De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 9. Brieven 1252-1355

[p. 46]

1268 Aan Willibald Pirckheimer
Bazel, 30 maart 1522

Hartelijk gegroet. Was het maar mogelijk om, zoals wij met elkaar meevoelen en elkaar troosten, ook elkaar te genezen. Lichamelijke ziekte is trouwens voor mij zeker het kleinste deel van mijn pijnen. Met Christus als getuige ben ik mij ervan bewust dat ik niets verlang wat van deze wereld is, en graag zal ik van deze woonplaats verhuizen, zodra onze heerser mij geroepen heeft. Toch zou ik intussen niet weigeren mij met vrome inspanningen zelfs dood te werken, als het Jezus Christus maar enige vrucht kan opleveren. Maar ik zie hoe zwak of liever hoe ongelukkig ik ben, ik zie hoe wonderbaarlijk deze wereld is, zelfs zo, dat ik niet weet bij welke partij ik mij moet aansluiten, behalve dat mijn geweten voldoende vertrouwen heeft tegenover Jezus als rechter. Zij die namens de paus met een of andere zaak bezig zijn, zetten alle strikken van de oude tirannie zo, dat zij die eerder lijken te vergroten dan te verkleinen. Aan de andere kant weet ik niet met welke gezindheid diegenen handelen die namens Luther de bescherming van de evangelische vrijheid verkondigen. In elk geval mengen velen zich hierin, van wie ik liever zou willen dat zij zich erbuiten hielden, als het mijn zaak was. Intussen wordt overal de christelijke naastenliefde door verderfelijke twisten verscheurd. Intussen verkeert het geweten van de mensen in onzekerheid. Zij die van nature tot losbandigheid geneigd zijn, grijpen eenvoudig hun kans uit de boeken van Luther. Zij die meer gematigd zijn, zitten tussen twee vuren.^1. Aan de ene kant zien ze geloofwaardige argumenten en een gezond verstand, aan de andere kant zien ze het gezag van de vorsten en een onafzienbare menigte.

Waar de zaak op zal uitlopen, weet ik niet. Een geloof dat opgelegd en afgedwongen is, sla ik niet hoog aan. Groot is het gezag van pauselijke bullen,^2. nog groter dat van de plakkaten van de keizer.^3. Die zullen misschien tijdelijk de tongen van de mensen laten zwijgen; maar of zij de geesten kunnen veranderen, weet ik niet. Moge God ons gunstig gezind zijn en de vorsten ertoe aanzetten dat zij in een geest van eendracht en oprechtheid die niets anders beoogt dan de roem van Christus, de bronnen van dit kwaad onderzoeken en een middel aanwenden dat doeltreffend is en stand zal hou-

1. Adagia 15.

2. Met name de bul van 3 januari 1521 Decet Romanum Pontificem, waarmee Luther werd geëxcommuniceerd.

3. Met name het Edict van Worms (mei 1521), dat Luther en zijn aanhangers vogelvrij verklaarde.

[p. 47]

den. En dit met zo weinig mogelijk onrust in de wereld, dat wil zeggen waarbij de positie van de staat zo weinig mogelijk ondermijnd wordt. Wat moet ik verder zeggen? De zaak is zo geëscaleerd, dat men de vrijheid van het volk van Christus zeker te hulp moet komen. Zoveel zaken zijn langzamerhand in de publieke gewoonten binnengeslopen en hebben, alsof het een voorschrift was, de kracht van een onontkoombare wet verkregen.

Over de concilies zou ik niets durven zeggen, behalve misschien dat het laatste Lateraans concilie geen concilie was.^4. Het gezag van de universiteiten, dat geleidelijk aan is toegenomen, heeft zich ook veel aangematigd. Zij eisen nu dat hun uitspraken bijna als geloofsartikelen gelden. Nu al bedrijven zij deze praktijk in de schaduw van de bisschop van Rome. Voor een deel zijn zij voor zichzelf te veel opgekomen en voor een deel zijn zij zo brutaal geworden dat zij voor iedereen onverdraaglijk zijn. Dingen die langzamerhand kracht hebben verzameld, kan men niet in één keer laten verdwijnen. Het gezag van belangrijke mensen in het openbaar minachten is, denk ik, niet veilig en nuttig. Nu behandelt men aan de ene kant de zaak met bullen, verordeningen en dreigementen, aan de andere kant met vrijmoedige, om niet te zeggen opruiende pamfletten. En indien vorsten, die door andere zaken in beslag zijn genomen, hier geen aandacht aan kunnen besteden, verbaast het mij dat er geen goede mensen bestaan, die met verstandig beleid tegen zulke rampen optreden.

Mijn belang staat zeker niet op het spel.^5. Het einde van mijn leven is dichtbij. Maar ook hij die sterft moet het beste willen voor de zaak van Christus, als wij tenminste de juiste overtuiging hebben dat Christus het onsterfelijke hoofd van de hele kerk is. De een zorgt voor zijn eigen belangen; de ander is bang te verliezen wat hij heeft; weer een ander moet niets van onrust hebben en houdt zich kalm. Maar intussen woedt een gevaarlijke brand verder. De kwaadwilligheid van bepaalde mensen heeft mij zo gehaat gemaakt, dat al wat ik probeer tevergeefs zal zijn. Enkele theologen meenden dat zij geleidelijk iets van hun waardigheid zouden verliezen omdat door mij de studie van de oudheid weer tot leven komt, en bedachten van alles tegen mij, zelfs voordat de wereld de naam van Luther gehoord had. Luther heeft hun een wapen aangereikt om mij daarmee te bestoken, hoewel ik me altijd ver heb gehouden van de zaak van Luther, behalve dat ik hem eerlijk aanspoorde op een andere manier te schrijven, als hij resultaat wilde boeken.

Na hem kwam Aleandro, die ook al voordat Luther bekend werd, met mij omging zoals de ene pottenbakker met de andere.^6. De man is van nature

4. Het vijfde Lateraanse concilie (1512-1517).

5. Vgl. Horatius, Epistolae i, 18, 84.

6. Adagia 125.

[p. 48]

arrogant, onstuimig, lichtgeraakt; rijkdom en roem kunnen voor hem niet genoeg zijn. Sommigen hebben de man met de meest valse leugens overladen en hem zo opgehitst, dat het hem niets kon schelen wat hij ook bij belangrijke mensen over mij verkondigde, als hij mijn ondergang maar voor elkaar kreeg. Toch zwoer hij tegenover mij dat er niemand leefde die vriendelijker voor Erasmus was dan hij zelf. Bij zijn vertrek liet hij zijn werktuigen goed geïnstrueerd achter: twee theologen uit Leuven,^7. meester Caracciolo, de bisschop van Luik,^8. een man met een gladde tong, en aan het hof van de keizer een of andere Spanjaard, van wie ik denk dat het bisschop De la Mota is. In Rome heeft hij Zúñiga, een man die naar ieders oordeel dwaas is en voor kwaadsprekerij geboren. Deze had aan paus Leo een boek laten zien dat zestigduizend ketterijen bevatte die hij uit mijn werken bijeengesprokkeld had. Hierdoor verkeerde ik al in gevaar, als de dood Leo, die mij trouwens niet vijandig gezind was, niet had weggerukt.

De aanhangers van Luther dreigen mij openlijk met smaadschriften en de keizer is er bijna van overtuigd dat ik de bron en de belangrijkste persoon ben bij alle onrust rond Luther. En zo verkeer ik op grootse wijze aan beide kanten in gevaar, terwijl ik mij voor iedereen verdienstelijk heb gemaakt. Ik had besloten iets te schrijven, niet tegen Luther, maar over de eendracht. Maar ik zie dat beide partijen zo in vuur en vlam staan, dat het beter is mij rustig te houden. Ik zou trouwens willen, dat de aanhangers van Luther twee jaar eerder tegen mij hadden geschreven. Dan hadden zij ervoor gezorgd dat ik niet meer zo grondig gehaat werd. De meest geleerde theologen heb ik gevraagd of er een fout in hoofdstuk 9 van de brief aan de Romeinen stond.^9. Ze zeggen dat er niets verkeerd is, behalve dat ze menen dat het verkeerd is dat ik aan de vrije wil enig gewicht toeken, ook al is het maar heel weinig. Het ga je goed, zeer geachte vriend en wees mij welgezind zoals je altijd doet.

Bazel, 30 maart 1522

Je vriend Erasmus, 's morgens vroeg in haast geschreven. Er was geen gelegenheid de brief over te lezen. Neem me dat niet kwalijk.

Aan de zeer geachte heer Willibald Pirckheimer, senator te Neurenberg

7. Nicolaas Baechem en Vincentius Theodorici.

8. Érard de la Marck.

9. Bedoeld is een passage in Erasmus' Paraphrasis; zie brieven 1265 en 1342 p. 330 en 331.