De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 5. Brieven 594-841

[p. 85]

657 Aan Hendrik VIII
Antwerpen, 9 september 1517

Erasmus van Rotterdam aan Zijne Doorluchtige Majesteit Hendrik VIII, koning van Engeland, gegroet

Gegroet, doorluchtige koning. Tussen de ontelbare waarlijk koninklijke en heroïsche gaven van uw geest, waarin u niet alleen aan uw vader Hendrik, zevende van die naam, doet denken, maar hem zelfs overtreft, zal de een dit, de ander dat bewonderen en met lof overladen. Ik bewonder alles in u, maar vooral dat u, hoewel u zelf door uw werkelijk bijzonder heldere inzicht grote wijsheid bezit, toch vreugde schept in vertrouwelijke gesprekken met verstandige, geleerde mannen, en vooral met hen die niet weten wat vleien is. Het is alsof u ergens deze woorden van Sophocles heeft gelezen - en ongetwijfeld heeft u ze gelezen - ‘gesprekken met wijze mannen maken de vorst wijs’.^1. Ik bewonder vooral toch dat u, in beslag genomen door zoveel zaken die uw rijk, ja, de hele wereld aangaan, bijna geen dag voorbij laat gaan waarop u niet enige tijd besteedt aan het lezen van boeken, en er vreugde in schept gesprekken te voeren met de wijzen van weleer, die allerminst iemand naar de mond praten, en voornamelijk met die boeken die u verstandiger, beter en bekwamer om te regeren maken. U bent het dus volstrekt oneens met diegenen die vinden dat uitmuntende vorsten zich nergens zo afzijdig van moeten houden als van boeken en belangstelling voor de filosofie; of, als zij al werkelijk een boek ter hand moeten nemen, dat het alleen maar belachelijke en nauwelijks voor vrouwen lezenswaardige verhalen en louter prikkels tot dwaasheid en ondeugd mogen zijn. Alsof die twee dingen diametraal tegenover elkaar staan, wijsheid bezitten en een vorst zijn, terwijl zij toch zo nauw met elkaar verbonden zijn dat, als men het ene wegneemt van het andere, men niets anders meer overhoudt dan de ijdele titel van vorst, een cenotaaf die aan de buitenkant slechts naam en afstamming vermeldt, maar van binnen leeg is. Verder, zoals een verstandig en vroom vorst voor iedereen wijs is, voor iedereen waakt, voor iedereen zorgt tot algemeen welzijn - aangezien hij publieke, niet persoonlijke belangen behartigt -, zo behoort het dat iedereen in de mate van zijn mogelijkheden probeert de taken en zorgen van de vorst te verlichten. En hoe verder zijn macht zich uitstrekt, hoe groter zijn behoefte is aan dit soort plichtsbetrachting. Temidden van stervelingen is de monarch werkelijk uitzonderlijk, een godheid gelijk, maar toch is hij een mens.

1. Een bewaard gebleven fragment uit een verloren stuk van Sophocles, Ajax van Locris; zie Adagia iii, 5, 97.

[p. 86]

Aangezien ik alleen maar door mijn geschriftjes mijn deel van deze plicht tegenover koningen kan vervullen, vertaalde ik enige tijd geleden Plutarchus' traktaat Hoe een vriend van een vleier te onderscheiden uit het Grieks in het Latijn, en droeg het op aan Uwe Majesteit via Zijne Eminentie de kardinaal,^2. die voor u bij het regeren is wat eens Theseus voor Hercules^3. en Achates voor Aeneas was. Maar omdat u op dat moment plotseling meegesleurd werd naar de orkanen van het oorlogsgeweld door een noodlottige storm die iedereen trof binnen de christelijke wereld, had u, denk ik, geen tijd aandacht te schenken aan de letteren, want u moest het zwaard hanteren. Nu stuur ik het opnieuw naar Uwe Majesteit, hoewel het reeds gepubliceerd is en voor de derde keer gedrukt, maar ik doe dit niet zonder rente. Ik heb er namelijk de lofrede op Filips,^4. koning van Castilië, bijgevoegd als heraut, wetend dat zijn nagedachtenis u zeer heilig is, ja dat u vroeger, nog als jongen, van deze jongeman hield als van een broer en dat uw uitstekende vader hem, niet slechts in naam, als zoon had aangenomen.

Ik heb er de Institutio principis christiani (Onderwijzing van de christelijke vorst) aan toegevoegd, een geschrift dat ik onlangs aan Karel, de katholieke koning, ter gelegenheid van zijn troonsbestijging aanbood. Niet dat hij mijn raadgevingen nodig had, maar zoals in zware stormen stuurlieden, hoe bekwaam ook, bereid zijn zich door wie dan ook te laten adviseren, zo zou de vorst, bestemd over zovele rijken te heersen, niemands raad mogen versmaden, als die voortkomt uit goede wil, waarna hij als richtlijn neemt wat volgens hem het beste is om te doen. Want welke zee kent zulke heftige woelingen als de onrust in uitgestrekte rijken? Of wie zag ooit op zee zulke grote stormen als de orkanen van gebeurtenissen die wij in deze paar jaren zagen? En nog zwaardere staan ons te wachten als de wijsheid en vroomheid van de vorsten de rust niet doen terugkeren. Ten slotte, aangezien ik werd opgenomen in de groep van raadgevers, meende ik hiermee regelrecht aan mijn functie te beantwoorden en niet in enkele kwesties raad te geven, maar van alle raadgevingen als het ware enkele bronnen te tonen aan de vorst met uitnemende aanleg, maar die nog erg jong is.

Uwe Majesteit heeft dergelijke raadgevingen niet nodig, integendeel, wie met een beetje aandacht uw beeltenis bekijkt, kan zich naar uw voorbeeld een idee vormen van de volmaakte vorst. Niettemin heb ik u deze werkjes gestuurd, in de vaste overtuiging dat, ook al hebben ze verder geen verdiensten, de vermelding van twee u zeer dierbare vorsten u niet onwelkom zou zijn. En ook omdat deze voorschriften, als het heilzaam is waartoe zij willen

2. Thomas Wolsey.

3. Theseus hielp Hercules bij zijn strijd tegen de Amazonen.

4. De Panegyricus voor Filips de Schone, geschreven in 1504.

[p. 87]

overtuigen, bij alle koningen of hun zonen geliefder zullen zijn, als ze merken dat ze u, de verstandigste, onkreukbaarste en machtigste, hebben behaagd. Tenslotte zal ikzelf ontkomen aan de beschuldiging van ondankbaarheid, zo lang ik naar vermogen oprecht blijf getuigen van de genegenheid van Uwe Majesteit jegens mij. Wat ben ik, zo vaak in uw eigen woorden geeerd, Uwe Majesteit niet verschuldigd? Ook werd ik, toen ik onlangs in Engeland was, op zeer gunstige voorwaarden uitgenodigd te blijven, uit zowel persoonlijke als waarlijk koninklijke voorkomendheid. Immers, juist dit vind ik van grote waarde, dat u, een zodanig en zo groot vorst, dit nietige mensje goed gezind bent, waardeert en genegen bent. Moge de vorst der vorsten, de goede en almachtige Jezus Christus, Uwe Majesteit zo lang mogelijk behoeden en bewaren. Antwerpen, 1517, de dag na Maria-Geboorte.

Erasmus van Rotterdam, Uwe Majesteit zeer toegewijd.