De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 8. Brieven 1122-1251

[p. 62]

1143 Aan Leo X
Leuven, 13 september 1520

Erasmus van Rotterdam groet de allerheiligste vader Leo, de tiende met die naam

Ik had geen angst, allerheiligste vader, dat een hoogstaand mens als u ertoe overgehaald kon worden om een onschuldige tekort te doen of dat u met uw bedachtzaamheid lichtvaardig geloof zou hechten aan de lasterpraat van onverlaten. Maar omdat ik zie dat Uwe Heiligheid lastig wordt gevallen met stromen moeilijkheden van overal ter wereld en omdat ik me tegelijkertijd realiseer dat het ongehoorde onfatsoen van bepaalde lieden die tegen de schone letteren samenspannen, nergens verstek laat gaan, alles aandurft en alles overhoophaalt, oordeelde ik niettemin dat mijn belang het tot op zekere hoogte met zich bracht op deze manier als met een tegengif de weerstand te versterken van Uwe Heiligheid, aan wier oog wel bijzonder weinig ontsnapt maar die tegelijk bijzonder veel omhanden heeft. Er zijn mensen, merk ik, die om hun partij een steviger positie te geven, geprobeerd hebben de zaak van de schone letteren, de zaak-Reuchlin en mijn zaak met de zaak-Luther in verband te brengen, ook al hebben die niets met elkaar gemeen. Dat heb ik dan ook altijd, zowel in gesprekken als in geschriften die ik publiceerde, met stelligheid beweerd. Ik heb Luther nooit ontmoet en zijn boeken heb ik nooit gelezen, behalve dan misschien een tien- of twaalftal bladzijden en daarvan nog slechts bepaalde passages. Uit wat ik daarvan heb bekeken leek hij mij de juiste instelling te hebben om de gewijde letteren uit te leggen op de manier van de vroege commentatoren; onze tijd van nu vermeit zich immers zonder maat te houden meer met spitsvondigheden dan met de brandende vragen. Ik sympathiseerde dus met wat goed bij hem was, niet wat slecht was, beter gezegd, ik begunstigde in hem de heerlijkheid van Christus.

Ik was zo goed als de allereerste die in de gaten had dat het risico bestond dat de kwestie op onlusten zou uitlopen; geen mens had daar altijd al zo'n afkeer van als ik. Daarom heb ik ook op de drukker Johann Froben druk uitgeoefend om geen enkel werk van Luther te drukken.^1. Ik schreef zowel herhaaldelijk als nadrukkelijk aan vrienden om Luther aan te sporen dat hij in zijn geschriften de christelijke zachtmoedigheid indachtig moest zijn en altijd de rust in de kerk voor ogen moest houden. En toen hijzelf als eerste twee jaar geleden aan mij had geschreven,^2. heb ik hem vriendelijk onder ogen gebracht wat ik vond dat hij moest vermijden. Had hij mijn raad maar opgevolgd! Ik verneem dat die brief^3. in handen van Uwe Heiligheid is gespeeld met de bedoeling, neem ik aan, om mij in een kwaad daglicht te stellen, ofschoon ik daarmee eerder de sympathie van Uwe Heiligheid had verdiend. Want wat heb ik weggelaten waarvoor ik hem niet waarschuwde? Ik doe dat wel hoffelijk, maar zo boek je vlugger resultaat dan met gestreng-

1. Vgl. brief 1033, noot 4.

2. Brief 933, d.d. 28 maart 1519.

3. Brief 980, d.d. 30 mei 1519.

[p. 63]

heid én ik schreef aan iemand die ik niet persoonlijk kende. Nadat ik hem als een soort richtlijn enkele voorbeelden onder ogen had gebracht, ga ik om te voorkomen dat de vrijmoedigheid van mijn vermaan bij hem wat te hard zou aankomen, verder als volgt: ‘Ik schrijf u dit niet om u erop te wijzen wat u moet doen, maar opdat u moogt blijven doen waarmee u bezig bent’,^4. waarbij ik me uiteraard voorstelde dat hij uit eigen beweging al zou doen hetgeen ik wilde dat hij deed. Indien de stijl van schrijven die Luther voordien bezigde, naar mijn genoegen geweest zou zijn, waartoe was het dan nog nodig hem omstandig op andere voorbeelden te attenderen? En niettemin is het, naar ik weet, deze passage die bepaalde personen schaamteloos tot een lasterlijke aanklacht hebben verdraaid, maar nog meer hetgeen ik daaraan heb toegevoegd, namelijk dat hier velen hem welgezind zijn. Inderdaad, dat had ik naar waarheid geschreven. Wat bij hem goed is, dat genoot hier de steun van zeer velen, precies zoals dat mijn steun genoot. Dit moest hij weten, vond ik, niet om daardoor gesterkt door te gaan met zijn opruiende geschrijf, maar om zijn stijl te matigen aan de hand van de voorbeelden waarop ik hem had geattendeerd, als hij hun steun wilde blijven genieten.

Hoe in Leipzig, waar ze - waarom is onduidelijk - de brief, die strikt vertrouwelijk was, hebben gepubliceerd, de naam van de bisschop van Luik erin is geraakt, begrijp ik absoluut niet;^5. die naam is niet in Bazel erin gezet. Dit is de zuivere waarheid: hij heeft absoluut nooit iets met Luther van doen gehad, evenmin als ik. Maar in het uiterste geval dat zijn naam wél erin gezet zou zijn, zou dat de betekenis daarvan zoals ik die zojuist gaf, niet hebben veranderd. Die brief schreef ik bijna twee jaar geleden en de kwestie had de verhoudingen nog niet zo verbitterd en men was aangespoord om in debat te gaan. Als iemand mij ooit, zelfs als er gedronken werd, heeft horen zeggen dat ik leerstellingen van Luther onderschreef, dan zal ik mij er niet tegen verzetten dat men mij een aanhanger van Luther noemt. Maar, wordt er gezegd, ik heb Luther ook niet met de pen bestreden. Om te beginnen kon ik niets weerleggen als ik het niet eerst herhaaldelijk aandachtig had gelezen. Daartoe ontbrak mij de tijd, want met mijn wetenschappelijk werk had ik het meer dan druk genoeg. Verder vond ik dat de kwestie mijn wetenschappelijke en intellectuele bekwaamheden te boven ging. Bovendien wilde ik die eer niet wegkapen voor de neus van de universiteiten, die hiermee al bezig waren.^6. Ten slotte was ik bang dat ik me de vijandschap van een groot

4. Erasmus citeert niet letterlijk.

5. Érard de la Marck; voor deze kwestie zie brief 980, noot 3; brief 1127a, noot 11.

6. De universiteiten van Keulen en Leuven hadden Luthers werken reeds veroordeeld, Parijs zou volgen in april 1521.

[p. 64]

aantal belangrijke mannen op de hals zou halen, met name omdat niemand mij hiermee had belast. Indien derhalve vijanden van de schone letteren mij lasterlijk bij u beschuldigen, dan ben ik daartegen achter uw wijs inzicht en achter mijn onschuld veilig verschanst. Ik ben niet zo onverstandig dat ik tegen Christus' hooggeplaatste stedehouder ook maar iets durf te ondernemen, terwijl ik zelfs niet van mening wil verschillen met mijn eigen bisschop. Ik ben niet zo ondankbaar dat ik me niet alle moeite getroost om uw meer dan vaderlijke welwillendheid jegens mij te beantwoorden. Dit beetje talent van mij, wat het ook waard is, zal in dienst staan van de heerlijkheid van Christus en van de rust binnen de christelijke kudde. Wie daar een tegenstander van is, vindt mij tegenover zich.

Luther heb ik zelfs toen de hand niet boven het hoofd gehouden, toen het iedereen min of meer vrijstond hem te steunen. Ik heb slechts de wijze van bestrijden gewraakt, niet omdat ik bezorgd was voor Luther, maar omdat ik bezorgd was voor het gezag van de godgeleerden. Ik zag dat de kwestie haar oorsprong vond in weerzin tegen de talen en, zoals dat heet, de schone letteren. Ik zag dat de kwestie bij het volk werd behandeld met verbitterde haat en oproerig geschreeuw, waarmee zij niets anders bereikten dan dat zij de werken van Luther grotere bekendheid bezorgden en bij het gewone volk de belangstelling om die te gaan lezen bevorderden. Als zij Luther eerst hadden weerlegd en uit de harten van de mensen verbannen en daarna zijn boeken hadden verbrand, hadden zij de complete Luther zonder heel de wereld in opschudding te brengen kunnen wegvegen, als hij dat tenminste verdiende zoals die heren verkondigden. Vrije en grootmoedige geesten willen graag onderricht worden, zij willen niet worden gedwongen. Deze werkwijze had de godgeleerden gebaat en Luther geschaad, indien bepaalde lieden het tenminste niet verkeerd begrepen.

Ik had me voorgenomen de winter in Rome door te brengen om een aantal passages in de bibliotheek van Uwe Heiligheid te raadplegen, maar die bijeenkomsten van de vorsten^7. hebben mij dat belemmerd. Ik hoop dat ik de volgende winter bij u ben. Christus, de almachtige, behoede uwe heiligheid.

Leuven, 13 september 1520

7. Zie brief 1129, noot 1.