De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 9. Brieven 1252-1355

1301 Aan de theologen van Leuven
[Bazel, circa 14 juli 1522]

Van deze brief zijn een kortere en een aanzienlijk langere versie overgeleverd. De korte versie, hier weergegeven, is in haast geschreven toen Erasmus van de acties tegen hem in Leuven hoorde. Zij lijkt sterk op de brieven 1299 en 1300 en is waarschijnlijk gelijktijdig hiermee geschreven en verzonden. De lange versie is wellicht nooit verstuurd.

[p. 114]

Jezus Maria
Om aan de theologen van Leuven te overhandigen

Omdat een kwestie mij slechts via een gerucht dat echter niet onaannemelijk is, heeft bereikt, zal ik nu alleen antwoorden om te voorkomen dat iets op grond van een verdachtmaking zomaar gebeurt zonder dat men mij gehoord heeft. Iemand^1. beweert dat er in de nieuwe uitgave van de Colloquia drie of vier passages voorkomen waarin ik het met Luther eens ben, namelijk over de biecht en het vasten. Wie het boek onbevooroordeeld leest, zal begrijpen dat het niet zo is.

Alvorens te beginnen leek het mij goed eerst drie punten ter sprake te brengen. Ten eerste kan men mij niet verwijten dat ik het edict van de keizer naast mij neer heb gelegd. Want ik hoor dat het op 6 mei 1522 is afgekondigd, terwijl dit werk veel eerder in Bazel is gedrukt. Daar is tot op heden nog geen edict van de keizer publiekelijk of voor mensen persoonlijk uitgevaardigd. Ten tweede behandel ik in dat werk geen geloofswaarheden, maar uitdrukkingsmogelijkheden in het Latijn, hoewel er af en toe passages ingevoegd zijn die op goed gedrag zijn gericht. Als een schoolmeester zijn leerlingen een onderwerp in het Frans opgaf en deze zin in het Latijn leerde te vertalen: ‘Mogen zij die ons deze visdagen hebben opgelegd, niets anders eten dan knoflook!’, zou hij volgens mij niet van ketterij beschuldigd kunnen worden, omdat hij een ongepaste zin foutloos leert te vertalen. Ten derde moet men zien wat voor persoon het is die ik laat spreken. Want ik voer daar geen theoloog op die aan het preken is, maar jongens of mooie jongeheertjes,^2. die elkaar onzin vertellen. Als zij bij mij de persoon niet willen aanvaarden zoals hij is, moeten ze het mij dus ook kwalijk nemen, dat in dat werk iemand die geloof ik Augustijn heet,^3. het moreel goede van de stoïcijnen minacht en aan de volgelingen van Epicurus de voorkeur geeft, omdat zij het genot als het hoogste goed beschouwden. Ze moeten het mij dan ook kwalijk nemen, wanneer in het boek een soldaat tussen zijn vele soldatenopmerkingen door zegt graag een priester te ontmoeten die maar een greintje verstand heeft.^4. Als het dwaas zou zijn deze uitspraken aan mij toe te schrijven, waarom moet men dan niet in de andere gevallen met de aard van de

1. Nicolaas Baechem.

2. Vgl. Varro, Satira Menippea 335, geciteerd door Aulus Gellius, Noctes Atticae xiii, 11.

3. Augustijn Vincent Caminade, in de Colloquia beschreven als de Epicureeër die een afkeer van vis heeft; zie brief 1299, noot 12.

4. In Militaria, asd i-3, p. 157.

[p. 115]

persoon rekening houden? Of denken zij dat, als ik een Turk sprekend opvoerde, zij al wat hij zei, aan mij moeten toeschrijven?

Nu enkele opmerkingen over de passages. In de eerste passage^5. zegt een jongen van zestien jaar alleen die zonden te bekennen die beslist doodzonden zijn of er verdacht veel op lijken. Luther leert^6. dat het niet nodig is alle doodzonden te bekennen, maar alleen die waar geen onduidelijkheid over bestaat. Daarom stemmen de woorden van de jongen bepaald niet overeen met de leer van Luther. Op de vraag daarna of het voor hem voldoende is voor Christus schuld te belijden antwoordt de jongen dat hij het voldoende vindt, als de kerkleiders daar dezelfde mening over hadden. Daaruit leiden zij af dat ik beweer dat de biecht zoals wij die nu kennen, niet door Christus zelf is ingesteld. Hun conclusie zou aannemelijk kunnen zijn, als Christus niet een van de kerkleiders was; hij is toch de belangrijkste van de herders? Wie dus over kerkleiders spreekt, sluit Christus niet uit, maar rekent ook hem daartoe samen met de apostelen en hun opvolgers. En om ten overvloede aan te geven dat ik dit over onberispelijke mensen, pausen, heb gezegd: is het voor de jongen niet voldoende bij het biechten hun gezag te volgen, ook al weet hij niet zeker of de pausen de biecht zelf konden instellen of hem overgenomen hebben van de verkondiging van Christus? De jongen is immers geneigd te gehoorzamen, ongeacht hoe zij het overgenomen hebben. Voor mij staat nog niet volledig vast, dat de kerk heeft bepaald dat deze biecht, zoals hij nu wordt afgenomen, voortvloeit uit wat Christus geleerd heeft. Want er zijn voor mij veel argumenten die het tegendeel beweren en die ik niet kan oplossen. Toch onderwerp ik mijn innerlijk gevoel overal aan het oordeel van de kerk, die ik graag volg, wanneer ik een duidelijke uitspraak van haar hoor. Als een bul dit nadrukkelijk had verkondigd en ik dit niet zou weten of mij niet zou herinneren, zou het voldoende zijn mij tijdelijk in een geest van gehoorzaamheid aan het gezag van de kerk te onderwerpen, ook als mijn overtuiging vaststond. De redenering ‘Deze biecht is een instelling van mensen. Dus komt hij niet voort uit het onderricht van Christus’ is niet logisch. Toch staat vast dat het feit dat we eenmaal per jaar, in de paastijd, voor deze of gene capabele priester biechten, een regeling van pausen is.

In mijn boek wordt niet over het vasten gesproken dat ons door het evangelie en de brieven van de apostelen is opgedragen, maar over de keuze van spijzen die het evangelie verwerpt en de brieven van Paulus vaak veroordelen, vooral als er van bijgeloof sprake is. Iemand zegt daar niet wat Luther verkondigt,^7.

5. Zie brief 1299, noot 11.

6. In Sermo de poenitentia (Wittenberg, 1518).

7. In de lange versie van de brief aarzelt Erasmus deze mening aan Luther toe te schrijven.

[p. 116]

namelijk dat regelingen van pausen ons hiertoe niet verplichten, als wij ze maar niet minachten. Mijn personage geeft integendeel toe dat de paus dit kan doen. Hij vraagt zich alleen af, of het de bedoeling van de paus is geweest iedereen zonder onderscheid te verplichten zich van vlees te onthouden met de hel als straf, tenzij het om een verdorven geest gaat. En dezelfde man stelt dan dat hij van vis een even grote afkeer heeft als van slangen.^8.

Als iedere verordening van bisschoppen ons met een straf in de hel dreigt, is het bestaan van christenen zwaar. Als sommige zaken verplicht zijn en andere niet, kan niemand hun bedoeling beter uitleggen dan de paus zelf. Als bijvoorbeeld de paus zou besluiten dat priesters een gordel moesten dragen, zou hij dat dan doen met de bedoeling dat degene die vanwege pijn in zijn nieren de gordel uitdeed, aan een straf in de hel overgeleverd zou zijn? Als iemand met zijn zieke vrouw vlees zou eten om te bereiken dat zij met meer eetlust eet, zou de paus dan willen dat hij een hellestraf riskeert? In het boek wordt alleen deze vraag gesteld en er wordt niets met stelligheid beweerd.

Aflaten veroordeel ik daar niet en evenmin op andere plaatsen, ook al zijn tot nu toe meer dan voldoende aflaten toegestaan. Iemand lacht alleen maar zijn vriend uit. Die dacht hij dat hij met behulp van een bul in de hemel kon komen, hoewel hij elders de grootste nietsnut was.^9. Ik denk dat het zelfs niet ketters is te menen dat er geen heiliger plicht is dan het volk te waarschuwen niet op bullen te vertrouwen, tenzij men zijn leven en verkeerde gevoelens wil veranderen.

Dit alles schrijf ik om wat mij bij geruchte bereikt heeft. Zodra ik meer zekerheid heb gekregen, zal ik nauwkeuriger antwoorden. Ga nu na of ik iemand moet verdragen die, bezeten van haat tegen zijn broeder, op grond van dergelijke stukjes tekst bij maaltijden en in preken Erasmus een ketter noemt.

8. Zie brief 1299, noot 12.

9. Zie brief 1299, noot 10.