De correspondentie van Desiderius Erasmus. Deel 1. Brieven 1-141

[p. 9]

Voorwoord

Dit boek is het eerste van een reeks van boeken waarin brieven van en aan Erasmus zijn bijeengebracht.

Met het verzamelen van zijn brieven is Erasmus zelf begonnen. Dat was om er een boek van te maken, en wel een boek over het schrijven van brieven en over de regels die daarbij in acht moeten worden genomen. Want in tegenstelling tot de e-mails van nu was het schrijven van brieven een kunst, waarvoor regels gelden. Het Opus de conscribendis epistulis, het ‘boek over het schrijven van brieven’, heeft Erasmus in 1522 uitgegeven - het is gedrukt bij Froben in Bazel - maar met zijn ‘brievenboek’ is hij al veel eerder begonnen. Een eerste stadium van de verhandeling was al ontstaan in 1498, zoals blijkt uit brief 71 aan Robert Fisher. Dat Erasmus toen al heeft gedacht aan een gedrukte uitgave van zijn ‘brievenboek’ blijkt uit brief 27a. Maar daar is het toen niet van gekomen, zoals met zoveel dat hij onder handen had.

In jaren van noeste arbeid heeft P.S. Allen de door Erasmus begonnen verzameling aangevuld met brieven die inmiddels in bibliotheken en archieven waren gevonden, en hij heeft er een aantal aan toegevoegd die hij zelf had opgespoord. Zijn Opus epistolarum Des Erasmi Roterodami, t. 1-12, Oxonii, 1906-1958, is een monnikenwerk en een toonbeeld van geleerdheid, niet in het minst omdat Allen de chronologie van de vaak ongedateerde brieven heeft gereconstrueerd. Dat nog niet alle brieven van en aan Erasmus zijn teruggevonden, blijkt uit de boeken van Allen zelf. De kans dat nog veel zal worden gevonden is klein, maar uitgesloten is het niet.

Van het werk van Allen is in dit boek, dat dus het eerste is van een reeks van boeken, een dankbaar gebruik gemaakt. De heer Steens heeft de brieven uit het Latijn vertaald en dat heeft hij uitstekend gedaan. Natuurlijk, het kan altijd anders, maar het kan nauwelijks beter. En uitgever Ad. Donker heeft het waagstuk op zich genomen een volledige uitgave van de brieven te maken, de eerste in Nederland. Waarom dat zo belangrijk is, zal nog wel blijken.

De brieven van Erasmus zijn meeslepende lectuur. De lezer krijgt een beeld van de man ‘achter’ de boeken die hij heeft geschreven. Het kost intussen wel wat moeite om de brieven te lezen. Zij maken op ons de indruk wat overladen te zijn, misschien zelfs wat overdreven. De overdrijving, de exaggeratio,

[p. 10]

is een stijlfiguur waar in de vijftiende en de zestiende eeuw, in de tijd van Renaissance en humanisme, veel gebruik van is gemaakt. Dat is wel even wennen, maar het went snel en dan zijn de brieven werkelijk meeslepend.

Daar staat hij dan, Desiderius Erasmus Roterodamus of kortweg Erasmus: een man uit één stuk, een man die weet wat hij wil - en een heel ongeduldige man. Wij lezen nu niet meer over Erasmus, zoals in het beroemde boek van Huizinga, wij lezen nu Erasmus zelf en wij lezen zijn tijdgenoten. Wij zijn niet langer meer aangewezen op wat anderen over hem zeggen, maar kunnen nu zelf een beeld vormen van de man en van zijn werk.

De eerste brief is van 1484, met een vraagteken, de tweede van 1487, eveneens met een vraagteken. Dit deel bevat de brieven tot en met 1500. Wij zien een Erasmus die wegtrekt uit Nederland en die zich opmaakt om een grotere wereld te ontdekken en met het geschreven woord te veroveren; want de boekdrukkunst is nog maar even geleden uitgevonden. Aan het eind van dit boek is Erasmus 31 jaar en zijn naam is ongeveer gevestigd; twaalf, dertien jaar hard werken heeft hem gebracht waar hij nu is. Hij is nog niet de ongekroonde koning van het Europese humanisme, maar dat hij dat zal worden, is duidelijk.

Terug naar de brieven. Wat de overdrijving betreft waar we het even over hadden, treft de lezer het niet dat de brieven, chronologisch geordend, beginnen met de briefwisseling tussen Erasmus en zijn vriend Servaas, want die brieven gaan over niets anders dan over het verlangen naar de afwezige ander. De overdrijving is in die brieven, denk ik, meer dan een stijlfiguur. Vermoedelijk heeft Erasmus in Servaas de intieme relatie gezocht die hij niet heeft gevonden, en dat heeft hem gegriefd. Servaas verdwijnt uit de brieven - voorlopig, later keert hij terug.

Het is misschien beter niet met de brieven aan Servaas te beginnen, maar even verderop, bij voorbeeld bij de brieven aan en van Cornelis Gerards van Gouda, die ook een keer Cornelis Aurotinus wordt genoemd (aurum is goud, hij komt immers van Gouda). Dat wil dus zeggen bij de brieven 17-30.

Hier blijkt ook onmiddellijk hoe goed het is dat wij eindelijk een volledige uitgave van de brieven in het Nederlands zullen hebben. Tot nu toe was Cornelis Gerards nauwelijks meer dan een naam: hij was, evenals Erasmus, een erudiete Augustijner monnik, en niet meer dan dat. Nu komt hij tot leven als een man met wie Erasmus op voet van gelijkheid kan discussiëren over de letteren en andere geleerde zaken. Wij zien - en wij zien het werkelijk voor het eerst - hoe zij gedichten uitwisselen en hoe de een verbetert wat de ander heeft gemaakt. Uit hun gemeenschappelijke arbeid ontstaat de Apologia Herasmi et Cornelii sub dialogo lamentabili assumpta adversus barbaros, qui Vete-

[p. 11]

rum eloquentiam contemnunt et doctam poesin derident, ‘Een apologie van Erasmus en Cornelius in de vorm van een dialoog, waarin zij zich beklagen over de barbaren, die de welsprekendheid van de ouden verachten en de geleerde poëzie bespotten’, een gedicht dat veel later zal worden uitgegeven in een bundel gedichten van Erasmus, Herasmi Roterodami Silva Carminum. De briefwisseling getuigt van de wederzijdse bewondering van de geletterde vrienden en van hun gemeenschappelijke minachting voor de barbaren. De Apologie is een verre voorloper van de verdediging van de ‘goede’ letteren in Antibarbari. Cornelis Gerards is iemand die weet wat literatuur is, hij kent niet alleen de klassieke auteurs, maar ook de Italianen.

Ziedaar het onschatbare voordeel van een volledige uitgave van de brieven. Je ziet ze voor je, Erasmus en Cornelis, jonge mannen uit de tijd van de Renaissance, zich mijlenver verheven achtend boven het ongeletterde volk, hakend naar de roem waar een groot dichter - en dat zijn ze - recht op heeft. En je ziet ze ook voor je, de kloosterlingen die in de tuin werken en niets moeten hebben van zoveel wereldsheid.

Zo valt er in dit boek veel te genieten, niet in de laatste plaats omdat de wat statige of statig gemaakte Erasmus nu uit zijn boeken stapt en een gewoon mens blijkt te zijn: een mens met geldzorgen bijvoorbeeld. Daarmee eindigt het eerste deel van deze prachtige briefwisseling.

J. Sperna Weiland