De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 8. Brieven 1122-1251

[p. 90]

1156 Aan Konrad Peutinger
Keulen, 9 november 1520

Erasmus van Rotterdam groet Konrad Peutinger, vooraanstaand geleerde in de beide rechten en keizerlijk raadsheer

Ik wist dat u geen tijd overhield om brieven van Jan en alleman te lezen en ik, mijn waarde heer, heb niet veel meer tijd ter beschikking om u te schrijven; toch heeft Johann Faber, een theoloog van de dominicaner orde, mij hiertoe overgehaald. Hoe beter ik hem bekeek, hoe meer ik merkte dat hij beslist een man was die absoluut geen gelijkenis vertoonde met bepaalde leden van die orde. Afgezien immers van zijn degelijke geleerdheid, afgezien van zijn volmaakte levenswandel en ook van zijn vriendelijkheid, ontdekte ik dat zijn mening én zijn raad buitengewoon waardevol waren. Wij hebben onderling vaak van gedachten gewisseld over een manier om zonder veel wereldwijde opschudding de tragedie van Luther te sussen.^1. Want niemand die het beste met de mensheid voorheeft, blijft onberoerd bij de eerste akte van dit toneelstuk. Een toneelstuk dat, als er niets tegen ondernomen wordt, het risico heeft dat het uitloopt op een voor de christelijke godsdienst uiterst gevaarlijke catastrofe. Uit een onbenullig begin zijn vaak verschrikkelijke wereldwijde scheuringen ontstaan. Als u het mij vraagt, is ook hier van toepassing hetgeen Marcus Tullius schreef: zelfs een onrechtvaardige vrede is boven de rechtvaardigste oorlog te verkiezen.^2. Maar nu is dat stuk al verder dan mij lief is en desondanks ben ik van mening dat het euvel nog te verhelpen is. Het is in ieder geval nu beter te genezen dan wanneer het nog langer zo'n groei doormaakt als bij de aanvang. Dat genezen moest dan volgens mij zo gebeuren dat het tijdelijk onderdrukte euvel na verloop van tijd niet opnieuw en heviger tot uitbarsting komt. Dat is vaak het geval bij artsen die de koorts met een drankje verjagen, zonder eerst de aderen waar de koorts vandaan komt, gereinigd te hebben, of die een wond laten helen zonder de etter voldoende verwijderd te hebben.

Bepaalde lieden lijkt het de beste oplossing de hele zaak met geweld te bedwingen en Faber is dat wel min of meer met hen eens als hij niet bang zou zijn dat streng optreden slecht afloopt. Je flink inspannen is niet voldoende, zegt hij, om wat je voor ogen staat te realiseren. Met heel veel dingen moet rekening worden gehouden. Om te beginnen moet men denken aan de waardigheid en het gezag van de paus van Rome - met wie als de hoogste stedehouder van Christus terecht iedereen die oprecht van Christus houdt, het beste voorheeft - om te voorkomen dat de waarheid van het evangelie enig nadeel ondervindt. En het lijdt volgens mij geen twijfel dat de instelling van onze paus Leo is dat hij zich zijn eer pas dan waardig acht wanneer hij ziet

1. Zie inleiding bij brief 1149.

2. Cicero, Epistulae ad familiares 6, 6, 5.

[p. 91]

dat de leer van zijn Vorst overal floreert. Hij vindt wel dat er niet slechts gelet moet worden op welke straf Luther verdient of wie met Luther sympathiseren, maar op wat bevorderlijk is voor de vrede van de mensheid als geheel. Van groot belang is wie dit euvel gaat aanpakken en met welke middelen men het gaat verhelpen. Want er gaan zich dan ook bepaalde personen met deze kwestie bemoeien die met hun averechtse bedrijvigheid het kwaad aanwakkeren en verdubbelen, waarbij zij niet zozeer het gezag van de paus als hun eigen belangen in het oog houden. Kortom, zij gaan zo te werk dat ze de schone letteren en talen niet minder benadelen dan Luther. Het is ook niet juist vanwege de kwestie Luther studiën die niemand schaden, laat staan de gewijde studiën te benadelen; evenmin heeft het nut zonder grond meer mensen in de kwestie-Luther te betrekken.

Hij voegde hieraan toe dat goed ingeschat moest worden uit welke bron de huidige opschudding was ontstaan. Uit de haat tegen de schone letteren natuurlijk, die ze nu in hun boosaardige sluwheid met de kwestie-Luther op één hoop willen gooien. Zodoende kunnen ze immers met een en hetzelfde wapen allebei ombrengen, hoe weinig ze ook met elkaar te maken hebben. Daardoor gebeurt het dat veel mensen de bestrijders van Luther vijandig gezind zijn om geen andere reden dan dat die lui met hun ondergronds gewroet het op de schone letteren voorzien hebben en onder invloed van die vijandigheid zijn er nogal wat die met Luther sympathiseren, iets wat zij anders niet zouden zijn gaan doen. Hij liet niet zonder droefenis zien in hoe weinig jaren de besmetting met dit kwaad zich zo wijd en zijd verspreid had. De instelling van de Duitsers, die zich eerder laten overreden dan dwingen, was hem goed bekend. En indien de aangeboren onverschrokkenheid van dit volk door een gestreng optreden van bepaalde lieden zou worden getergd, zou de zaak gevaarlijk kunnen gaan worden. ‘Wij zien,’ zegt hij, ‘hoezeer Bohemen nog dwarsligt en met de aangrenzende landstreken is het niet veel anders gesteld. Met geweld is in het verleden veel geprobeerd, maar niets bereikt. Er moeten heel andere geneesmiddelen worden aangewend.’ Bij veel volkeren is de afkeer van Rome diepgeworteld, volgens mij vanwege alles wat onder het volk over de manier van leven in die stad wordt verteld en vanwege het onfatsoen van bepaalde heren die nogal eens bij het behartigen van de zaken van de paus niet diens belang, maar hun eigen belang voor ogen hebben en meer voor zichzelf dan voor hem werken, alhoewel er ook niet voor de paus gewerkt moet worden behalve in zoverre als diens gezag ten dienste van Christus en van de christelijke kudde wordt uitgeoefend.

Ik merk dat de kwestie tot nu toe beduidend anders is behandeld dan verstandige mannen vonden dat het gebeuren moest. Ook als alles wat Luther had geschreven waar was, schreef hij niettemin op zo'n manier dat hij de

[p. 92]

waarheid niet gunde dat zij vrucht droeg. Maar degenen die dwars daartegen ingingen, behartigden hun belangen publiekelijk zo dat, zelfs als zij het grootst mogelijke gelijk gehad zouden hebben, zij desondanks met hun onhandige verdediging hun eigen zaak buitengewoon in de weg stonden. Luther kreeg de waarschuwing dat hij zijn stijl moest wijzigen en zijn vinnige toon matigen; naar ik verneem, wordt wat hij schrijft van dag tot dag wilder. De anderen werden gewaarschuwd minder fel van leer te trekken als ze over de kwestie spraken; sommigen gedroegen zich zo dat het leek of zij met Luther samenspanden. Er is echter, waarde Peutinger, een soort volk dat zich aan algemene rampspoed te goed doet en het in vredestijd niet goed maakt. Er is niets waarvoor zij zich meer inspannen dan om de samenleving finaal in het honderd te laten lopen. Dan, ‘in een burgeroorlog is zelfs Androclides generaal’.^3. Zij zien liever dat dit probleem met geweld wordt onderdrukt dan dat het wordt opgelost. Zij maken zich niet druk om hoeveel verlies de hele wereld lijdt, maar slechts om hun eigen gewin.

Naar mijn oordeel zal in deze zaak niets worden bereikt, indien zij die haar behandelen zich een ander doel voor ogen stellen dan Christus' heerlijkheid. Van links en van rechts kan er op die rots worden ingebeukt, maar zij kan niet aan het wankelen worden gebracht. Daarop staan deze heilige woorden gegrift: ‘De Here kent de zijnen’.^4. Alles wat aan de geest van Christus ontspruit, kan niet met behulp van mensen worden onderdrukt, hoeveel druk er ook wordt uitgeoefend. Alles wat op grond van menselijke berekening wordt geprobeerd, is tijdelijk, met hoeveel enthousiaste toeleg er ook aan wordt gewerkt, met hoeveel moeizame inspanning ook wordt geprobeerd het te verstevigen en zo bestendig te maken. Het ligt niet op de weg van mensen zoals ik om over pauselijke bullen een oordeel uit te spreken. Er waren echter mensen die in de bul die de pauselijke nuntius meebracht de zachtmoedigheid misten die past bij hem die op aarde de hoogst gewichtige plaats bekleedt van de uiterst milde Christus en die past bij het karakter van de huidige paus Leo, die tot nu toe veel vreedzamer optrad. Betrokkenen houden daarvoor echter niet hemzelf aansprakelijk, maar wie hem daartoe aanspoorden. ‘Gesteld al dat met dit strenge optreden bereikt wordt,’ zegt hij,^5. ‘dat de boeken van Luther vernietigd worden, dat hijzelf zowaar uit de weg wordt geruimd, dan moeten we er beducht voor zijn dat het kwaad eerder erger wordt dan dat er een eind aan komt en dat er voor één man die uit de

3. Adagia 1191, gezegd van ‘verachtelijke en onbetekenende mensen, die door een bepaalde gelegenheid die zich voordoet, waardigheid krijgen’.

4. 2 Timoteus 2:19.

5. D.i. Faber.

[p. 93]

weg is geruimd, meer mensen tevoorschijn komen en dat men de kwestie ten slotte laat uitlopen op een conflict en een scheuring.’

Kortom, de huidige tijd vraagt om een bekwame vakman om in deze kwestie de koers te bepalen, om aan de golven weerstand te bieden en te voorkomen dat we in ondiep water vastlopen en wel zo dat hij, zoals dat heet, de Scylla ontwijkt en de Charybdis niet wordt binnengesleurd.^6. Hij moet het euvel zo wegsnijden dat er onmogelijk weer een of andere slang uit kan voortkomen. Mijn vriend Faber vindt dus dat de zaak in haar geheel aan geleerde, rechtschapen en onverdachte scheidslieden overgedragen moet worden, niet omdat de paus van Rome in waardigheid teruggeplaatst zou moeten worden en aan het oordeel van anderen ondergeschikt gemaakt, maar omdat hij meent dat de paus in zijn vroomheid dit uit eigen beweging en vrijwillig zal doen, als hij begrijpt dat dit bevorderlijk is voor de algehele rust van de christelijke godsdienst.

Maar hoe het met dit plan verder moet, zal hijzelf u uitvoeriger uiteenzetten wanneer hij bij u is, en als het u aanstaat, zult u ten behoeve daarvan wel uw verstandige adviezen willen geven, zodat op de Rijksdag in Worms^7. een besluit genomen kan worden dat de goedkeuring wegdraagt van iedereen die aan de goede kant staat. Ofschoon Johann Faber ongetwijfeld op grond van zijn verdiensten u al bijzonder is aanbevolen, verzoek ik u een- en andermaal toch dat uw genegenheid voor hem ook als gevolg van mijn aanbeveling nog enigszins mag toenemen. U kunt met geen andere dienst Erasmus meer aan u verplichten. Waar blijven nu degenen die maar roepen dat Erasmus jegens deze orde niet voldoende billijk is? Op een dergelijke mentaliteit, geleerdheid en karakter ben ik buitengewoon gesteld, ongeacht in welke pij dan ook. Het ga u goed.

Keulen, 9 november 1520

6. Adagia 404.

7. De Rijksdag van Worms begon op 27 januari 1521.