De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 8. Brieven 1122-1251

[p. 321]

1233 Aan Guillaume Budé
Anderlecht, [ca. september] 1521

Erasmus van Rotterdam groet zijn vriend Guillaume Budé

Toen ik me kort geleden in Brugge in het talrijke gevolg van de keizer bevond, ving ik vele hazen in één wei, zoals het spreekwoord zegt,^1. ofwel, groette ik verscheidene vrienden in een keer, maar vooral de niet minder vriendelijke dan grote, dat wil zeggen: niet minder beminnelijke dan eerwaarde kardinaal van York,^2. die uit naam van zijn koning^3. onderhandelingen voerde en door onze vorst Karel met duidelijk koninklijke gulheid werd ontvangen. Aanwezig waren Cuthbert Tunstall, Thomas More en William Mountjoy, naast talloze anderen, die ik niet zal noemen, omdat ik weet dat het tot nu toe onbekenden voor je zijn. Thomas More had goede hoop dat hij jou zou kunnen begroeten in Calais als lid van het Franse gezantschap.^4. De komst van de kardinaal was me een des te groter genoegen, omdat ik hoopte dat de onrust die nu onder de meest vooraanstaande vorsten ter wereld heerst en een grote bedreiging voor de mensheid vormt, door zijn wijsheid en gezag beteugeld zou worden. Maar zoals de situatie nu is, zie ik niet gebeuren wat ik hoopte, tenzij een deus ex machina, zoals dat heet, onze plannen een goede wending geeft. Maar deze onlusten onder koningen verbreken niet de verbintenissen die de muzen aangingen.

Er zijn mensen^5. wier belangen erbij gebaat zijn wanneer de keizer en de koning van Frankrijk niet met elkaar op goede voet staan. Zij zorgen met ontegenzeggelijk tirannieke listigheid voor een broeinest van tweedracht, zodat zij hun tirannie kunnen verstevigen terwijl wij onze middelen uitputten met onderlinge twisten. Je raadt vast wel wie ik bedoel. Ik hoop maar dat beide vorsten dit in de gaten hebben, zodat ze niet naderhand die bekende woorden uitspreken die blijk geven van achteraf verkregen en duur gekocht inzicht: ‘Dat had ik niet gedacht.’^6.

Je kunt met reden More feliciteren. Want de koning heeft hem de eer gegund van een zeer verheven ambt, zonder dat hij ernaar streefde of erom vroeg, met ook nog een niet te versmaden salaris. Hij is namelijk de schatbe-

1. Vgl. Adagia 2563 (met ‘twee wilde zwijnen’ i.p.v. hazen).

2. Thomas Wolsey.

3. Hendrik viii.

4. Budé maakte geen deel uit van dit gezantschap, dat op 4 augustus 1521 in Calais arriveerde.

5. De monniken.

6. Vgl. Valerius Maximus, Facta et dicta memorabilia 7, 2, 2 (Erasmus, Apophthegmata, LB iv, 258 B), waar Scipio Africanus zegt dat het bij oorlogvoering een schande is ‘Non putaram’ (Dat had ik niet gedacht) te zeggen, gezien de gevolgen van een inschattingsfout. Zie ook brief 1161, noot 2.

[p. 322]

waarder van zijn vorst. In Engeland is dat een voorname en eervolle functie bij uitstek, zonder dat je al te veel te maken krijgt met vijandschap of vervelende beslommeringen. Er was een concurrent, iemand die redelijk in de gratie was, die zozeer naar deze post streefde, dat hij zelfs bereid was deze op eigen kosten te bekleden. Maar de voortreffelijke koning gaf hier een onbetwijfelbaar bewijs van zijn voorkeur voor More, door iemand die niet naar die post streefde zelfs ook nog salaris te geven, liever dan een onbetaalde magistraat toe te laten. Omdat dit voor de zeer goedgunstige vorst nog niet genoeg was, voegde hij er ook nog de waardigheid van ridder aan toe. Er is geen twijfel over mogelijk dat hij hem eens met grotere eerbewijzen zal overladen, wanneer de gelegenheid zich voordoet, aangezien het voor vorsten veel makkelijker is mensen die celibatair leven hoge posten te geven. Maar More heeft zich op zo'n manier gemengd onder de gehuwden, dat hij zelfs niet bij het overlijden van zijn vrouw tot een vrij man verklaard mag worden. Want hij begroef zijn eerste vrouw,^7. met wie hij trouwde toen ze een meisje was, en trouwde als weduwnaar deze weduwe.^8.

Ik wens More des te meer geluk met deze houding van de vorst, omdat ik meen dat de hogere studie erbij krijgt, al wat hij erbij heeft gekregen aan gezag of gunst. Die studie is hij zo welgezind, dat het mensen met talent in Engeland niet zou ontbreken aan een welwillende en gulle mecenas, als zijn middelen overeenkomstig zijn gezindheid waren. De hoven van vorsten plegen hetzelfde te doen als artsen, die het aan hen toevertrouwde lichaam eerst ledigen en vervolgens vullen en sterk maken; ik twijfel niet of het is onze vriend More tot nu toe op die manier vergaan. Hoe het bij jou gelopen is, weet je zelf het beste. Toch hebben mensen met talent zijn gulheid mogen ervaren, hoewel hij geen overvloed had om weg te geven en zelfs gebukt ging onder schulden.

Niet alleen bewijst hij de studie eer in dit opzicht, dat hij, zelf een zeer geleerd man, alle geleerden welgezind is, maar hij zorgt er ook voor dat alle huisgenoten gevormd worden door uiterst lofwaardige studie van de literatuur. Dat was tot nu toe ongekend, maar zal vast en zeker binnenkort door velen worden nagevolgd - zo groot is het succes. Hij heeft drie dochters,^9. van wie de oudste, Margaret, al getrouwd is met een jongeman^10. die ten eerste welgesteld is, vervolgens een rechtschapen en bescheiden karakter heeft en ten slotte niet afkerig van onze soort studie is. Hij zorgde dat ze allemaal van jongsaf aan gewend waren aan rein en vroom gedrag en vervolgens aan

7. Jane Colt, overleden in 1511.

8. Alice Middleton.

9. Margaret, Elizabeth en Cecily.

10. Margaret More was op 2 juli 1521 getrouwd met William Roper.

[p. 323]

de meer verfijnde literatuur. Aan deze drie dochters voegde hij een vierde meisje^11. toe, dat hij uit liefdadigheid opvoedde, zodat ze een kameraadje was voor de anderen. Hij heeft een stiefdochter,^12. een bijzonder knap uitziend en uitzonderlijk getalenteerd meisje, al enkele jaren gehuwd met een jongeman niet zonder enige opleiding, wiens karakter van het zuiverste goud is. Hij heeft een zoon bij zijn eerste vrouw, ongeveer dertien jaar oud, de jongste van de kinderen.^13.

Een jaar geleden besloot More mij aan de hand van een proeve te laten zien hoever ze met de studie gevorderd waren. Hij liet ze allemaal een brief aan mij schrijven, en wel ieder op eigen kracht. Ze kregen geen onderwerp aangereikt en hun taalgebruik werd nergens verbeterd. Want toen ze hun vader het klad gaven ter verbetering, deed hij alsof hij boos was over hun moeilijk leesbare handschrift en liet hij hen hetzelfde preciezer en netter overschrijven. Toen dit klaar was, stuurde hij de brieven verzegeld en wel naar mij, zonder ook maar een lettergreep veranderd te hebben. Werkelijk, Budé, zelden had ik ergens zoveel bewondering voor. De gedachtegang bevatte niets wat dwaas of kinderlijk was; het taalgebruik was zo, dat je proefde dat ze dagelijks vorderingen maakten. Dit beminnelijke groepje met de twee bruidegoms woont bij hem thuis. Je zult daar geen één meisje zien dat haar tijd in ledigheid doorbrengt, geen één dat opgaat in typische onnozelheden van vrouwen. Zij houden zich bezig met Livius. Want ze hebben zulke vorderingen gemaakt, dat ze dergelijke auteurs lezen en zonder uitleg begrijpen, behalve als er toevallig een woord staat waarbij misschien ook ik, of iemand zoals ik, even halt zou moeten houden.

Zijn vrouw, wier kracht eerder in verstand en ervaring gelegen is dan in geleerdheid, bestuurt het hele instituut met grote handigheid, fungerend als een soort opzichter, die ieder een bepaalde portie opgeeft en eist dat het afkomt, en niet toelaat dat iemand stopt of zich met onbenulligheden bezighoudt.

Je placht hier en daar in je brieven te klagen dat de filologie in jouw geval een slechte naam had, omdat ze je dubbel nadeel had toegebracht, verlies van gezondheid en van bezit.^14. More daarentegen probeert ervoor te zorgen dat ze om alle mogelijke redenen en bij alle mogelijke personen goed bekend staat, door te benadrukken dat hij het aan boeken te danken heeft dat hij een goede gezondheid heeft, dat hij bij de voortreffelijke vorst, in eigen kring en

11. Margaret Giggs.

12. Alice Middleton, ten tijde van deze brief waarschijnlijk gehuwd met Thomas Elryngton. Na diens dood trouwde ze met Giles Alington.

13. John More (1508-1547).

14. Zie brieven 435, p. 272-273, en 583, p. 289-290.

[p. 324]

daarbuiten geliefd en in de gratie is, dat hij het financieel ruimer heeft, dat hij voor zichzelf en voor zijn vrienden prettiger gezelschap is, dat hij meer kan doen voor zijn vaderland, voor verwanten en familie, dat het verkeren in hofkringen, het omgaan met vooraanstaande personen, zijn hele manier van leven hem makkelijker afgaat, dat hij ten slotte de hemel welgevalliger is. De studie stond in de eerste plaats slecht bekend, omdat fervente beoefening ervan zou leiden tot vervreemding van de maatschappij. Welnu, er is geen reis, er zijn geen taken, hoe talrijk of zwaar ook, die de boeken uit More's handen kunnen trekken; en toch zul je niet gauw een ander vinden die meer dan hij voor iedereen iemand voor alle momenten^15. is, die meer bereid is tot inschikkelijkheid, met wie je makkelijker een ontmoeting hebt, die opgewekter is tijdens een gesprek, die zoveel waarachtig inzicht combineert met zulke prettige omgangsvormen. Zo kon het gebeuren dat liefde voor de boeken tot voor kort nog gold als iets wat nergens toe dient, omdat het geen praktisch nut heeft of tot eer strekt, maar dat er nu in de hogere kringen bijna niemand is die zijn kinderen hun afkomst waardig vindt, als ze niet onderlegd zijn in de literatuur. Zelfs bij monarchen lijkt een belangrijk deel van de koninklijke waardigheid te ontbreken, als men bij hen belezenheid mist.

Verder is er bijna niemand op de wereld die er niet de opvatting op na houdt, dat de vrouwelijke sekse niets heeft aan boeken als het gaat om reine zeden en een goede naam. Ook ikzelf was ooit niet geheel afkerig van deze mening, maar More heeft me volledig op andere gedachten gebracht. Immers, reine zeden bij meisjes worden vooral in gevaar gebracht door twee dingen, nietsdoen en geflirt; liefde voor de boeken houdt beide buiten de deur. Niets houdt een ongeschonden reputatie beter in stand dan vlekkeloos gedrag; ook bewaren zij hun reinheid het beste, die bewust rein van zeden zijn. Maar ik keur het niet af als mensen voor de eer van hun dochters willen zorgen door hen met de handen te laten werken. Niets echter neemt een meisje zo volledig in beslag als de studie. Behalve het voordeel dat ze worden afgehouden van het onzalige nietsdoen, nemen ze bovendien voortreffelijke lessen in zich op, die hen opleiden en aanvuren tot deugdzaamheid. Er zijn er heel wat die door naïviteit en onwetendheid hun eer verloren, voordat ze wisten door welke dingen een zo kostbaar bezit gevaar liep. Ik zie ook niet waarom echtgenoten bang zouden moeten zijn dat ze minder gehoorzame vrouwen hebben als ze geleerde vrouwen hebben; tenzij het zulke mensen zijn, dat ze dingen van hun echtgenotes willen die niet van fatsoenlijke getrouwde vrouwen geëist mogen worden. Integendeel, niets is naar mijn mening ongezeglijker dan onwetendheid. In elk geval heeft een geest die gevormd is door beoefening van de studie, dit voordeel, dat hij

15. Adagia 286.

[p. 325]

redelijke en solide redeneringen begrijpt en ziet wat gepast en wat dienstig is. En je hebt al bijna overtuigd als je iets hebt uitgelegd. Aangezien daarnaast een huwelijk eerder vreugdevol en duurzaam is door geestelijke genegenheid dan door lichamelijke hartstocht, zijn zij die ook verstandelijke liefde één heeft gemaakt, door veel steviger banden met elkaar verbonden. Een vrouw heeft meer respect voor haar man als ze hem ook ziet als leermeester. Ook zal ze niet minder vroom zijn omdat ze minder bijgelovig is. Ik heb liever één talent van zuiver goud dan drie talenten die vervuild zijn met lood en slakken.

We horen wel eens andere vrouwen na de kerkdienst bij het naar huis gaan beweren dat degene die had gesproken geweldig had gepreekt; en dan geven ze een levensechte beschrijving van zijn gelaatstrekken. Maar ze kunnen niet vertellen wat hij gezegd heeft en welk gehalte dat had. Deze meisjes^16. vertellen je bijna de hele preek, in de goede volgorde, niet zonder selectief te zijn: als de predikant zich iets liet ontvallen wat dwaas, wat weinig vroom, wat niet ter zake was - zoals we tegenwoordig niet zelden meemaken -, zijn ze in staat erom te lachen, er geen aandacht aan te schenken of het te verfoeien. Dat is pas luisteren naar een preek! Met zulke vrouwen is het pas werkelijk een vreugde samen te leven! Ik ben het namelijk volstrekt oneens met hen die er alleen een partner op na houden om hun lusten te bevredigen, waarvoor halfdwaze vrouwen geschikter zijn. Het moet een vrouw met verstand zijn die ieder binnen het gezin zijn taak laat doen, die het karakter van de kinderen vormt en ontwikkelt, die haar echtgenoot in alle opzichten tevredenstelt. Tijdens een gesprek met More trouwens niet lang geleden wierp ik tegen, dat, als hun iets menselijks overkwam, hun gemis hem zwaarder zou vallen, omdat hij zoveel moeite had besteed aan hun opleiding. Zonder aarzelen antwoordde hij: ‘Als hun iets overkomt wat zich niet laat vermijden, wil ik liever dat ze goed opgeleid dan dom sterven.’ Meteen schoot me een uitspraak van, ik dacht, Phocion te binnen, die, toen hij de gifbeker zou drinken en zijn vrouw uitriep: ‘Mijn lieve man, je zult onschuldig sterven!’, zei: ‘Wat zeg je me daar, vrouw? Wil je soms liever dat ik schuldig sterf?’^17.

16. De dochters van More.

17. Deze uitspraak wordt toegeschreven aan Socrates, die zich richt tot Xanthippe; zie Valerius Maximus, Facta et dicta memorabilia, 7, 2, ext. 1; Diogenes Laertius, Vitae philosophorum 2, 35 (vgl. Erasmus, Apophthegmata, LB IV, 160 E). De vergissing is begrijpelijk, omdat de Atheense staatsman Phocion (4e eeuw v.Chr.) eveneens onschuldig tot de gifbeker werd veroordeeld. Het deed de Grieken denken aan de gebeurtenissen rond Socrates, zoals Plutarchus zegt aan het slot van zijn biografie van Phocion.

[p. 326]

Intussen kwam de gedachte bij me op om jullie tweeën, als belangrijke aanvoerders wat dit soort verdiensten betreft, met elkaar te vergelijken, zoals wanneer iemand Camillus vergelijkt met Scipio Africanus. Jij hebt verschillende jaren en bovendien in een ongunstige tijd gestreden tegen de vijanden van de studie; daarmee sta je een punt voor op More. Maar wat jij alleen bij je zonen en broers aandurfde, deed hij zonder aarzelen bij zijn echtgenotes en dochters, waarbij hij moedig voorbijging aan het misnoegen dat deze nieuwigheid opriep. Op dat punt overtreft hij jou weer. Jij hebt door het publiceren van boeken meer gedaan voor de opkomst van de literatuur in beide talen dan hij; dat zul je in de toekomst nog overvloediger doen, zoals we onszelf in het vooruitzicht stellen, wanneer je een keer begint je rijkdom uit je schatkisten tevoorschijn te halen en aan de mensen uit te delen.^18. Hoewel de jeugd ook van More iets groots verwacht, omdat hij nog ver verwijderd is van de ouderdom en een vader^19. heeft die niet jonger dan, ik geloof, tachtig is en voor zijn leeftijd zeer vitaal, zodat je amper iemand vindt die minder gebukt gaat onder de last der jaren. Daarom mogen we ook bij More uitgaan van een lang leven. Ik weet wel waarmee je de studie van het Grieks het meest een dienst zou bewijzen: als je voor ons in een rijk voorzien woordenboek niet alleen woorden opneemt, maar ook uitleg geeft bij speciaal taalgebruik en wendingen in het Grieks die niet iedereen kent en doorziet. Ik geef toe dat deze stof weinig verheven en beneden je waardigheid is; maar ik denk dat het een weldenkend mens niet misstaat zich om het algemeen belang tot een bepaald niveau te verlagen; dat is wat Plato eist van de wijze man die hij beschrijft.^20.

Aleandro is al geruime tijd hier bij ons, maar ik kreeg tot nu toe maar weinig gelegenheid om hem te zien, omdat hij het druk had met de huidige kwestie rond Luther, waarbij hij zich werkelijk een flink en daadkrachtig man betoonde. Zodra hij daar klaar mee is, of liever omdat hij daar al bijna klaar mee is, zal het mogelijk zijn een paar keer in zijn even plezierige als geleerde gezelschap te verkeren. Vives is een even succesvolle als ijverige deelnemer aan de literaire wedren; als ik zijn karakter goed genoeg ken, zal hij niet rusten voordat hij iedereen achter zich heeft gelaten. Ik ben jullie allen dankbaar voor de raadgevingen waarmee jullie Brie op andere gedachten hebben gebracht, en hem dankbaar voor het vertrouwen dat hij in het oordeel van zijn vrienden stelde. More zal niets vijandigs beginnen, hij is het eerdere ruzietje zelfs al vergeten. Het deed me veel genoegen dat hij^21. zich in navolging van

18. Zie brief 915, p. 188-189.

19. John More (ca. 1451-1530).

20. Zie Plato, De re publica 7, 519 B-520 E.

21. Brie. Kennelijk was de niet-bewaarde brief waarvan hierna sprake is gedeeltelijk in het Grieks geschreven.

[p. 327]

jou oefent in tweetalige brieven; ongetwijfeld zal hem lukken wat jij op zeer jonge leeftijd, maar met groot succes, als eerste hebt aangedurfd, in Frankrijk en in onze tijd. Zijn even vriendelijke als geleerde brief zal ik beantwoorden zodra ik tijd heb.

Ik schreef dit van mijn buitenverblijf te Anderlecht, aangezien ik, daartoe aangespoord door jouw voorbeeld, ook zelf ben begonnen enige tijd buiten de stad door te brengen; mocht het mij vergund zijn ook naar jouw voorbeeld huizen te bouwen!^22. Hoe dit ook zij, het verblijf buiten de stad bekomt me zo goed, dat ik dat voortaan ieder jaar ga doen. Het ga je goed.

1521

22. Vgl. brieven 435, p. 273, en 568, p. 256.