De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 9. Brieven 1252-1355

[p. 107]

1299 Aan Joost Lauwereyns
Bazel, 14 juli 1522

Erasmus van Rotterdam groet Joost, voorzitter van de Grote Raad van Mechelen

Ik hoor en ben in elk geval oprecht verheugd, geachte heer, dat het hoogste gezag over de zaak van Luther aan Uwe Excellentie is toevertrouwd. Afgezien van uw volmaakte kennis van het recht ken ik u als iemand die van onbesproken gedrag is en een zeer groot rechtsgevoel bezit. Want zoals men zich ervoor moet inspannen, dat de partij van Luther tot rust gebracht wordt, zo moet men ervoor waken dat rechtschapen mensen, die zich door hun inspanningen voor de wetenschap in het algemeen verdienstelijk hebben gemaakt, niet aan de persoonlijke haatgevoelens van bepaalde lieden worden overgeleverd.

Iedereen in Leuven weet hoe hardnekkig en wraakzuchtig de geest van Nicolaas Baechem is, als hij haat tegen iemand heeft opgevat. Tussen hem en mij bestaat al een oude en dodelijke vijandschap, zelfs voordat de wereld wist van de geboorte van Luther. Het gaat om de oude talen en de humaniora, die hij hartgrondig haat. Hij heeft zichzelf toegestaan om mij dikwijls in zijn preken en lezingen met aparte leugens te beledigen en spaart het scheldwoord ketterij niet. Maar toch kan hij het niet verdragen dat ik in een verdedigingsgeschrift^1. zelfs zonder zijn naam te noemen de meest valse beschuldiging verwerp. Naar ik hoor, heeft hij nu bij allerlei maaltijden en in een openbare preek in Mechelen mij samen met Luther van ketterij beschuldigd. Van de keizer en de paus heeft hij beslist niet de opdracht om op die wijze met zijn haatgevoel wraak te nemen. Ik heb nooit enige bemoeienis met Luther gehad, behalve dat ik hem steeds heb afgeraden met dergelijke pamfletten de wereld verder op te ruien. Ik voorspelde toen al dat dit zou gebeuren en nu zien we dat het uitgekomen is. Zowel hier als bij u heb ik gedeeltelijk met woorden en gedeeltelijk met brieven veel mensen Luthers partij de rug laten toekeren. Niets heeft de gemoederen van de aanhangers van Luther meer ontmoedigd dan dat ik openlijk in de uitgaven van mijn werken heb verklaard dat ik de paus trouw blijf en de zaak van Luther afkeur. Als ik, zoals mijn tegenstanders beweren, Luther gesteund had, zou het mij niet aan steun van vorsten ontbroken hebben. In de geest van de mensen is die verkeerde sympathie nog niet zo uitgedoofd zoals zij denken en wij zouden willen. Er zijn hier meer dan honderdduizend^2. mensen die de Heilige Stoel haten en wat Luther doet, grotendeels goedkeuren.

Maar zie eens hoe onrechtvaardig ik behandeld word. Terwijl ik de vriendschap met zoveel Duitse geleerden heb verloren en alle aanhangers van Luther,

1. Apologia de loco ‘Omnes quidem resurgemus’ (Bazel, februari 1522).

2. In brieven 1300 en 1302 wordt het aantal van twintig miljoen genoemd.

[p. 108]

die nu met smadelijke pamfletten tegen mij tekeergaan, tegen mij in het harnas heb gejaagd, maken zij van hun overwinning, die zij grotendeels aan mij te danken hebben, misbruik door mij aan te vallen. En daarom word ik als ketter zwartgemaakt, omdat ik genoegen beleef aan de humaniora en mij het gedrag van Baechem niet aanstaat, zoals bijna iedere fatsoenlijke persoon het afkeurt. Zijne Keizerlijke Majesteit, Jean Glapion, de aartsbisschop van Palermo,^3. de bisschop van Palencia,^4. en kanselier Mercurino hebben mij brieven^5. gestuurd die een en al vriendelijkheid waren, en zij spoorden mij aan om met mijn inspanningen mij verder in te zetten voor de humaniora. Van veel andere geleerden heb ik brieven ontvangen en ook van Matthäus, kardinaal van Sion,^6. de kardinaal van Mainz^7. en van zeer veel anderen. Zij bedankten mij en beloofden alle steun en vrijgevigheid, omdat ik in de zaak van de kerk die gezindheid laat zien die zij wilden. De kardinaal van Sion biedt mij zelfs een jaargeld van vijfhonderd dukaten aan en een bedrag voor reiskosten, als ik naar Rome zou willen gaan. Maar wat is onmenselijker dan door één karmeliet verscheurd te worden, terwijl ik mij tot vijand van de partij van Luther heb gemaakt en met de belangrijkste vorsten van de wereld in vrede leef? Ik heb zoveel jaren in Leuven gewoond: waarom hebben zij toen niet mij mijn vergissingen aangewreven? Integendeel, de man uit Ath^8. heeft zonder uitzondering al mijn geschriften goedgekeurd. Toen hij daarna op mijn verzoek op twee of drie passages kritiek had geleverd, heb ik hem geantwoord en ben aan al zijn wensen tegemoet gekomen. Terwijl de keizer afwezig is, maken zij nu aanstalten tegen mij misbruik te maken van zijn gezag en hun oude haat tegen mij uit te leven.

Onlangs is een uitgave van de Colloquia verschenen. Baechem roept dat hier enkele ketterse dingen in staan.^9. In de eerste plaats behandel ik in de Colloquia geen geloofsdogma's, maar een manier om zich uit te drukken. Iets ketters staat er niet in, maar hij legt het uit op grond van zijn vijandschap. Ik

3. Jean de Carondelet.

4. Pedro Ruiz de la Mota.

5. Zie brief 1270 van Karel v. De brieven van Glapion, Carondelet en Mota waren duidelijk antwoorden op de brieven 1275, 1276 en 1273. De brief van Mercurino is het antwoord op de brief die aan het begin van brief 1281 wordt vermeld.

6. Matthäus Schiner. Zijn brief was misschien een antwoord op brieven 1248 en 1249.

7. Albrecht van Brandenburg, van wie geen brieven uit die periode bewaard zijn.

8. Jan Briart.

9. Zie brief 1296, noot 7.

[p. 109]

veroordeel daar de aflaten niet en evenmin elders. Maar iemand lacht er zijn vriend uit, die dacht dat hij met de bescherming van een pauselijke bul de hemel kon bereiken, hoewel hij de grootste nietsnut was.^10. Ook de biecht keur ik niet af: een knaap zegt alleen maar dat het naar zijn mening voldoende zou zijn voor God schuld te belijden, als de kerkelijke leiders daar hetzelfde over zouden denken. En toch geeft hij toe dat hij ook bij priesters te biecht gaat.^11. Alsof het voor de jongen niet voldoende zou zijn bij het biechten de kerkelijke leiders te gehoorzamen, alsof Christus niet een van de leiders van de kerk is en alsof het voor mij vaststaat dat het instellen van deze biecht door Christus een geloofsartikel is. En toch heb ik in deze kwestie mijn persoonlijke mening altijd aan het gezag van de kerk onderworpen. Iemand zegt daar ook ergens dat hij niets van vis moet hebben en verbaast zich dat bisschoppen ons hebben willen verplichten vis te eten door met hellestraf te dreigen.^12. En toch geeft degene die dit zegt toe dat hij een epicurist is. Desondanks is het ook voor mij niet duidelijk of het de bedoeling van de paus was dat hij, behalve als het om een schandaal en minachting gaat, ons wilde verplichten vis te eten op straffe van eeuwige verdoemenis.

Ik weet niet of zij mij tegenwerken op grond van een edict van de keizer.^13. Dat laatste edict^14. is tenminste hier nog niet gekomen en is nooit in het openbaar of in privékring afgekondigd. Daarom vraag ik u, zeer geachte heer, dat u met uw gevoel voor rechtvaardigheid hun haat en verbittering matigt. Wat mij betreft weet ik waar ze op uit zijn: ze zouden me zelfs tegen mijn zin naar de partij van Luther willen drijven, iets wat hun nooit zal lukken. Maar men moet onder ogen zien of het nuttig is mij daarheen te duwen. Het zal de aanhangers van Luther heel goed uitkomen, als men tegen mij iets wreeds begaat. Als zij iets tegen mij hebben, moeten zij mij dat eerst laten weten. Ik zal hun misschien zo antwoorden, dat ik hen volledig tevreden stel. Men moet nu niet zonder reden andermans boeken bespotten. Er zijn oneindig veel mensen die Erasmus niet haten, omdat ze van mijn boeken geprofiteerd hebben. Als ik zou willen, kon ik de wereld in verwarring brengen. Maar ik zou eerder willen sterven dan de aanstichter van nieuwe onrust te zijn. Omdat dit mijn instelling is, zou het des te onrechtvaardiger zijn het zo ver te laten komen dat ik ongestraft aan de onverzoenlijke haat van de een

10. In De votis temere susceptis (asd i, 3, p. 149-150).

11. In Confabulatio pia (asd i, 3, p. 177-178).

12. In Convivium profanum (asd i, 3, p. 207-208). De passage was toegevoegd in de herziene uitgave van juli-augustus 1522.

13. Het Edict van Worms, mei 1521, waarin Luther werd veroordeeld.

14. Edict van 29 april 1522, waarin Frans van der Hulst volmacht kreeg om de ketterij in Brabant uit te roeien.

[p. 110]

of de ander word overgeleverd. Als men mij vriendelijk behandelt, zal ik zorgen dat niemand bij mij de plicht van een christenmens mist. Ik heb altijd mijn best gedaan voor iedereen van nut te zijn en niemand verafschuwt onenigheid meer dan ik.

Ik pleit nu niet voor de zaak van N.B.,^15. want ik weet niet wat hij bekend heeft. Maar ik weet wel dat er in Antwerpen niemand is geweest met zo'n onbesproken gedrag, zo geliefd bij de burgers en zo onmisbaar voor de gemeenschap bij het onderwijs aan kinderen. Ook over zijn collega^16. doe ik geen uitspraak, want zijn zaak, voor zover het Luther betreft, ken ik niet. Ik weet alleen dat de man een goede geleerde is, bedreven in veel talen en van een onberispelijke levenswandel, zij het dat hij een nogal losse tong heeft. Tegen hem ging Baechem ongetwijfeld het meest tekeer, omdat hij door hem persoonlijk was beledigd. Iedereen weet dat Van Hoogstraten en Baechem erop uit zijn de oude talen en de humaniora te laten verdwijnen en zij zoeken het liefst een aanknopingspunt bij degenen die dat onderwijzen. Mijns inziens zouden zij er beter aan doen met hun overwinning tevreden te zijn en in de wereld niet nog meer tragedies te veroorzaken. De wereld zal het hoe dan ook verdragen dat Luther hem is ontnomen, maar nooit dat hem de oude talen en de humaniora worden afgepakt.

Maar ik overlaad Uwe Excellentie met te veel woorden. Met klem vraag ik u dat u met uw wij sheid en rechtsgevoel de aanvallen van anderen matigt. En als er iets waar is van het gerucht dat hier verspreid wordt, moet u niet toestaan dat Erasmus, die zich voor iedereen verdienstelijk maakt, aan de haat van twee mensen wordt overgeleverd. Het lijdt geen twijfel dat de genade van de keizer, de heiligheid van de paus en het algemeen verlangen van goede mensen hetzelfde willen. Ik wens Uwe Excellentie, zeer geachte heer, alle goeds. Moge u Erasmus tot uw horigen rekenen.

Bazel, 14 juli 1522

15. Nicolaas van Broeckhoven.

16. Cornelis Schrijver.