De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 8. Brieven 1122-1251

[p. 180]

1192 Aan Alexander Schweiss
Leuven, 13 maart [1521]

Erasmus van Rotterdam groet de hooggeachte heer Alexander, secretaris van de zeer illustere graaf van Nassau,^1. zeer hartelijk

Deze bode, familie van mij,^2. bezorgt mij om de zoveel tijd last en ik bezorg jou op mijn beurt last. Wil je alsjeblieft ervoor zorgen dat je hem, als er geen hoop is, of als de hoop bijzonder klein is, afhelpt van hoop die zinloos is. Want ik heb andere dingen te doen.

Ik lees geen boeken van Luther; ik heb niets met de man te maken behalve dat hij een medechristen is. Inderdaad zou ik liever willen dat hij in de goede richting werd gebogen dan verdelgd. Als hij gif verspreidt onder het volk, zal niemand het beter weer terug kunnen halen dan degene die het heeft ingespoten.^3. Maar ik houd ze niet tegen als ze Luther liever gebraden of gekookt willen. Het verlies van één mens weegt niet zwaar. Maar toch mag de algemene vrede niet uit het oog worden verloren.

Degenen die deze zaak behandelen, volgen een meer overhaast dan heilzaam plan; laten we hopen dat ze de waardigheid van de paus van Rome met evenveel wijsheid steunen als met klaarblijkelijke ijver. Hier althans wordt de pauselijke waardigheid door niemand meer tegengewerkt dan door hen die de lelijkste dingen over Luther roepen. Niemand maakt hem geliefder bij het volk - zo dom, met zoveel stemmingmakerij pakken bepaalde monniken de zaak aan, van wie er geen een voor een goed mens doorgaat. De bul^4. verordent dat zij zich in hun preken tegen Luther keren, dat wil zeggen dat ze zijn opvattingen weerleggen met het getuigenis van de Heilige Schrift en andere, betere dingen verkondigen. Maar niemand neemt op dit moment de pen op om hem te weerspreken, hoewel iedereen daarop aandringt; niemand bewijst zijn ongelijk; ze schelden alleen maar, waarbij ze vaak ook nog liegen. Ze zeggen dat hij de biecht wil opheffen, dat hij het vagevuur wil opheffen, dat hij godslasterlijke dingen schrijft. Een jakobijn te Antwerpen beweerde dat hij had geschreven dat alle wonderen die Christus had verricht, met magische kunsten waren gedaan. Een karmeliet beweerde in een preek ten overstaan van de Franse koning^5. dat de komst van de antichrist nabij is en dat er al vier voorlopers zijn, een of andere minderbroeder in Italië, Jacques Lefèvre d'Étaples in Frankrijk, Reuchlin in Duitsland en Erasmus in Brabant.

In Brugge heeft een minderbroeder, suffragaanbisschop van Doornik,^6. in

1. Hendrik III van Nassau.

2. Allen vermeldt een publicatie uit 1581, waarin sprake is van de schilder ‘Guerard Gregoire Hollandois, compatriote et parent d'Erasme de Roterdam’. Allen acht het mogelijk dat deze Grégoire Guérard (bekend 1518-1530 in Bourgogne) via Erasmus aan opdrachten voor schilderijen probeerde te komen.

3. Voor de beeldspraak zie brief 1196, noot 3.

4. Zie brief 1188, noot 2.

5. Frans i.

6. Nicolas Bureau.

[p. 181]

de Sint-Donaaskerk een preek van een heel uur gehouden, gericht tegen Luther en mij; want monniken hebben al drinkend de regel ingesteld dat ze mij altijd aan Luther koppelen, al heb ik geen contact met hem. Toch heeft hij niets aangetoond; hij heeft ons alleen maar uitgemaakt voor kraanvogels,^7. ezels, beesten, domkoppen, antichristen, zelfs zo dat alle mensen van oordeel waren dat de man niet goed bij zijn hoofd was. Tijdens een andere preek beweerde hij dat er ketterijen in de boeken van Erasmus staan. Na afloop van de preek legde iemand van het stadsbestuur, een geleerd man,^8. hem de vraag voor wat die ketterijen dan waren, waarop hij zei dat hij mijn boeken niet had gelezen. Hij wilde weliswaar de Parafrasen gaan lezen, maar was vanwege de diepzinnigheid van het Latijn bang dat ik wel eens in een of andere ketterij zou kunnen vervallen. Je hoort een bisschop praten als een schaamteloze grappenmaker.

Nog dommere kletspraat verkopen de jakobijnen in Antwerpen, wat met zoveel stemmingmakerij gepaard ging, dat het allesbehalve domme stadsbestuur hen uit angst voor rellen aanspoorde Luther ten overstaan van het volk niet te prijzen en niet aan te vallen, maar het evangelie van Christus te verkondigen. Daarop verschijnt een minderbroeder ten tonele, een zeer begaafd spreker, luisterend naar de naam Matthias,^9. die beweert: ‘Als jullie het evangelie willen horen, kunnen jullie dat horen van jullie pastoors, ook al hebben ze 's nachts omgang gehad met een prostituee.’

In Leuven zei een karmeliet, Nicolaus Egmondanus, tijdens een van de gewone colleges theologie, dat Paulus van een vervolger van de kerk een goed mens is geworden en dat we moeten bidden dat hetzelfde gebeurt bij Luther en Erasmus. Tijdens een ander college zei hij dat er ruzie was tussen Erasmus en Jacques Lefèvre, ‘geen wonder,’ zei hij, ‘ketters zijn het nooit met elkaar eens.’ En deze man is de belangrijkste theoloog van deze universiteit: iemand die zich gedraagt als een dwaas en een bezetene en ongelofelijk koppig is!

Dit zijn een paar van de vele verhalen; je kunt nu wel raden hoe de andere zijn. Als Zijne Heiligheid^10. toch eens wist op wat voor manieren men hier te werk gaat! Werkelijk, de monniken behartigen niet zijn, maar hun eigen belangen. Welke behandeling Luther ook verdient, het is beslist tijd dat Karel maatregelen neemt om de rust binnen het christendom te bewaren. Dat zal het geval zijn als beide kanten absoluut stilzwijgen tegenover het volk wordt opgelegd, en Luther stopt met het schrijven van dergelijke boeken; ja, als hij

7. Zie brief 1144, noot 10.

8. Latere brieven (nrs. 1967 en 2045) maken aannemelijk dat dit Frans van Cranevelt was.

9. Matthias Weynsen.

10. Paus Leo x.

[p. 182]

de boeken die hij schreef zuivert van alle elementen die aanleiding tot conflicten geven. Mensen die algemene rampspoed gebruiken om aanzien te verwerven, willen liever dat er met harde hand een eind aan de kwestie wordt gemaakt. Werd er maar op de juiste manier een eind aan gemaakt tot eer van Christus! Maar niemand zou willen geloven tot aan welke streken toe Luther is binnengedrongen in de geest van tal van volken, en hoe diep hij zich heeft vastgezet, door zijn boeken die in alle talen overal verspreid zijn. Er wordt hier gefluisterd over een of ander verschrikkelijk plakkaat van Karel.^11. Ik bid dat al het handelen van de grote vorst een zegen zal zijn voor de christenheid, maar ik ben bang dat het effect sommigen zal tegenvallen.

Je zult je afvragen, mijn allerbeminnelijkste Alexander, waarom ik je dit schrijf. Om geen andere reden dan dat rampzalige onlusten worden voorkomen, die volgens mijn voorspelling niet lang op zich laten wachten, als vorsten zich liever laten leiden door de emoties van een bepaalde groep, in plaats van aandacht te hebben voor het landsbelang. Ik bemoei me niet met Luthers zaken, ook al is het belangrijk op welke wijze hij wordt gestraft: ik ben bezorgd voor de algemene vrede en, zoals je weet, in onrustige tijden staan de slechtsten er het beste voor. Ik ben de orde van de predikheren goedgezind, ik heb geen hekel aan de karmelieten. Maar van een paar van hen weet ik dat ze zo erg zijn, dat ik liever de Turk gehoorzaam dan dat ik de tirannie van die lieden onderga. Het is daarom aan de wijsheid van de paus en het inzicht van de vorsten om te voorkomen dat dergelijk volk wordt losgelaten op het lot en het leven van mensen met een goed karakter.

Het ga je goed, mijn beste Alexander, en beveel mij vooral aan bij de zeer illustere graaf. Als zich een geschikte gelegenheid voordoet, wil je dan de groeten doen aan heer Floris van IJsselstein?^12. Zijn zoon^13. bracht me gisteren een bezoek - dat doet hij geregeld, en hij kan met verbluffend gemak Homerus in het Grieks opzeggen. God beware deze jongen, die een groot sieraad voor zijn land zal zijn. Leuven, 13 maart

11. Zie brief 1188, noot 2.

12. Floris van Egmond.

13. Maximiliaan van Egmond.