De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 6. Brieven 842-992

[p. 13]

842 Aan Helias Marcaeus
[Keulen?, 1518?]

Deze brief is de opdracht bij een Latijnse versie van Peri autokratoros logismou (Over de soevereiniteit van de rede), die Erasmus op verzoek van de geadresseerde had herzien. De Griekse tekst komt voor in de Septuagint als het vierde boek der Makkabeeën en is lange tijd toegeschreven aan de Joodse geschiedschrijver Flavius Josephus. Het boekje, dat nog enkele andere teksten bevat, verscheen in Keulen, zonder jaartal. Het is in elk geval gedrukt na 5 juni 1517, omdat het een brief van iemand anders met die datum bevat. Het is mogelijk dat Erasmus de tekst heeft herzien in 1518, toen hij via Keulen naar Bazel reisde en weer terug. Het convent in Keulen waarvan Helias Marcaeus rector was, bezat relikwieën van de Makkabeeërs.

Erasmus van Rotterdam groet de zeer rechtschapen en geleerde vader Helias Marcaeus van de Makkabeeërs, rector van het zeer gerespecteerde convent van de Makkabeeërs

Niet ongaarne besteedde ik er een dagje werk aan, rechtschapen vader, om voor u het boekje van Josephus over het martelaarschap van de zeven Makkabeeërs^1. en hun dappere moeder te herzien en voor zover mogelijk te verbeteren. Had ik maar in ruimere mate aan uw wens kunnen voldoen! Nu heb ik, omdat geen Griekse tekst voorhanden was, het Grieks afgeleid uit het Latijn en zo enkele plaatsen gewijzigd, maar niet heel veel. Niet ten onrechte zegt Josephus^2. over zichzelf, dat hij zich de Griekse taal zozeer eigen had gemaakt, dat hij over een wonderbaarlijke welsprekendheid beschikte. Dat was zelfs al te zien aan dit boekje, waarin hij een bijzonder krachtige en rijke stijl aan de dag legde: hij heeft, zo lijkt het, een schitterende daad willen eve-

1. De Makkabeeërs waren zeven broers die samen met hun moeder weigerden te gehoorzamen aan het bevel van koning Antiochus iv (ca. 215-164 voor Chr.) om varkensvlees te eten. Zij verkozen het martelaarschap (zie 2 Makkabeeën 7).

2. Flavius Josephus, Antiquitates Judaicae xx, 11, 263.

[p. 14]

naren met stilistische verfraaiing. Daarom prijst de heilige Hieronymus^3. speciaal dit werkje als ‘zeer goed van stijl’, en noemt Suidas^4. het ‘zeer waardevol’. Op grond van deze beide bronnen heb ik de bedorven lezing van de titel verbeterd in Peri autokratoros logismou, dat wil zeggen Over de soevereiniteit van de rede, omdat de kern van dit verhaal is dat de rede alles bij een mens kan bewerkstelligen, als zij heerst over de begeerten. De stof is te vinden in de boeken der Makkabeeën, die de Hebreeërs weliswaar niet opnemen in de canon, maar wel als heilig beschouwen.

Hoewel dit convent om nog vele andere redenen befaamd is, vind ik het toch vooral een felicitatie waard, dat het met een zo bijzondere schat werd verrijkt. Ja, eigenlijk vind ik dat men heel Keulen moet feliciteren, een stad die in zoveel opzichten gelukkig is, maar om geen enkele andere reden gelukkiger dan dat ze zo veel en zo uitnemende bewijzen van vroomheid in haar schoot omsluit. Nog gelukkiger zal ze zijn, als ze de deugden overneemt van hen van wie ze de relikwieën bewaart, en zich niet afkerig toont van de levenswandel van hen van wie ze de lichamelijke overblijfselen bezit. Dat is het geval als ze in oprechte godsdienstigheid de vroomheid van de Drie Koningen^5. navolgt; als ze in sobere levenswijze wedijvert met de kuisheid van de elfduizend maagden die daarvoor het martelaarschap overhadden;^6. als ze in standvastige volharding de dappere Makkabeeërs en die onoverwinnelijke heldin in herinnering brengt. Dit beslist belangrijker deel van haar geluk kan zij zichzelf schenken, of verdubbelen.

Ga voort met wat u doet: maak de glorie van de martelaren zichtbaar; op die manier brengt u een voorbeeld van deugdzaamheid onder de aandacht en tegelijk verschaft u uw roemrijke stad nog meer luister en eerbiedwaardigheid. Het ga u goed.

3. Hieronymus, De viris illustribus 13.

4. Erasmus bedoelt de Suda, een encyclopedisch werk, ontstaan in de 10e eeuw na Chr. Het lovende oordeel is te vinden in het artikel over Josephus (ed. Adler, dl. 2 p. 655, i 503).

5. De relikwieën van de Drie Koningen bevinden zich in de dom van Keulen.

6. De elfduizend maagden komen voor in de legende over Sint-Ursula, patroonheilige van Keulen.