zelfs laster uit over wie hun eerder van dienst zijn geweest. Ik zie wel nieuwe hypocrieten, nieuwe tirannen, maar geen greintje evangelische geest. Als ik een echte aanhanger van Luther zou zijn, zou ik die lui nog meer haten dan ik nu al doe, vanwege het evangelie, dat ze met hun gedragingen gehaat gemaakt hebben en vanwege de letteren, die zij willen doven. Wat een vracht aperte leugens staat er in het pamflet van onze schurftlijder,^45. die deze evangelische man tegen zijn eigen geweten in opschrijft alleen maar om iemand af te branden. Die vroede vaderen hebben verder het besluit genomen om Erasmus te bedelven onder pamfletten. Als ik erop reageer is dat heel belangrijk! In een criminele conflictsituatie geef ik een paar smerige hongerlijdende drukkers de kost, voor wie één keer opgehangen worden nog niet genoeg is. Wat een hoop goddeloosheden, wat een hoop leugens staan er in dat pamflet van Alber (als je het al niet erg genoeg vindt dat hij niet alleen vol minachting over Hieronymus spreekt maar hem ook van onbetrouwbaarheid beschuldigt)! Ik verbied huwelijken, ik ben overgelopen naar de paapsen, ik die hen ‘eerwaarde vader’ noem, ik ren met een dief mee, ik voer oorlog tegen het evangelie.

Maar laat dit geklaag ophouden. Je zult wel verbaasd zijn dat ik mijn boekje over de vrije wil uitgebracht heb. Een drievoudig leger van tegenstanders moest ik tot staan brengen. Theologen en haters van de humaniora lieten geen middel onbeproefd om mij klein te krijgen, deels omdat ze zich aangevallen voelen door mijn boeken, deels omdat ik dat prachtig bloeiende college^46. in Leuven ingevoerd heb en het hele gebied daar besmet heb met klassieke talen en letteren: want zo is hun terminologie. Ze hadden alle monarchen ervan overtuigd dat ik een gezworen compagnon van Luther was. Daarom hebben vrienden die zagen dat ik gevaar liep, bij paus en vorsten de verwachting gewekt dat ik iets zou publiceren tegen Luther. Die verwachting heb ik ook zelf wel eens gevoed. Intussen begonnen die lui, zonder het boekje af te wachten, mij met pamfletten uit te dagen. Dus restte me niets anders dan openbaar te maken wat ik geschreven had: anders hadden

45. Otto Brunfels; zie brieven 1405 en 1406.

46. Het Drietalencollege.

[p. 317]

de monarchen zich tegen me gekeerd omdat ze zouden vinden dat ik hen misleid had, en die onruststokers zouden geroepen hebben dat ik het uit lafheid in de la liet liggen en zouden nog onbeheerster hun woede koelen omdat ze iets heel gruwelijks verwachtten. Ten slotte, aangezien de brief^47. van Luther al in ieders handen is waarin hij belooft zijn pen te beteugelen wat aanvallen op mij betreft op voorwaarde dat ik me rustig houd, zou ik de schijn wekken vanwege een afspraak met hem niet te publiceren. Hier komt bij dat mensen die in Rome de heidense literatuur bestuderen (en die zelf nog heidenser zijn), tot mijn verbazing op mij mopperen,^48. blijkbaar jaloers op de Duitsers. Dus als ik niets gepubliceerd had, zou ik theologen en monarchen en die Romeinse pottenbakkers^49. (wier alfa-man meen ik X^50. is) een handvat hebben gegeven om gemakkelijker paus en monarchen te overtuigen van datgene waarvan ze hen al de hele tijd trachtten te overtuigen; ten slotte zou ik deze furieuze evangelischen nog vijandiger tegen me maken. Zelf heb ik het onderwerp uiterst gematigd behandeld. Toch gaat wat ik schrijf niet tegen mijn opvatting in: ik zal trouwens gaarne afstand doen van deze opvatting wanneer iemand me overtuigt van iets wat juister is.

Nu zeg jij natuurlijk: ‘Maar intussen stimuleer je wel de tirannen nog meer om gewelddadig op te treden.’ Niemand heeft ze ijveriger, niemand vrijmoediger af pogen te houden van geweld dan ik. Ook als ik een vurige aanhanger zou zijn van een paapse sekte, zou ik toch geweld ontraden, omdat dit zich langs deze weg verder verspreidt. Juist omdat hij dit inzag heeft Julianus^51. zijn verbod uitgevaardigd christenen te doden. De theologen geloofden dat, als ze te Brussel deze en gene op de brandstapel gezet hadden,^52. allen tot inkeer zouden komen; deze dood maakte velen tot aanhanger van Luther. Maar daar schreeuwen bepaalde lieden weer, als iemand zich verzet tegen hun waanzin, dat het evangelie verduisterd wordt. De waarde van het evangelie ligt niet daarin dat wij ongestraft kunnen zondigen maar daarin dat wij niet zondigen zelfs als dat ongestraft mogelijk is.

Maar meer dan genoeg hierover. Kardinaal Campeggi, een man van waarlijk uitzonderlijke vriendelijkheid, stuurde iemand naar me toe om vele zaken te bespreken,^53. onder andere het idee jou uit te nodigen ergens anders heen te gaan. Ik heb geantwoord dat ik wens dat jouw grote talent verschoond

47. Brief 1443.

48. Zie brief 1479.

49. Dat wil zeggen: jaloerse schurken; zie Adagia 125.

50. Angelo Colocci.

51. Keizer Julianus ‘de Apostaat’.

52. Zie brief 1382, noot 10.

53. Vgl. brief 1466.

[p. 318]

blijft van die machinaties maar dat ik geen hoop koester dat jij iets zult herroepen.

Vertrouwend op je gezond verstand heb ik mijn hele hart bij je uitgestort, beste Philipp; het is jouw oprechtheid die zal zorgen dat dit niet doorgebriefd wordt naar mensen die niet deugen. Toen Joachim^54. hier aankwam was ik door mijn ziekte zo zwakjes dat ik nauwelijks tegen een gesprek kon, zo zwak was mijn maag: ongelukkigerwijs kwam daar nog bij dat op dezelfde tijd een Poolse baron^55. mij overdonderde - lees over hem de uitgebreide Catalogus van mijn werk.^56. Als Joachim langer had willen blijven, hadden we elkaar meer kunnen vertellen. Maar met jou had ik alles kunnen delen als je gekomen was. Het ga je goed.

In haast, Bazel, 6 september 1524

54. Joachim Camerarius; zie brief 1444, noot 2.

55. Hieronim Łaski.

56. Brief 1341a (blz. 281-284).